Średniowiecze (język polski)

ŚREDNIOWIECZE [JĘZYK POLSKI]

1.  Ramy czasowe.

2.  Pojęcia: Danse macabre, chansons de geste, asceza itd.

3.  Filozofie: franciszkanizm, tomizm, augustynizm.

4.  Wzorce parenetyczne epoki.

5.  Cechy idealnych władców na przykładach utworów.

6.  Styl romański, gotycki.

7.  Wizja śmierci: ,,Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią’’.

8.  Bogurodzica.

9.  Zabytki języka polskiego.

10.  Posłuchajcie, bracia miła.

1. Ramy czasowe.

Średniowiecze w Europie trwało od V wieku do XV wieku. W Polsce od X wieku do XV wieku.

Najważniejsze daty:

496 rok – chrystianizacja Galii

800 rok – Karol Wielki królem Francji

966 rok – chrzest Polski

1025 rok – Chrobry prawowitym polskim władcą

1410 rok – bitwa pod Grunwaldem

1450 rok – wynalezienie druku przez Jana Gutenberga

1453 rok – zdobycie Konstantynopola przez Turków

1492 rok – Kolumb odkrywa Amerykę

Daty 1450, 1453, 1492 są to daty które kończą epokę.

2. Pojęcia: Dance macabre, chanson de geste, asceza itd.

*Dance macabre – taniec śmierci, motyw w literaturze i w sztuce; zakładał przyzwyczajenie się do obrazów śmierci uosobionej, przedstawianej jako kostucha, która trzyma w ręku kosę i tańczy nad zmarłym wirujący taniec.

*Chansons de geste – pieśń o czynie, wychwalająca rycerza i jego czyny, mianem tego terminu określa się poematy rycerskie powstałe pomiędzy XI a XIII wiekiem. Początkowo w przekazach ustnych lecz około XII wieku zaczęto je spisywać.

*Asceza – jest to dobrowolne wyrzeczenie się dóbr materialnych i ziemskich przyjemności, na rzecz przyszłego zbawienia duszy, często gwarantowanego, obiecanego już za życia ascezy. Ascezą jest ten kto umartwia duszę i ciało. Z ascezą jest związane pojęcie fuga mundi – ucieczka od świata, izolacja, która ma być jednym z elementów ascezy.

*scholastyka – nurt w filozofii średniowiecza dotyczący przede wszystkim Europy. Początek około XII wieku. Założenia: dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można je jednak uzasadnić za pomocą rozumu. Nurt ten stał się podstawą teologii czyli nauki o Bogu.

*teodycea – gałąź teologii zajmująca się problemem jak pogodzić istnienie dobrego, miłosiernego Boga z istnieniem dobra i zła.

*apokryf – utwory, dzieła sztuki para biblijne czyli powstałe w oparciu o historie biblijne, ale ich treść wzbogacona, motywy, wydarzenia fikcyjne, powstałe w wyobrażeniu twórcy.

*groteska – to kategoria estetyczna, obecna w sztukach plastycznych i literaturze. Przejawie się upodobnieniem do fantastyki, absurdu, przesady, osobliwości. Istota groteski jest zderzanie różnych poglądów, nastrojów dzięki czemu twórca osiąga efekt śmiechu i niespodzianki.

*hagiografia – literatura biograficzna przedstawiająca życie i działanie ludzi świętych, relacjonująca ich cuda, czyny i nierzadko męczeńską śmierć.

*historiografia – dział piśmiennictwa przedst. Dzieje, historie danego narodu, grupy społecznej, ważne wydarzenia hist. I kulturalne.

3. Filozofie: franciszkanizm, tomizm.

*franciszkanizm – to podstawa światopoglądowa wyrażająca się ufną miłością do Boga, ludzi i świata przyrody. Frnaciszkanizm zakłada podjęcie dobrowolnego ubóstwa i głęboką pokorę. Franciszkanizm powraca do źródeł wiary chrześcijańskiej, by z godną postawą głosić radość istnienia i naśladować Jezusa.

