"Miecz jego budził trwogę, kopii się lękano,
Szyszak złoty z daleka, hen, rozpoznawano..."
Średniowiecze był epoką krwawych walk, wojen i pojedynków. W epoce tej utrwalił się też trwający przez następne stulecia system społeczny zwany feudalizmem. Społeczeństwo podzielone było na stany, które tworzyły sztywną hierarchię. Na najwyższym szczeblu drabiny stanowej znajdowało się duchowieństwo, poniżej rycerstwo. Ta grupa społeczna wykształciła się około VIII wieku i ze względu na niespokojny czas była bardzo liczna. Rycerz był lennikiem króla, oprócz tego mógł posiadać tez swoich wasali. Otrzymywał od swego pana lenno czyli posiadłość ziemską, które pozwalała mu na utrzymanie siebie, oręża i konia. Jego obowiązkiem było posłuszeństwo królowi, gotowość do walki w obronie jego i ojczyzny, a także rozszerzanie posiadłości swego seniora. Rycerze stali jednym z najczęściej kojarzonym ze średniowieczem motywów, często początek i koniec tej epoki kojarzymy z właśnie powstaniem tego stanu i kresem jego istnienia, jakim było przekształcenie się rycerstwa w szlachtę.
Średniowieczna literatura obfitowała w utwory należące do gatunku określanego mianem eposu rycerskiego. Ich tematem były czyny wielkich bohaterów dokonywane na tle przełomowych wydarzeń historycznych. We Francji powstały: "Pieśń o Rolandzie" i pieśń "O Karolu Wielkim i dwunastu paladynach", w Niemczech "Pieśń o Nibelungach", na Rusi natomiast "Słowo o wyprawie Igora", angielskie legendy stały się podstawą poematu "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", w Hiszpanii powstała "Pieśni o Cydzie". Kolejnym średniowiecznym gatunkiem rozwijającym tematykę rycerską był romans rycerski. Te kunsztowne, krótkie poematy przedstawiały miłość jako uczucie nieszczęśliwe i tragiczne. Zgodnie z charakterystycznym dla kultury rycerskiej kultem kobiet, wojownik był oddany swej kochance, służył jej i był gotów oddać życie w obronie jej czci. Model uczucia prezentowany w tych utworach określa się mianem miłości dwornej. Rycerz zakochiwał się w kobiecie, która nie była jego zoną i przeważnie nią nie zostawała, ślubował dochować jej wierności, wychwalał jej urodę i zalety wszędzie tam, gdzie zaniosły go wojny poszukiwanie przygód. Najbardziej znanym przykładem romansu rycerskiego są: "Dzieje Tristana i Izoldy", oraz "Le Morthe Arthur" Thomasa Malory. Eposy i romanse rycerskie dostarczają nam wiedzy o obyczajach, ideałach i kulturze średniowiecza.
Średniowieczna literatura miała charakter dydaktyczny i moralizatorski. Ukazani w utworach bohaterowie byli idealizowani, stanowili wzorce osobowe, które miały skłonić czytelnika do ich naśladowania (pareneza). Najważniejsze wzorce to : święty - asceta, dobry władca i oczywiście rycerz.
Idealny rycerz musiał pochodzić ze świetnego rodu, być np. krewnym króla (jak Roland, siostrzeniec Karola Wielkiego). Szlacheckie pochodzenie zobowiązywało rycerza, by podtrzymywał dobre imię swego rodu: "Szlacheckie pochodzenie ma to do siebie, że człowiek, któremu przysługuje, jest bardziej chciwy sławy niż inni" - twierdził Teofrast. Stąd liczne pojedynki, które rycerze toczyli, był to sposób na udowodnienie swego męstwa i rozsławienie swego imienia. Inną ważną cechą rycerza było przestrzeganie etosu rycerskiego. Był to zbiór zasad, którymi winien on był się kierować podczas walki i ogólnie w swoim postępowaniu. Zgodnie z tym etosem rycerz powinien był okazywać przeciwnikowi szacunek. Obaj walczący musieli mieć równe szanse. Jeżeli jeden z nich spadł z konia i ciężka zbroja nie pozwoliła mu ponownie na niego wsiąść, drugi również musiał zejść z wierzchowca. Nie atakowano przeciwnika od tyłu, przykładem jest fragment powieści "Krzyżacy", w którym bohater, Maćko z Bogdańca mówi: "Gdybym na ten przykład w bitwie na niego natarł, a nie zawołał, by się obrócił, jużci bym hańbę na się ściągnął". Rycerz był zobowiązany do bezwzględnego posłuszeństwa swemu seniorowi, królowi oraz, przede wszystkim - Bogu, "rycerstwo było wojskiem w Jego służbie, (...) wojskiem, które znaczyło piętno duchowego powołania. (...) Było instytucją militarną i społeczną o charakterze religijnym." Walka w celu szerzenia chrześcijaństwa, śmierć w jego obronie była najlepszym sposobem osiągnięcia zbawienia. Inną bardzo ważną dla rycerza cechą był honor. Przykładem jest Roland z "Pieśni o Rolandzie", który napadnięty ze swoim oddziałem przez znacznie liczniejszego wroga nie wzywa pomocy cesarza, gdyż to mogłoby oznaczać tchórzostwo i brak honoru i ginie w nierównej walce. "Trzeba nam tu wytrwać dla naszego króla. Dla swego pana trzeba ścierpieć wielką niedolę i znosić wszelkie gorąco i wielkie zimno i oddać skórę i nałożyć głowę(…). Nie daj Bóg, aby ktoś mógł powiedzieć kiedy, że przez pogan zadzwoniłem w róg(...) Wolę raczej umrzeć niż popaść w niesławę" - mówi bohater poematu. Sława była największa nagrodą dal rycerza. Byłą tak przez niego pożądana, że aby jej nie stracić był gotów ponieść śmierć. Sława pośmiertna tez miała ogromna wartość. Rycerz musiał tez zawsze dotrzymywać danego słowa, składając obietnicę wierności swemu suwerenowi, był nią związany do końca życia.
