• Średniowiecze w Europie trwa od V do VX wieku.

- początek - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego - 476 rok

- 1450 - wynalezienie druku przez Gutenberga

- 1453 - upadek cesarstwa wschodniorzymskiego

- 1492 - odkrycie Ameryki przez Kolumba; uważane za kres epoki

  • Średniowiecze w Polsce trwa od X do XVI wieku

- 966 - chrzest Polski

- wydanie "O obrotach sfer niebieskich" Kopernika

  • Pochodzenie nazwy epoki

- media tempora - czyli wieki pośrednie między antykiem a renesansem

- nazwę tą nadali epoce ludzie odrodzenia; uważali oni średniowiecze za okres zacofania i upadku kultury

  • Najważniejsze pojęcia związane ze średniowieczem

1. memento mori - pamiętaj o śmierci

2. ora et labora - módl się i pracuj na większą chwałę bożą - ad maiorem Dei gloriam

3. Uniwersalizm

- w zjednoczonej pod władzą papiesko - cesarską Europie panował jednolity system wartości.

- dominacja Kościoła w każdej sferze życia

- jednakowe kierunki w kulturze, sztuce, filozofii.

4. Teocentryzm - czyli Bóg w centrum; Bóg był celem życia człowieka; wszystkie sfery życia podporządkowane religii.

Bogurodzica

  • pochodząca z XII/XIII wieku pieśń religijna
  • funkcje utworu

- pieśń religijna

- modlitwa

- pieśń bojowa - śpiewana przez rycerzy przed bitwą pod Grunwaldem

- hymn narodowy

- pieśń patriotyczna

  • treść

- zbiorowy podmiot liryczny symbolizujący wspólnotę wszystkich ludzi wierzących zwraca się do Maryi, Chrystusa i Jana Chrzciciela prosząc o spokojne życie na ziemi i szczęście wieczne w raju.

  • budowa

- stroficzna - 2 strofy

- 1 strefa składa się z 3 wersów, 2 strofa składa się z 6 wersów.

- po każdej ze strof następuje refren - "kirieleison" czyli "Panie zmiłuj się"

- napisana średniowiecznym wierszem zdaniowo - rymowym

  • środki stylistyczne:

- wiersz rozpoczyna rozbudowana apostrofa

- epitety, np. "Bogiem sławiena"

- archaizmy - wyrazy przestarzałe, nie używane we współczesnej polszczyźnie

  • "Bogurodzicę" określa się jako:

- pieśń ojców - gdyż powstała na początku istnienia państwa polskiego i była jego pierwszym hymnem

- najstarsza polska pieśń

- pierwsze słowo chrześcijańskiej poezji polskiej

- "zagadka zamknięta na siedem pieczęci" - czyli zagadka trudna do odgadnięcia (określenie siedem pieczęci pochodzi z Apokalipsy)

  • Co w "Bogurodzicy" stanowi zagadkę?

- czas i miejsce powstania

- autorstwo - jest to utwór anonimowy (autorzy średniowieczni nie podpisywali swoich dzieł, gdyż tworzyli dla chwały bożej, a nie dla własnej); autorstwo pieśni przypisuje się św. Wojciechowi, jednak jest to pogląd nie uzasadniony przez naukowców

- związek "Bogurodzicy" z obcymi utworami

Kronika Galla Anonima

- przykład historiografii (dziejopisarstwa)

- Gall Anonim - nieznany mnich, najprawdopodobniej pochodzący z Francji, zatrudniony w kancelarii Bolesława Krzywoustego pisał kronikę na jego zamówienie

- opisał dzieje państwa polskiego od jego legendarnych początków, chciał przedstawić dzieje przodków króla Bolesława Krzywoustego, by w ten sposób ukazać wielkość pochodzenia króla

- za najlepszego władcę z dynastii Piastów uznał Bolesława Chrobrego - do niego porównał Bolesława Krzywoustego

- trzy części dzieła: losy przodków króla, dzieciństwo i młodość księcia, rządy Bolesława - do bitwy pod Nakłem

Lament świętokrzyski

- inne tytuły: "Żale Matki Bożej pod krzyżem", "Posłuchajcie bracia miła"

- gatunek tzw. planktów czyli żalów

- liryczny monolog Matki Bożej stojącej pod krzyżem umierającego Chrystusa

- zwraca się do innych matek, by też uczestniczyły w jej cierpieniu

- Maryja przez bezpośredni zwrot do adresata tworzy wspólnotę uczuć, nawołuje do współczucia jej i umierającemu Jezusowi

Średniowieczna filozofia

1. scholastyka - doktryna w średniowiecznej filozofii dążąca do naukowego wyjaśnienia prawd wiary, czerpała z racjonalistycznych poglądów św. Tomasza z Akwinu.

2. augustynizm - prąd stworzony przez św. Augustyna.