*tomizm – system filozoficzny oparty na poglądach św. Tomasza z Akwinu. Tomizm wywodzi się z filozofii średniowiecznej, a jej różne nurty wykorzystywane są do dnia dzisiejszego.

*Legenda o świętym Aleksym – jest to wierszowany żywot świętego Aleksego. W gatunku tym przedstawiono koleje życia bohatera, eksponując jego cudowne narodziny, młodość, moment nawrócenia, cuda za życia i po śmierci, które potwierdzały jego świętość.

Aleksy pochodził z książęcego rodu oboje rodzice praktykowali cnoty chrześcijaństwa. Bezdzietne małżeństwo wymodliło narodziny Aleksego. W młodości był sługą bożym. Górował nad ojcem. Był doskonałym chrześcijaninem. Ożenił się z córką cesarską Famijaną. Opuszcza żonę w noc poślubną. Było to wezwanie do zachowania dziewictwa, powstrzymanie się od miłości fizycznej. Rozdał majątek ubogim, zrezygnował z godności książęcej. Opuścił miejsce w którym zyskał u ludzi opinię świętego. Przez szesnaście lat znosił upokorzenia w domu rodzinnym. Cierpiał, ale był to wyraz miłości do Boga. W życiu Aleksego miały miejsce także cuda: Maryja schodzi z obrazu aby nakazać klucznikowi wpuszczenie Aleksego do kościoła. Aleksy spisał własną biografię w przedśmiertnym liście, stanowiący rodzaj duchowego testamentu. Po śmierci Aleksego tez zaistniały cuda. Jego uzdrawiająca moc ciała: woń z ów ciała leczy z wszelkich chorób. Nikt prócz żony nie mógł wyjąć z ręki Aleksego listu.   

4. Wzorce parenetyczne epoki.

a. Rycerz – waleczny, odważny, sprawny w rzemiośle żołnierskim, pomagający słabszym, kobietom i dzieciom, honorowy, tolerancyjny, bezinteresownie służy Bogu, ojczyźnie, damie serca, przestrzega kodeksu rycerskiego, pobożny. Są to cechy rycerza idealnego.

b. Król – łaskawy, miłosierny, mądry, przekładający honor państwa nad własną potrzebę.

c. Święty

5. Cechy idealnych władców na przykładach utworów.

Król Marek – był wyjątkowo łaskawy i mądrym królem. Przekładał honor państwa nad własną potrzebę. Doceniał Tristana za jego waleczność i oddanie, wybaczył mu zdradę, ale posłał go w dalekie krainy wody na wojnę. [,,Dzieje Tristana i Izoldy’’]

Król Karol Wielki [król Franków] – honorowy, dzielny, ufający swym rycerzom, bohaterski, pobożny, sprytny, cieszący się autorytetem, umiejący docenić prawdziwe dobro i poświęcenie.

Inni władcy idealni: Bolesław Chrobry, Bolesław Szczodry, Bolesław Krzywousty. [,,Kronika’’ Galla Anonima]

*Bolesław Chrobry: pobożny, łaskawy, waleczny, dzielny i mądry.

*Bolesław Szczodry: hojny, sprawiedliwy, dobry, pobożny, bezstronny, traktował wszystkich jednakowo, cierpliwy, rozsądny, potężny.

*Bolesław Krzywousty: męstwo, odważny. 

6. Styl: romański i gotycki.

Styl romański – styl w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia od XI do XIII wieku. Architektura romańska rozwijała się od X do XIII wieku. Architektura cechowała się surowością i prostą formą. Przeważnie budowano małe kościoły salowe kryte stropem, prosto zamkniętym prezbiterium.

Styl gotycki – styl w architekturze i innych dziełach plastycznych, powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji. Gotyk można podzielić na 3 jakby części: gotyk wczesny, gotyk dojrzały, gotyk późny. W gotyku budowle odznaczały się dużą lekkością niż te w czasach stylu romańskiego. Miały wiele okien, które zazwyczaj wypełnione były witrażami, strzeliste wieże, bogato zdobione portale. Występował także łuk ostry, sklepienie krzyżowo – żebrowe i system łuków. Kościoły budowano zazwyczaj na planie wydłużonym. Ważnym przedstawicielem gotyku był Polak – Wit Stwosz.

