Epokę średniowiecze można podzielić na trzy okresy. Pierwszy, od V do XII wieku, był czasem adaptowania obowiązujących w średniowieczu modeli do piśmiennictwa i sztuki. Powstawały przyklasztorne biblioteki, nastąpiła intensyfikacja działań na rzecz rozwoju nauki, oświaty. Tworzono w języku łacińskim, zaś obowiązującym stylem w architekturze był styl romański. Zmiana w dziedzinie architektury nadeszła w wieku XIV, kiedy to rozwinął się styl gotycki. Wiek XIV nie przyniósł rewolucyjnych zmian w zakresie literatury, miał natomiast doniosłe znaczenie dla państwa polskiego. Postępujący rozwój miast pociągał za sobą rozwój ekonomiczny i kulturalny. W 1364 została założona Akademia Krakowska, która w wieku XV, zwanym trzecim etapem średniowiecza, przeżywała okres świetności. Ten ostatni etap zaowocował pokaźną liczbą zabytków literackich.

Mianem średniowiecza określa się okres w dziejach historii Europy pomiędzy starożytnością a renesansem, czyli od V do XV wieku. Nazwa średniowiecze, czyli po łacinie "media aetas", wprowadzona w XV-XVI wieku i będąca dziełem włoskich humanistów, miała na celu oddzielenie czasów im współczesnych od starożytności. Ten sposób periodyzacji dziejów ludzkości był stosowany również później, między innymi w wieku XVII przez Ch. Kellera. Za cezurę średniowiecza i starożytności, ze względu na kryterium rozwoju kulturalno-filozoficznego, przyjmuje się rok 529, kiedy to cesarz Justynian I Wielki zamknął Akademię Platońską lub też, biorąc pod uwagę historię polityczną, rok 476 będący datą upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Nieco trudniej jest określić koniec epoki średniowiecza. Związane jest to z nieharmonijnym rozwojem kultury w poszczególnych krajach Europy. Kiedy piętnastowieczne Włochy przeżywały pełnię odrodzenia, Francja była na etapie okresu przejściowego między średniowieczem i odrodzeniem, zaś kraje środkowowschodniej Europy nadal tkwiły w duchu średniowiecznej kultury i sztuki.

W historii dziejów średniowiecza wyróżnia się jego dwa etapy: wczesne, które rozpoczęło się z końcem wieku V i trwało do końca wieku X, oraz dojrzałe, trwające od XI do schyłku XIV wieku, przeżywające swój rozkwit wraz z rozwojem zachodnioeuropejskiego feudalizmu, czyli od XII do XIII wieku. Wraz ze schyłkiem średniowiecza, kształtowała się nowa formacja kulturowa.

Dojrzałe średniowiecze było czasem uniwersalizmu i swego rodzaju duchowej jedności krajów zachodniej Europy. Osiągnięcie takiego stanu rzeczy było zadaniem niełatwym, zważywszy na podejmowane, między innymi przez Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, próby przejęcia władzy nad chrześcijańską Europą. Był to również czas manifestowania preferowanego przez mieszczaństwo ładu społecznego, kultury i wizji życia.

Średniowieczna kultura sięga swoimi korzeniami do myśli starożytnej. Stanowi zespolenie tejże z wizją chrześcijańską. Dlatego też nie można myśleć o zachodnim średniowieczu w oderwaniu od tradycji chrześcijańskiej. To właśnie chrześcijański duch wespół z Kościołem kształtował uniwersalistyczną kulturę średniowieczną. Ponad czterysta lat po wydaniu edyktu mediolańskiego, w 754 roku powstało Państwo Kościelne. Pomimo zachodzących w Kościele ruchów odśrodkowych i licznych podziałów (warto wspomnieć choćby o schizmie wschodniej w 1054 roku, ruchach heretyckich, niewoli awiniońskiej czy schizmie zachodniej) w kolejnych latach umacniał on swą pozycję. Wyznaczał kanony kultury i sztuki, wpływał na kształtowanie się światopoglądu.

Mówiąc o wpływie średniowiecznej duchowości na formę i treść średniowiecznego dziedzictwa, należałoby zacząć od, zaszczepionego pierwotnie za południowo-wschodnich obszarach Morza Śródziemnego, ruchu monastycznego. Szczególną popularnością od V do VIII wieku cieszyła się jego iroszkocka odmiana. Później znaczny wpływ mieli benedyktyni i cystersi. W wieku XIII znaczne zasługi dla rozwoju i rozpowszechniania nauki i wiary położyły zakony żebracze, zwłaszcza dominikanów i franciszkanów. Dzięki aktywności tego typu zgromadzeń, następowało jednoczenie duchowej kultury średniowiecza, której dwoma filarami były Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, a także tradycja. To wtedy, w ramach filozofii i przyrodoznawstwa, rozpoczęły się dociekania na temat natury prawd objawionych. W pierwszym okresie średniowiecza panowało przekonanie o tym, aby wszelkie teologiczne i filozoficzne problemy rozwiązywać w oparciu o autorytet Biblii. Taki sposób rozumowania był głównie zasługą augustynizmu i występującego wówczas dążenia do stworzenia powszechnej, uniwersalnej "mądrości chrześcijańskiej".

