1. Ramy czasowe

- średniowiecze datuje się od roku 476, Kidy to nastąpił upadek Cesarstwa Zachodniorzyskiego

- inne ważne dla pierwszego okresu epoki daty to: 313 rok. - zgoda cesarza Konstantyna Wielkiego na wyznawanie chrześcijaństwa, 330 r. - Konstantynopol stolicą Cesarstwa Rzymskiego

- koniec epoki datuje się na rok 1453, kiedy to nastąpił upadek Konstantynopola

- ważne dla okresu schyłkowego daty to: 1450 rok - wynalezienie druku przez Gutenberga i 1492 rok - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba

2. Nazwa epoki

- łacińska nazwa brzmi "media tempora", oznacza ona dosłownie "wieki średnie"

- nazwę tą stworzyli ludzie renesansu, uważali oni średniowiecze nie za odrębną epokę, ale jedynie okres przejściowy między antykiem a renesansem

Najważniejsze pojęcia:

- uniwersalizm - zjednoczona pod władzą papiesko - cesarską Europa stanowiła wspólnotę: wiary (chrześcijaństwo), poglądów, idei, kultury, sztuki, obyczajowości i języka (łacina - język urzędowy)

- teocentryzm - (theos - Bóg, centrum - środek) - światopogląd, który umieszczał Boga w centrum zainteresowań i dążeń ludzkich; w średniowieczu uważano, że Zycie doczesne jest tylko okresem przejściowym w dążeniu do zbawienia, więc główny wysiłek powinien być skierowany na doskonalenie duszy

- augustynizm - teoria stworzona przez św. Augustyna (IV/V w.); uważał on, że człowiek znajduje się pomiędzy dwoma bytami: doskonałymi aniołami i niedoskonałymi zwierzętami, jest więc wciąż rozdarty miedzy dążeniami ducha a potrzebami ciała, które utrudnia mu osiągnięcie zbawienia; św. Augustyn wyznawł dualistyczną koncepcję świata: to, co duchowe, doskonałe przeciwstawiał temu, co materialne, złe - był to pogląd zaczerpnięty z filozofii Platona

- tomizm - teoria stworzona przez św. Tomasza z Akwinu; stworzył on pojęcie "drabiny bytów"; na najwyższym szczeblu tej drabiny znajduje się Bóg, potem aniołowie, następnie człowiek i zwierzęta; człowiek powinien doskonalić swą duszę by jak najbardziej zbliżyć się do idealnych aniołów; św. Tomasz uważał, że Bóg zaprowadził w stworzonym przez siebie świecie porządek, którego wyrazem jest panująca w społeczeństwie hierarchia; istnienie warstw społecznych jest więc zjawiskiem naturalnym

- franciszkanizm - myśl św. Franciszka z Asyżu; głosił on radość życia, zachwyt nad pięknem świata uważał, że prawdziwa wiara przejawia się poprzez miłość do wszystkich bożych stworzeń; pochodzł z bogatej rodziny, ale dobrowolnie wybrał ubóstwo, wędrował po włoskich miastach, głosił kazania o miłości i dobroci bożej, pomagał chorym i ubogim

- scholastyka - tendencja w średniowiecznej filozofii i religii do rozumowego udowadniania prawd wiary

- asceza - dobrowolne umartwianie ciała poprzez wyrzeczenie się dóbr materialnych, cierpliwe znoszenie cierpień i upokorzeń w celu doskonalenia duszy

- hagiografia - żywotopisarstwo; utwory opowiadające o życiu i cudach świętych; miały charakter parenetyczny - ukazywały godne naśladowania wzorce osobowe - "Legenda o św. Aleksym"

- "memento mori" - "pamiętaj, że umrzesz"; sentencja ta przypominała ludziom, że kiedyś ich życie dobiegnie końca i będą musieli stanąć na Sądzie Bożym

- dance macabre - "taniec śmierci"; motyw często spotykany w średniowiecznej sztuce; śmierć przedstawiana w postaci szkieletu z kosą prowadzi korowód, w którym znajdują się ludzie różnych stanów, majątku i wykształcenia; miał on przypominać, że wobec śmierci ziemskie podziały nie mają znaczenia, ważne jest tylko to, jak człowiek postępuje

"Legenda o świętym Aleksym"

  1. utwór należący do gatunku literatury hagiograficznej
  2. staropolska wersja, będąca tłumaczeniem z francuskiego lub włoskiego pochodzi z 1454 roku
  3. św. Aleksy - wzór osobowy ascety

Treść

Aleksy pochodził z bogatego, rzymskiego domu. Od wczesnej młodości odznaczał się pobożnością. Postanowił zrezygnować z dóbr doczesnych i oddać się ascezie, by osiągnąć zbawienie. Rozdaje majątek, porzuca żonę. By uchronić się przed rozgłosem wędruje z miasta do miasta. Żyje z jałmużny, cały czas poświęca na modlitwę i medytację. W pewnym mieście zdarza się cud: Matka Boska schodzi z obrazu i mówi do klucznika, by wpuścił Aleksego do wnętrza świątyni. Powraca do Rzymu i tam przez 16 lat przez nikogo nierozpoznany mieszka pod schodami domu swego ojca. Służba mu ubliża i wylewa na niego pomyje. Gdy Aleksy umiera we wszystkich kościołach Rzymu dzwony zaczynają same bić, jego ciało wydaje piękną woń. Przed śmiercią pisze list, w którym przedstawia swoje życie. Gdy już jest martwy, nikt nie może wydobyć z jego dłoni kartki z owym listem. Udaje się to dopiero jego żonie.

