Cały świat ukrył się w ciemności. Dzień jest podobny do każdego innego dnia, niewiele różniący się od nocy. Z tumanów mgieł, które okrywają cały świat wyłaniają się wieże, wysokie, ponure, przerażające swoją szarością. To zamek króla, który właśnie odpoczywa na majestatycznym tronie, ubrany w purpurowe szaty i koronę na głowie. U stóp władcy siedzi jego niezwykle piękna córka, w głębi komnaty zaś czuwa zastęp rycerzy, którzy dla zdobycia ręki księżniczki gotowi są wyruszyć na śmiertelny pojedynek ze smokiem, zamieszkującym pieczarę, znajdującą się u podnóża góry, na której wznosi się zamek. W pobliżu tej budzącej przerażenie budowli, w bezkresnym lesie stoi mała chata. Mieszka w niej niezwykle brzydka czarownica, która nieustannie warzy coś w ogromnym kotle.
W odpowiedzi na pytanie, o to jaką epokę opisuje przedstawiony tekst? słyszałem najczęściej, że to charakterystyka średniowiecza. Byłem zdziwiony tym, dlaczego wszyscy zapytani bez wahania odpowiadali, że chodzi o średniowiecze? Są przecież i inne epoki, w których nie brakowało rycerzy, strzelistych zamków, pięknych księżniczek. Jednak wszyscy wskazali na średniowiecze? Mam nadzieję, że w niniejszej pracy uda mi się wyjaśnić przyczyny takich bezbłędnych odpowiedzi.
Średniowiecze kojarzy się na najczęściej z obrazem rycerza w lśniącej zbroi, który na swym rumaku wyrusza, by pokonać okrutnego smoka, który więzi przez księżniczkę. Rycerz z kolei przywodzi nam na myśl osobę szlachetną, waleczną, występującą zawsze po stronie dobra i prawdy. Jednym słowem rycerz to uosobiony ideał. Paladyn z wieków średnich to postać szlachetna, kulturalna, występująca w obronie prześladowanych oraz oczywiście chrześcijanin. Najlepszym przykładem jest tytułowy bohater "Pieśni o Roladzie". Był on uczestnikiem wojen z Saracenów, będących zagrożeniem dla świata chrześcijańskiego. Zginął śmiercią bohatera w walce z posiadającym liczebną przewagę nieprzyjacielem.
Żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku poeta J.U. Niemcewicz tak pisał o rycerzach epoki średniowiecza: "Tu leży rycerz, co walczył bez trwogi i żył bez skazy". Daremnie takich bohaterów poszukiwać w czasach nam współczesnych. Prawdziwi rycerze, wierni do końca swoim ideałom, nie pasują do czasów pogoni za pieniędzmi i sukcesem.
Inny typ średniowiecznego bohatera przedstawia "Legenda o św. Aleksym", która jest przykładem hagiografii, czyli literatury przedstawiającej biografie świętych. Św. Aleksy, był człowiekiem zamożnym, a jednak zdecydował się na życie w nędzy. Fabuła "Legendy" zbudowana jest z trzech wątków.
W pierwszym ukazano dzieje Aleksego - zamożnego młodzieńca, który decyduje się na porzucenie rodziny po to, by móc bez reszty oddać się służbie Bogu. Następnie powrócił do swego rodzinnego miasta, gdzie nierozpoznany przez najbliższych zamieszkał pod schodami własnego domu. Drugi wątek przedstawia historię rodziny Aleksego, która rozpaczliwie szuka zaginionego i rozpoznaje go dopiero po jego śmierci. Z kolei trzeci wątek to opowieść o wiodącej samotne życie żonie Aleksego.
Czy śmierć Aleksego była śmiercią heroiczną? Nie zginął przecież jak rycerz, walczący w obronie wiary. A jednak św. Aleksy walczył w imię krzewienia chrześcijaństwa, jednak nie mieczem, ale czyniąc u dobro i żyjąc w nędzy. "Legenda" to dzieło parenetyczne, tzn. przedstawiające wzór osobowy, który powinien być naśladowany. Aleksy został przedstawiony jako wzór chrześcijańskich cnót: miłości, pokory oraz ascezy. Stał się dowodem, że można żyć w czystości, dla Boga rezygnując z więzi rodzinnych i zaspokajania potrzeb cielesnych. To bowiem najlepszy sposób udowodnienia Bogu swej miłości i dostania się do nieba.
Czasy współczesne nie sprzyjają ascezie. Dziś ideał ascety pozostaje niezrozumiały, żyjemy bowiem w epoce tak różnej od średniowiecza, kiedy to jednym z najważniejszych mott życiowych było hasło "memento mori" (pamiętaj, że umrzesz), a dominującym poglądem na temat świata i miejsca człowieka był teocentryzm, przyznający Bogu najważniejszą pozycję w dziejach świata i ludzkości. Skrajnym przykładem podporządkowania się tej koncepcji były krucjaty do Ziemi Świętej, w których uczestniczyły dzieci. Dziś trudno sobie wyobrazić tego typu sposób potwierdzania swojej pobożności.
Inna postać, która w sposób stały łączy się w naszej świadomości ze Średniowieczem to piękna księżniczka, oczekująca na swojego księcia, który walczy gdzieś daleko z wrogami ojczyzny i Kościoła. Te niezwykłe kobiety najczęściej przedstawiane są jako posłuszne woli swoich ojców, godzące się na to, że król wybierze ich małżonka, którym zazwyczaj zostawał książę albo rycerz, który wsławił się bohaterskimi czynami.
