Średniowiecze określamy mianem epoki krzyża i miecza. Te dwa średniowieczne symbole określają specyfikę ówczesnej kultury skupionej wokół dwóch ośrodków: Kościoła i dworu.

Średniowieczna kultura, sztuka i obyczajowość podporządkowane były nauce Kościoła katolickiego i zasadom wiary chrześcijańskiej. Dlatego też średniowieczna literatura posiadała charakter moralizatorski i dydaktyczny. Przedstawieni w niej bohaterowie realizowali określone wzorce osobowe - ideały, które czytelnik miał starać się naśladować. Najczęściej spotykanymi wzorcami były: dobry władca, idealny rycerz, święty - asceta. Postacie te pochodziły z różnych środowisk i różne wartości uważały za swoje priorytety, jednak pewne ideały były im wspólne: pobożność, szlachetność, honor, niechęć do sławy.

Kult świętych obecny jest we wszystkich chrześcijańskich krajach. Życie doczesne zgodnie ze średniowiecznym światopoglądem jest tylko drogą do osiągnięcia życia wiecznego, który dla ówczesnych ludzi stanowi najwyższą wartość i pierwszorzędny cel. Aby jednak osiągnąć szczęście w raju trzeba wyrzec się wszelkich dóbr ziemskich, które są tylko przemijającą wartością. Święci, są to ludzie, którzy postanowili poświęcić całe swe życie doskonaleniu duszy. Dla przeciętnego średniowiecznego obywatela byli oni godnym podziwu ideałem. W utworach religijnych funkcjonuje kilka różnych wzorców tych postaci. Wszystkie z nich łączy niezwykłe, pełne cudów i wyrzeczeń życie. Pierwszy typ świętego to nieustraszony bojownik, walczący i umierający w obronie wiary. Ideał ten pochodzi z okresu krucjat, szerzenia chrześcijaństwa w krajach pogańskich oraz wojen z muzułmanami. Bliski jest on ideałom rycerskim. Drugi typ świętego to asceta, rezygnujący ze wszystkich dóbr doczesnych: majątku, domu, rodziny, znoszący pokornie upokorzenia, cierpienia, niewygody i poniżenie. Święty ten pochodził najczęściej z bogatego rodu. Istotą jego wyrzeczenia był rezygnacja z dostatniego, przyjemnego życia na rzecz skrajnej nędzy, żywienia się jałmużną i spania na ulicy. Święty cały czas poświęcał modlitwie i medytacji by w ten sposób osiągnąć doskonałość duszy. Spędzał swe surowe życie w samotności, porzucając rodzinę. Im wyrzeczenie było większe, tym wyższa nagroda od Boga. Dlatego też asceci starali się nie wzbudzać zainteresowania otoczenia, by podziw ludzi nie wynagrodził im częściowo ich cierpienia. Poświęcenie musiało być jak najpełniejsze. Najbardziej znanym przykładem utworu zawierającego wzorzec świętego - ascety jest anonimowa "Legenda o świętym Aleksym". Pochodzi ona z V wieku, powstała w Syrii, autor czerpał najprawdopodobniej z motywów indyjskich. W Europie pojawiła się około X wieku. Polski przekład pochodzi najprawdopodobniej z 1454 r. i zapoczątkował kult tej postaci. We wstępie do legendy autor prosi Boga, by mu pomógł napisać historię tego świętego. Aleksy pochodził z bogatego rzymskiego domu. Był długo oczekiwanym dzieckiem, już w młodości odznaczał się niezwykłą pobożnością. Gdy miał dwadzieścia cztery lata ożenił się z polecenia ojca zgodnie z księżniczką Famijaną. Jednak postanawia poświęcić swe życie Bogu i w noc poślubną za zgodą żony składają oboje ślub czystości, a następnie Aleksy wyrusza w świat. Rozdaje swój majątek, zwalcza cielesne pokusy. Wędruje po miastach, żyjąc z jałmużny i cierpliwie znosząc upokorzenia. Wszystko to czyni by zyskać wieczne szczęście. Po śmierci dzieją się wokół jego ciała różne cuda. Kolejną postacią świętego jest św. Franciszek z Asyżu. Podobnie jak Aleksy porzuca on rodzinę i majątek, by oddać swe życie Bogu. Najwyższym ideałem dla niego jest jednak nie umartwiane ciała, ale pomaganie bliźniemu. Głos on miłość do wszystkich stworzeń bożych: ludzi, zwierząt, roślin. Podstawą jego poglądów jest radość z życia, ze wszystkiego, co go spotyka. Żyje w ubóstwie, ale nie dlatego, że uważa dobra doczesne za coś złego. Przez ubóstwo chce być wolnym człowiekiem, nie przywiązanym do rzeczy materialnych, które nie dają szczęścia. Jego życie opisane jest w utworze "Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu".