"Pieśń o Rolandzie"

  1. starofrancuski epos
  2. arcydzieło średniowiecznej epiki rycerskiej
  3. gatunek gatunku chansons de geste - pieśń o czynach
  4. Roland - ideał średniowiecznego rycerza - odważny, pobożny, dumny , honorowy
  5. najważniejsze wartości dla niego: wiara, ojczyzna, wierność królowi

Treść

Utwór składa się z trzech części. Opisuje wyprawę Karola Wielkiego do zajętej przez Saracenów Hiszpanii w 778 roku. Roland, siostrzeniec Karola Wielkiego dowodzi tylna strażą. Z powodu zdrady Ganelona Saraceni napadają całą armią na mały oddział Rolanda. Rycerz nie chce wezwać pomocy, gdyż nie pozwala mu na to jego honor. Ginie w bohaterskiej walce.

"Bogurodzica"

  1. najstarszy tekst w języku polskim
  2. najstarsza polska pieśń religijna
  3. powstał w XII wieku, pierwszy odpis pochodzi z XV wieku - Jan Łaski umieścił ją w swoim zbiorze praw Królestwa Polskiego
  4. pierwszy hymn polski - śpiewna przez rycerzy przed bitwa pod Grunwaldem i pod Warną, zaświadcza to Jan Długosz
  5. autor prawdopodobnie wzorował się na greckich pieśniach religijnych, "Bogurodzica" jest jednak tekstem oryginalnym, nie przekładem
  6. wyraz "Bogurodzica" - pochodzi z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego
  7. tekst zawiera liczne archaizmy: leksykalne (nie używane w dzisiejszym języku), np. "dziela" - "dla", fonetyczne (wyrazy, które dziś inaczej brzmią), np. "sławiena" - "sławiona", składniowe (zdania mające we współczesnej polszczyźnie inną budowę), semantyczne (wyrazy, których znaczenie się zmieniło, mimo że brzmią tak samo)
  8. wiersz asylabiczny, rymy wewnętrzne i zewnętrzne
  9. wiersz intonacyjno - zdaniowy, charakterystyczny dla średniowiecza
  10. regularna kompozycja - powtarzające się elementy składniowe (parabolizm składniowy)

Treść

W pierwszej strofie podmiot zbiorowy symbolizujący wszystkich ludzi wierzących zwraca się do Matki Bożej prosząc, by wstawiała się za nim u swego Syna. Druga strofa zawiera zwrot do samego Chrystusa, Syna Bożego ("Bożyca"), przez wzgląd na pośrednictwo Jana Chrzciciela darował ludziom szczęśliwe życie na ziemi i wieczne bytowanie w raju. Po każdej strofie następuje refren "Kyrieleison" - "Panie zmiłuj się".

Najdawniejsze zabytki języka polskiego

W średniowiecznej Polsce język polski był językiem wyłącznie mówionym. W piśmie posługiwano się łaciną. Około XV wieku przystosowano alfabet łaciński do potrzeb języka polskiego i wtedy zaczęły powstawać pierwsze teksty w mowie ojczystej. Pierwsze polskie wyrazy pojawiły się w tekstach łacińskich i były to najczęściej nazwy.

  1. "Geograf Bawarski" - łacińskojęzyczne dzieło pochodzące z IX w. Zawiera polskie nazwy: Opolanie, Goplanie
  2. "dagome iudex" - dokument w którym Mieszko I powierza państwo polskie opiece papieża, zawiera polskie nazwy: Kraków Odra
  3. Kronika Thietmara" - napisana przez arcybiskupa merseburskiego, przedstawia stosunki polsko-niemieckie, zawiera polskie nazwy geograficzne i osobowe, m.in. imię Bolesława Chrobrego
  4. Bulla Gnieźnieńska, zwana Złotą Bullą Języka Polskiego, tekst łaciński zawierający 410 polskich nazw geograficznych i osobowych, pochodzi z XII wieku
  5. Pierwsze polskie zdanie znajduje się w kronice klasztoru Cystersów z Henrykowa zwanej Księgą Henrykowską (XIII wiek). Brzmi ono: "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj"

Średniowieczna sztuka

Styl romański - cechy:

  1. nazwa - od Roma - Rzym, narodził się we Włoszech
  2. trwał IX - XII wiek
  3. powstawały w nim głównie budowle sakralne
  4. grube, kamienne mury - pierwotnie budowle miały charakter obronny
  5. proste, geometryczne kształty
  6. sklepienia kolebkowe i krzyżowe
  7. półkoliste łuki
  8. małe okna
  9. kolumny - element konstrukcyjny i dekoracyjny
  10. płaskorzeźby przedstawiające sceny biblijne bądź ornamenty roślinno - zwierzęce
  11. główne zabytki: kościół św. Andrzeja w Krakowie, kolegiata w Tumnie pod Łęczycą, kościół w Sandomierzu, klasztory w Sulejowie, Wąchącku, Koprzywicy

Styl gotycki - cechy

  1. "styl wielkich katedr"
  2. budowano też ratusze, zamki
  3. trwał XII - XV wiek
  4. nazwa pochodzi od barbarzyńskiego plemienia gotów - artyści renesansu chcieli podkreślić, że sztuka średniowieczna odrzuciła dorobek antyku
  5. wysokie strzeliste budowle
  6. sprawiają wrażenie lekkości
  7. sklepienia krzyżowo-żebrowe
  8. system szkieletowy
  9. ostre łuki
  10. wysokie okna zdobione witrażami
  11. wieloskrzydłowe ołtarze
  12. główne zabytki gotyku: zamek w Malborku, kościół Mariacki w Krakowie, katedra na Wawelu, kolegiata w Wiślicy