Z wzorcem księżniczki w sposób nierozerwalny wiąże się postać króla, monarchy, który uosabia potęgę, władzę, zarazem jednak sprawiedliwość i miłosierdzie. Jako przykład takiego władcy można wskazać Duncan króla Szkocji i bohatera dramatu Szekspira, podstępnie zamordowanego przez Makbeta i jego żonę. Średniowieczne obrazy władców nawiązują w pewnym stopniu do w literatury starożytnej - poprzez troskę o poddanych, honor, sprawiedliwość i przekładanie dobra państwa nad własny interes,. Przykładem takie władcy był chociażby król Edyp, który mając na uwadze dobro kraju, pragnął wyjaśnić zagadkę śmierci swojego poprzednika na tronie Teb. Wyjaśnienie tej tajemnicy sprowadziło na Edypa szereg nieszczęść.
"Szpetność upięknia, piękność szpeci" - te słowa wypowiadają trzy czarownice w "Makbecie". One również są jednym z rozpoznawalnych symboli średniowiecza, epoki w których powszechna była wiara w czarownice, duchy oraz złe moce. Czarownica była przedstawiana jako ubrana na ciemno stara kobieta. Na swoich nieprzyjaciół rzuca klątwy i zaklęcia, dlatego budziły powszechny strach. Zainteresowanie budziła także ich zdolność do przepowiadania przyszłości. Tak też się dzieje w dramatach Williama Szekspira, między innymi w "Makbecie", gdzie o trzy czarownice wieszczą zmianę władcy Szkocji. Z kolei w "Hamlecie" tajemnicę śmierci duch ojca Hamleta zdradza sekret swojej tajemniczej śmierci.
Symbolika i alegoryczność epoki średniowiecza zaznacza się również w architekturze tamtej epoki, czego najlepszym przykładem monumentalne, strzeliste gotyckie świątynie. Były one odzwierciedleniem dominującej w światopoglądzie średniowiecznym koncepcji teocentrycznej. Rozwój architektury sakralnej wiązał się między innymi z przełomem tysiącleci. Kiedy nie nadeszła oczekiwana apokalipsa, nastąpił okres chrześcijańskiego entuzjazmu. Ich potęga miała także symbolizować potęgę Kościoła. Wznoszone kościoły i katedry, mające dziękować za ocalenie. Zaczynający dominować styl gotycki wyróżniał się monumentalnym i strzelistym charakterem budowli, zaopatrzonych najczęściej w wysoką wieżą, która zwrot ku elizeum, symbolizowała zwrot ku Bogu. Do najwspanialszych budowli gotyckich należą katedry, m.in. św. Jakuba Większego, Notre Dame oraz Remis.
Nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu o średniowiecznych rzeźbie i malarstwie, w których także dominowało płynące z teocentryzmu zainteresowanie Bogiem i życiem duchowym. Najczęstszymi tematów dzieł sztuki były wydarzenia biblijne oraz biografie świętych. Dominowały w tych przedstawieniach różne odcienie symbolizującego świętość złota, często także pojawiała się purpura - symbol władzy i dostojeństwa. Jednym z częstszych tematów średniowiecznej rzeźby były postaci Matki Bożej i Dzieciątka Jezus. Przedstawiane jako piękne madonny, które wyróżniała delikatna sylwetka i łagodne oblicze.
Kult Matki Boskiej znalazł swoje odzwierciedlenie także w literaturze. Przykładem "Bogurodzica" - najstarsza polska pieśń religijna. Według legendy autorem pieśni był św. Wojciech. Wszyscy pamiętają także, że śpiewali ją polscy rycerze przed rozpoczęciem bitwy pod Grunwaldem. To między innymi dlatego "Bogurodzice" uważa się pierwszy polski hymn. Pieśń tę wyróżnia także motyw "deesis", czyli wspólne przedstawienia Chrystusa, Maryi oraz Jana Chrzciciela. Charakterystyczne dla tego motywu jest przedstawienie Jezusa jako sędziego i zbawiciela, będącego w otoczeniu Jego Matki oraz Jana, który ochrzcił go w Jordanie.
Inny, niezwykle popularny w średniowieczu motyw maryjny to Stabat Mater Dolorosa, czyli stała Matka Bolejąca. W literaturze polskiej występuje on między innymi w utworze "Lament Świętokrzyski", uznawany - obok "Bogurodzicy" - za najwybitniejszy zabytek języka polskiego. Jest to wierszowana skarga, lament stojącej pod krzyżem Jezusa Maryi. W dziełach literackich następnych epok topos ten został przekształcony w motyw matki-ojczyzną, bezradnej rozpaczającej nad utraconą wolnością i postępowaniem jej niewdzięcznych dzieci lub też historię. Przykładem wiersz "Do matki Polki" A. Mickiewicza
Średniowiecze to epoka, która obejmuje blisko dziesięć stuleci. Nie sposób więc przedstawić tu wszystkich zagadnień związanych z symbolizmem i alegorycznością tej epoki. Ograniczyłem się więc tylko do najbardziej znanych przykładów, ilustrujących tę problematykę.