7. Wizja śmierci: ,, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią’’.

,,Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią’’ została napisana około 1463 roku. Ten najdłuższy bo liczący prawie 500 wersów zachowany wiersz polskiego średniowiecza wyrósł niedługo po epidemii śmiertelnej choroby jaką była dżuma. Utwór to dialog pomiędzy Śmiercią a Mistrzem Polikarpem. Rozmowa toczy się w kościele [przestrzeni Sacrum]. Następuje po gorącej modlitwie o prośbę umarcia Śmierci. Mistrz mimo iż jest naiwnym i prostym kapłanem staje się wybrańcem samego Boga. Staje się również przekaźnikiem prawd ostatecznych.

- śmierć jest nieunikniona

- nie można jej niczym przekupić

- wobec niej wszyscy ludzie są równi

- uosabia bożą sprawiedliwość i porządek rzeczy.

MEMENTO MORI – pamiętaj o śmierci

8. Bogurodzica

Bogurodzica jest najstarszą polską pieśnią zarówno jak religijną, maryjną jak i państwową. Posiada tekst poetycki z refrenem którym jest Kyrieleison. Prawdopodobnym autorem pieśni jest św. Wojciech, przyjmuje się iż pieśń powstała w XIII wieku. Zwana jest carmen patrium czyli pieśnią ojczystą. Śpiewaną ją podczas świąt narodowych, koronacji władców oraz przed i po bitwie. Posiada zbiorowy podmiot liryczny, zwraca się za pośrednictwem Maryi do samego Chrystusa z prośbą o pobożne, dobre życie i zbawienie po śmierci. W utworze realizowany jest motyw deesis [ z gr. Prośba – modlitwa]. Kompozycja 3 postaci, po środku Chrystus, po Jego prawicy Matka Boża a z lewej strony Jan Chrzciciel. UTWÓR JEST ZABYTKIEM JĘZYKA POSLKIEGO. ZNAJDUJĄ SIĘ W NIM LICZNE ARCHAIZMY.

9. Zabytki języka polskiego.

Wszystkie utwory zapisane w języku polskim lub posiadające polskie słowa napisane do końca XV wieku są to ZABYTKI JĘZYKA POLSKIEGO. Wyróżniamy tu utwory świeckie np.: ,,Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią’’, i utwory sakralne np.: ,,Bogurodzica’’.

10. Posłuchajcie, bracia miła.

Posłuchajcie bracia miła to lament czyli plankt. Gatunek ten obejmuje utwory, których tematem jest śmierć Jezusa i współuczestnictwo Matki Bożej w męce Syna. Ma on formę monologów stojącej pod krzyżem i cierpiącej Maryi. Zwraca się o pomoc do różnych osób. Plankt ma na celu pobudzić uczucia wiernych, włączyć ich do przeżywania Męki Pańskiej, do współcierpienia razem z Maryją. W wierszu Matka Boża opłakuje swego jedynego Syna – Jezusa. On umiera a Matka nie może nic na to poradzić. Zwraca się do wszystkich ludzi którzy widzą śmierć męczeńską jej Syna. Zwraca się także to Archanioła Gabryjela, jest na niego zła, gdyż obiecał jej szczęście i dobro. : ,, O aniele Gabryjele Gdzie jest ono twe wesele, cożeś mi go obiecywał tako barzo wiele.’’ Matka Boża nie nazywa Chrystusa zbawcą czy wszechmocnym, traktuje Go jako zwykłego jedynego jej syna. Swą postawą i działaniem przypomina zwykłą matkę, która ubolewa nad śmiercią Syna. W utworze dramat sceny jest podkreślany przez liczne określenia dotyczące krwi.

Ostatni zwrotka utworu ma tylko dwa wersy, ponieważ utwór został znaleziony zniszczony w Górach Świętokrzyskich w Słupi. Autorstwo przypisuje się Andrzejowi z Słupi. 

Utwór ten jest ZABYTKIEM JĘZYKA POLSKIEGO.

Wyłania się tu motyw STABAT MATER DOLOROSA czyli stała Matka Boleściwa.