Rycerza charakteryzowało męstwo, odwaga i ogromna, nieraz wprost nadludzka siła. Przykąłdem jest inny bohater powieści Krzyżacy, Zbyszka z Bogdańca, który jako dziecka ściskał drzewa tak mocno, że wyciskał z nich soki i palował z widłami na niedźwiedzie. Siła byłą niezbędna rycerzowi do dźwigania ciężkiej zbroi (ważyła 60-80 kg.), a także do sprawne go władania mieczem, który nieraz był tak ciężki, że żaden inny rycerz oprócz jego właściciela nie był w stanie go udźwignąć (tak był w przypadku Durendala należącego do Rolanda). Idealny rycerz miał też godną postawę, był piękny i pełen wdzięku.
Najwyższymi dla średniowiecznego rycerza wartościami były: wiara, ojczyzna i wierność królowi. Celem jego życia była walka w obronie tych ideałów. Przed bitwa rycerz modlił się do Matki Bożej o wstawiennictwo. Średniowiecznym hymnem polskiego rycerstwa była "Bogurodzica". Śpiewana była zgodnie ze świadectwem Jana Długosza przed bitwą pod Grunwaldem. Również w "Pieśni o Rolandzie" ukazany jest moment, gdy arcybiskup Turbin udziela błogosławieństwa idącemu na bitwę bohaterowi. Mówi do rycerzy: "Kajajcie się za grzechy, proście Boga o przebaczenie; (...)Jeśli pomrzecie, będą z was święte męczenniki, będziecie mieli miejsca na najwyższym piętrze raju." Ukazane jest tu przekonanie średniowiecznych rycerz, ze walka w obronie chrześcijaństwa, mimo iż była aktem przemocy, że kosztowała życie wielu ludzi i po stronie cesarza i wroga, zapewni rycerzom zbawienie. Współcześnie, gdy istnieje pojęcie tolerancji religijnej a każda wojna uważana jest za zbrodnię patrzymy na wojny religijne jak na godny potępienia fanatyzm.
Bardzo ważnym obowiązkiem rycerza, również należącym do jego etosu była obrona słabych i uciśnionych.
Idealny średniowieczny rycerz musiał mieć swoją damę serca, kobietę do której wzdychał i o której względy się starał. W swoim dziele "Jesień średniowiecza" znany badacz kultury rycerskiej Huizinga pisze: "bezpośrednie źródła rycerskiego ideału spoczywające w męskiej odwadze bojowej, nie mogłyby mu nadać takiej rangi, gdyby nie miłość do kobiet, ów płomień gorejący, który nasycał ciepłem życia cały ten zespół idei i uczuć." Kobieta nadawała walce rycerza sens i cel. Dla niej chciał być sławny, by zdobyć jej podziw i uznanie, o cześć jej imienia toczył pojedynki, a gdy wygrał czuł się jej godzien. "Rycerz i dama jego serca, bohater powodowany miłością - oto pierwotny i niezmienny motyw romantyczny, który pojawia się wszędzie i zawsze i który wszędzie i zawsze musi pojawiać się na nowo" - twierdzi Huizinga.
Kolejna ważną zaletą rycerza był hojność. Rycerz musiał być gotów dzielić się z innymi tym, co miał. Musiał być gościnny, przyjąć jak najlepiej każdego przybysza, który zawitał do jego domu. Znawca kultury celtyckiej, Stefan Czarnowski tak pisze: "Trzeba bez szemrania darować każdemu, czego żąda. Mniejszym złem ruina niż ogłoszenie skąpcem. (...)darem obowiązuje się obdarowanego do wzajemności z okładem. Skąpstwo przyprawia o stratę zajętego stanowiska, stanu, o wyłączenie z grona ludzkiego."
Rycerstwo wykształciło barwna i niepowtarzalną kulturę i obyczajowość, która przez kolejne epoki byłą popularnym motywem w sztuce zwłaszcza literaturze. Przykładem jest renesansowe dzieł Miguela Cervantesa "Don Kichote", zawierający topos błędnego rycerza i parodię etosu rycerskiego oraz "Jerozolima wyzwolona" Torquato Tasso, dzieło powstałe w baroku. Echa tej kultury rozbrzmiewały w Europie długo po tym, jak ostatni rycerze zeszli z areny dziejowej. Jest ona można powiedzieć wizytówką średniowiecza, jego najbardziej reprezentatywnym elementem.
Bibliografia:
- Huizinga Johan, "Jesień Średniowiecza", Warszawa 1992
- Kobyliński Szymon, "Gawędy o broni i mundurze", Warszawa 1984
- Mrocewicz Krzysztof, "Przeszłość to dziś", Warszawa 2002
- Ossowska Maria, "Etos rycerski i jego odmiany", Warszawa 1986
- Piechowski Jerzy, "Herby, magia, mity", Warszawa 1991