Świeckim wzorcem osobowym często spotykanym w literaturze średniowiecznej jest idealny rycerz. Musiał być on niezwykle odważny, mężny i waleczny. Mieć nadludzką siłę i niezwykłą znajomość rzemiosła wojennego. Kolejną bardzo istotną cechą była wierność władcy, którego był wasalem. W późniejszych czasach, w okresie rozkwitu dworskiej kultury istotne stały się takie cechy jak dworność i posiadanie damy serca. Średniowieczny rycerz musiał też przestrzegać kodeksu rycerskiego, walczył uczciwie, tylko z równym przeciwnikiem, nie mógł uderzyć od tyłu. Musiał być szlachetny i dotrzymywać za wszelką cenę danego słowa. Najwyższymi wartościami dla niego były: Bóg, ojczyzna, wierność królowi. Dzieje rycerzy opisane był y w poematach z gatunku tzw.. "chanson de geste", tj. pieśni o czynach. Najważniejszym z nich jest "Pieśń o Rolandzie".

Roland, siostrzeniec Karola Wielkiego, był dowódcą tylnej straży wojsk cesarskich. Jego oddział zostaje zaatakowany rzez wrogich Saracenów, czemu winien jest zdrajca Ganelon. Rolad, mimo, że widzi przewagę przeciwnika nie wzywa pomocy, gdyż uważa to za niezgodne z rycerskim honorem i może zostać odebrane jako tchórzostwo. Podejmuje nierówną walkę, w której ginie. Śmierć Rolanda jest szczegółowo opisana, przebiega zgodnie ze średniowieczną ars moriendi - sztuką umierania. Jest to śmierć dzielnego rycerza i wzorowego chrześcijanina.

"Pieśń o Rolandzie" ukazuje wzór rycerza - bojownika w obronie wiary chrześcijańskiej, wielkiego patriotę i sługę króla. Który chce być wierny swemu panu do końca.

Najważniejsze średniowieczne eposy rycerskie to: niemiecki cykl "Pieśń o Nibelungach", angielskie "Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", hiszpańska "Pieśń o Cydzie", ruskie "Słowo o wyprawie Igora".

Kolejnym ważnym średniowiecznym wzorcem osobowym jest ideał dobrego władcy. Jest on ukazany w "Kronice polskie" Galla Anonima. Dzieło to należy do gatunku zwanego historiografią, czyli dziejopisarstwem. Jest to gatunek prozy historycznej ukazujący wydarzenia związane z danym regonem w porządku chronologicznym. Autor dzieła był mnichem z zakonu benedyktynów, pochodził najprawdopodobniej z południowej Francji, dlatego zyskał przydomek Galla. Pełniąc na dworze Bolesława Krzywoustego obowiązki kapelana. W swoim dziele chciał uświetnić goszczącego go króla, jego czyny, przodków i kraj. "Kronika polska" ma więc charakter panegiryczny, jest pochwałą władcy, jego rządów i bohaterskich czynów wojennych. Bolesław Krzywousty ukazany jest jako wspaniały wojownik, dobry gospodarz i pobożny obrońca chrześcijaństwa. Jest niemalże posłańcem bożym, co było zgodne ze średniowieczną koncepcją władcy - wybranego powołanego przez Boga. Bolesław Krzywousty wypełnia to posłanie idealnie, czuje się odpowiedzialny za swe państwo i obywateli, dba o Kościół, jest hojny dla rycerzy.

Średniowieczna literatura miała charakter parenetyczny. Wyraz pareneza oznacza radę, zachętę a nawet ostrzeżenie. Ukazywała idealne wzorce osobowe, by w ten sposób nakłaniać czytelników do postępowania zgodnie w określonym ideałami. Jej zadaniem jest moralizować, pouczać, wskazywać właściwą drogę postępowania by czytelnik wiedział jak postępować. Literatura ta pełniła funkcję służebną wobec nauki Kościoła i ogólnych zasad etycznych epoki. Jest tendencyjna i monotematyczne. Jest dla nas jednak źródłem licznych informacji o epoce: kulturze, sztuce, mentalności, ideałach, wartościach. Ma wielką wartość historyczno - literacką.