"Bogurodzica" to najstarsza polska pieśń religijna, która została zapisana w XV wieku.
W Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie znajduje się rękopiśmienny tekst odnaleziony na wklejce tylnej okładki kodeksu. Kodeks ten zawiera łacińskie kazania zapisane w 1407 roku, a pieśń "Bogurodzica" zapisana jest pod datą 1408 roku.
Pieśń cieszyła się dużym zainteresowaniem i popularnością o czym wiadomo ze względu na to, że dołączano do pierwotnego zapisu dodatkowe zwrotki. W jednym z zapisów odnaleźć można aż dwadzieścia dwie zwrotki, które nie są jednak tak kunsztowne jak oryginalny tekst "Bogurodzicy". Dołączanie kolejnych zwrotek trwało aż do początku XVI wieku.
Najstarsze są dwie pierwsze zwrotki, które zakończone są refrenem: Kyrie eleison co w języku greckim oznacza Panie zmiłuj się nad nami.
Prowadzone badania pozwoliły jedynie określić przybliżony czas powstania utworu, i datuje się go pomiędzy pierwszą połową XIII wieku a rokiem 1386, który to rok był rokiem koronacji Władysława Jagiełły. W czasach jego panowania śpiewano tę pieśń jako more majorum czyli jak obyczaj przodków każe.
Nieznanym pozostaje również autor pieśni. Wiemy, oceniając utwór, że był osobą wykształconą, bardzo muzykalną o wielkiej artystycznej wrażliwości. Tradycja przypisuje ten utwór od XVI wieku św. Wojciechowi. Jedno jest pewne, napisano ją według średniowiecznej zasady ad majorem Dei gloriam - czyli na większą chwałę Bożą, być może więc dlatego anonimowo. Autor był najlepszym poetą przed Janem Kochanowskim, być może duchownym, który cieszył się dość dużą popularnością.
Nazwana była przez Jana Długosza carmen patrium czyli pieśnią ojców i jako taka towarzyszyła Polakom w trudnych sytuacjach. Śpiewano ją w czasie wojny z Krzyżakami, w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku.
Ważna jest też informacja, że kanclerz Jan Łaski kazał umieścić "Bogurodzicę" na wstępie pierwszego zbioru praw Królestwa Polskiego w 1506 roku. To pierwszy druk "Bogurodzicy".
Tak wygląda tekst dwóch najstarszych zwrotek pieśni, "przełożony" na język współczesny.
Bogu rodzica, Dziewica, Bogiem sławiena Maryja
Twego syna, gospodzina, Matko zwolena Maryjo,
Zyszczy nam, spuści nam, Kyrie eleison
Boga-rodzico, dziewico, błogosławiona Mario!
Twego syna - pana matko wybrana, Mario,
pozyskaj nam, spuść nam, kyrie eleison
Twego dziela krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze!
Usłysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt! Kyrie eleison
Dla twego chrzciciela, Synu boży,
usłysz głosy, spełnij myśli ludzkie:
usłysz modlitwę, którą zanosimy,
a dać racz, o co prosimy:
A na świecie dobrobyt,
po żywocie - rajski przybytek. Kyrie eleison
"Bogurodzica" to modlitewna pieśń, w której zawarte są prośby do Boga.
Pierwsza zwrotka zawiera prośby skierowane do Matki Bożej, wybranej przez Boga ze wszystkich ludzi na ziemi, na Matkę swego jedynego Syna. Wierni proszą Ją o to, aby poprzez Jej zjednoczenie z Bogiem pomogła ludziom uzyskać przychylność swego Syna.
Druga zwrotka skierowana jest do Jezusa po przez wstawiennictwo Jana Chrzciciela. Wierni proszą go oto aby wiedli bogobojny żywot, a po śmierci mogli trafić do nieba, w nagrodę za dobre życie.
Obydwie zwrotki mają zaznaczoną budowę dwuczłonową. Widoczne są tu apostrofy i prośby modlitewne, zaznaczone w jednym wersie:Zyszczy…spuści…
Niezwykła mądrość utworu przypomina scholastyczny traktat naukowy, w który w niezwykły sposób łączą się prawa wiary i rozumu.
Adresatką modlitwy jest Matka Boża, która jest osobą bliższą ludziom, z racji swej ludzkiej natury, i może pośredniczyć pomiędzy zagubionym człowiekiem a wszechmogącym Bogiem. Bóg, Chrystus, Maryja, św. Jan Chrzciciel to adresaci ludzkich modlitw, do których zwracają wierni prośbą o pomoc.
Autor zastosował w budowie "Bogurodzicy" wzorzec ikonograficzny zwany deesis charakterystyczny dla Kościoła bizantyjskiego. Wzorzec ten Chrystusa ukazuje jako majestatycznego władcę (Gospodzina), któremu towarzyszy Matka Boża (Bogurodzica) i Jan Chrzciciel (krzciciel), który dokonał niezwykle ważnego dzieła chrztu Pańskiego. Wszystkie te postacie są pośrednikami między człowiekiem a wszechmogącym i trochę jednak onieśmielającym Bogiem.
Ten wykorzystany przez autora "Bogurodzicy" ikonograficzny motyw został przejęty przez chrześcijański Zachód, czego przykładem jest fresk w Tumie pod Łęczycą z 1161 roku.
Zwrot Kyrie eleison był obecny wśród wielu liturgicznych eksklamacji obok hebrajskiego alleluja.
Kształt wersyfikacyjny zdominowany jest przez równomierny rozkład tekstu w wersach podzielonego na jednakowe odcinki, o jednakowej liczbie sylab.
Interesujące są, towarzyszące tej konstrukcji rymy wewnętrzne: świecie - żywocie oraz końcowe: Bożycze- człowiecze, nosimy -prosimy, pobyt - przebyt.
"Bogurodzica" zapisana wierszem średniowiecznym, zdaniowo rymowym, składniowo intonacyjnym, odznaczała się nie przestrzeganiem jednakowej ilości sylab w każdym wersie.
Użyte rymy i współbrzmienia są osiągnięte poprzez powtarzane formy gramatyczne:
prosimy - nosimy i miały na celu uwydatnienie klauzul - czyli końcowych odcinków wesowych.
Język "Bogurodzicy" jest niezwykle oryginalny i kunsztowny. Nacechowany niepowtarzalnymi archaizmami:
Bogurodzica w pierwszym przekazie ma postać celownika, natomiast w drugim zmieniona jest już wersja na Bogarodzica
Przyimek dziela - dla, zawarty już w Kazaniach Świętokrzyskich.
Wyraz bożyce- Syn boga, wołacz od wyrazu bożyc, oraz stary rozkaźnik 2 os. L. poj.: zyszczy, spuści, raczy
Wszystkie opisane tu aspekty budowy językowej świadczą o tym, że kopiści rozmaicie przekształcali tekst przepisanego tekstu. Twórca pieśni ułożył ją najprawdopodobniej znacznie wcześniej niż jakikolwiek inny ocalały zabytkowy tekst polskiej literatury.
Należy podkreślić, że do podanego tekstu literackiego dołączony był również zapis melodyczny utworu, świadczący podobnie jak tekst o wielkim kunszcie i artyzmie autora "Bogarodzicy". Melodia jest tworem oryginalnym, nieodnaleziono bowiem pierwowzoru melodii. Jedynie melodia słowa "Bogarodzica" i "Kyrie eleison" jest taka sama.
"Bogurodzicę" śpiewano jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego, co charakterystyczne było przy wykonywaniu średniowiecznych łacińskich śpiewów liturgicznych, szczególnie chorałów gregoriańskich.