Zanim doszło do przeformułowania średniowiecznej kultury, które miało miejsce w wieku XII, ogromny wpływ na jej kształt miały trzy odmiany neoplatonizmu. Pierwszą sformułował św. Augustyn, a następnie rozwijał św. Anzelm z Canterbury. Drugą odczytano na podstawie pism Pseudo-Dionizego, zaś autorem trzeciej, która cieszyła się ogromnym zainteresowaniem w wieku XII w ramach tak zwanej szkoły chartryjskiej, jest Boecjusz. Owo wspominane wcześniej przeformułowanie wzięło się z dociekań nad rolą racjonalnego poznania i logiki w rozwiązywaniu odwiecznych problemów wiary. Dzięki autorom takim jak, między innymi, św. Anzelm z Canterbury, następowało współgranie poznania rozumowego i wiary.

Wraz z popularyzacją dzieł Arystotelesa, które przywędrowały na kontynent europejski opatrzone komentarzami arabskich filozofów średniowiecza (takimi jak Awicenna i Awerroes), następował zwrot zainteresowania w kierunku antyku i proces jego poszerzonego spostrzegania. W wyniku dokonywanych prób zespolenia arystotelizmu z neoplatonizmem (głównie w wydaniu Wilhelma z Owernii, św. Alberta Wielkiego czy szkoły oksfordzkiej), na nowo powrócił filozoficzny problem bytu, którym zajmował się św. Tomasz z Akwinu. Nie był to jednak jedyny przedmiot zainteresowania średniowiecznej filozofii. Szczególnym zainteresowaniem cieszyła się metafizyka, w ramach której trwał spór o uniwersalia, generowano dowody przemawiające za i przeciw istnieniu Boga, kontemplowano różnicę między istotą a istnieniem bytu.

W okresie średniowiecza rozwinęło się wiele nurtów ascetyczno-mistycznych. Warto wymienić choćby tradycyjną szkołę benedyktyńską (ze św. Grzegorzem Wielkim i Janem de Fecamp), kartuską (której głównym przedstawicielem był Gigo II). afektywną mistykę cysterską (na czele ze św. Bernardem z Clairvaux) i franciszkańską (reprezentowaną przez św. Bonawenturę), a także symbolizm wiktorynów, realistyczną i neoplatońską odmianę spekulatywnej mistyki dominikańskiej (za przedstawiciela tej pierwszej uznaje się św. Tomasza z Akwinu, zaś drugiej Mistrza Eckharta) czy praktyczną devotio moderna, reprezentowaną przez Tomasza a Kempis.

Na skutek obaw i oporów przedstawicieli orientacji augustyńskiej przed nowym, tomistycznym ujęciem metafizyki, a także brak aprobaty dla skrajnej orientacji awerroistycznej, w 1277 roku nastąpiła krytyka prezentowanych przez nich złożeń. Doprowadziło to do kryzysu nie tylko scholastyki (polegającego na ograniczeniu się do sporządzania wyłącznie analiz formalnych), ale również kultury przełomu XIV i XV wieku.

Podstawowe źródło wiedzy w średniowieczu stanowiła książka. Zanim powstały zakłady kopistów, które mieściły się głównie przy uniwersytetach czy też królewskich kancelariach, księgi i kodeksy (stanowiące podstawową formę ówczesnej książki) spisywane były w przyklasztornych skryptoriach. Podstawowym materiałem był pergamin, a od wieku XII, kiedy to razem z Arabami przywędrował do Europy, również papier. Wraz z upowszechnieniem papieru, co miało miejsce w wieku XIV, postępował proces doskonalenia zdobień, inicjałów i tak zwanych bordiur (pasów otaczających tekst). Popularne stały się wielobarwne motywy roślinne i zwierzęce, a także filigranowe kompozycje figuralne. Najczęściej stosowanymi zdobieniami były jednak niewielkich rozmiarów kompozycje, tak zwane miniatury (iluminacje).

Wkrótce po tym, jak pojawiły się tak zwane książki blokowe (ksylograficzne),co miało miejsce w czternastym stuleciu, rozpoczęła się era druku, którą zapoczątkował w roku 1440 Jan Gutenberg. Jako ciekawostkę na koniec warto wspomnieć, o często używanym terminie "inkunabuły", który stosuje się na określenie książek wydrukowanych do końca piętnastego stulecia.