- odwoływał się do filozofii Platona

- świat podzielony na sferę ducha (dobro) i materii (zło)

- człowiek rozdarty między duszą a ciałem

- teocentryzm - Bóg celem życia człowieka

- poznanie na drodze iluminacji, pozazmysłowe, intuicyjne

- dzieła św. Augustyna: "Wyznania", "O państwie Bożym"

3. tomizm - stworzony przez św. Tomasza z Akwinu

- czerpał z poglądów Arystotelesa

- świat złożony z ducha i materii - oba te aspekty są dobre i stworzone przez Boga dla człowieka

- człowiek - harmonijne połączenie duszy i ciała

- Bóg wprowadził we wszechświecie tzw. drabinę bytów - na szczycie są aniołowie, potem człowiek, zwierzęta i rośliny

- hierarchia panująca między ludźmi - również stan ustanowiony przez Boga

4. . franciszkanizm - stworzony przez św. Franciszka z Asyżu, założyciela zakonu franciszkanów

- określany mianem "Biedaczyny" lub "Wesołka Bożego"

- nie napisał żadnego dzieła filozoficznego; o jego poglądach świadczyło jego życie

  • Zasady głoszone przez św. Franciszka:

- bezgraniczna ufność Bogu

- miłość do wszystkich stworzeń bożych

- radość życia

- umiarkowanie, ubóstwo

- służenie swoją pracą bliźniemu

Średniowieczne wzorce osobowe

  • Asceta - przykładem jest św. Aleksy

- miał arystokratyczne pochodzenie

- zrezygnował z życia rodzinnego

- rozdał majątek

- żył jak żebrak, z jałmużny - umartwianie się

- zrezygnował z uroków życia doczesnego by zasłużyć na zbawienie

- poświęcił się całkowicie sprawom wiary

- znosi cierpliwie cierpienie i poniżanie

- z jego życiem wiązały się różne cuda: cudowne narodzenie, opieka Matki Bożej, gdy umarł zaczęły bić dzwony we wszystkich kościołach, uzdrawiał chorych

- jego losy przedstawione w "Legendzie o św. Aleksym"

- legendy, żywoty świętych - hagiografia (żywotopisarstwo)

  • inny przykład świętego-ascety - św. Franciszek

- również pochodził z bogatej rodziny

- rozdał cały swój majątek

- wędrował głosząc kazania i pomagając ludziom

- głosił pochwałę wszystkich stworzeń

- jego życie opisane w "Kwiatkach św. Franciszka"

- siostrzeniec Karola Wielkiego, dowodził tylną strażą jego wojsk, zaatakowany przez Saracenów nie wezwał pomocy i zginął na polu walki

- przestrzegał etosu rycerskiego - honor nie pozwolił mu wezwać pomocy, gdyż mógłby zostać posądzony o tchórzostwo

- patriota - wierny królowi i ojczyźnie

- walczył w obronie wiary chrześcijańskiej

- waleczny, mężny, ambitny

- przedstawiony w sposób wyidealizowany

- kultywowanie rycerskich obyczajów: pasowanie na rycerza, pojedynki, turnieje, kult kobiet, kult miecza - nadawanie mu imienia

- chanson de geste - "pieśni o czynach"; opiewały czyny wielkich bohaterów, rycerzy, królów

- eposy rycerskie, np. "pieśń o Rolandzie", "Legenda o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu"

- romanse rycerskie - "Dzieje Tristana i Izoldy"

  • Dobry władca - Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty przedstawieni w "Kronice" Galla Anonima

- mężni, waleczni - Bolesław Chrobry zdobył Czechy i Morawy, Bolesław Krzywousty walczył z Niemcami

- sprawiedliwi

- dbający o podanych (król - ojciec poddanych)

- walczyli w obronie religii chrześcijańskiej

- hojni, gościnni

- dobro kraju stawiali na pierwszym miejscu

- idealni władcy w literaturze średniowiecza - Karol Wielki, król Artur

Motyw miłości w średniowieczu

  • ,,Dzieje Tristana i Izoldy,,

- francuski, anonimowy romans rycerski

- oparty na celtyckim podaniu

  • Tragiczna miłość Tristana, siostrzeńca króla Marka do Izoldy, żony króla

- kochankowie wypili przypadkowo eliksir miłości - ich uczucie było niezależne od nich, nie mogli mu zapobiec ani go stłumić

- spotykali się potajemnie, mimo wyrzutów sumienia, nie mogli bez siebie żyć

- gdy umarli, na grobie Tristana wyrósł krzew, który wrósł w grób Izoldy

- miłość - uczucie fatalne, będące powodem cierpienia i nieszczęścia ale niemożliwe do stłumienia, pokonania, silniejsze od śmierci

  • podobna koncepcja miłości w historii Abelarda i Heloizy

- średniowieczny romans

- Abelard filozof, brał udział w sporze o uniwersalia

- zakochał się z wzajemnością w swojej uczennicy, dziewczyna zaszła w ciążę i wzięli ślub

- wuj Heloizy nasłał na Abelarda zbójców, którzy go pobili i wykastrowali

- kochankowie zamknęli się w klasztorach, jednak cały czas pisali do siebie listy miłosne, ich uczucie nie wygasło

Motyw śmierci w średniowieczu

  • śmierć w była bardzo częstym motywem w średniowiecznej sztuce ze względu na zainteresowanie sferą duchową
  • przedstawiana często w sposób upersonifikowany, jako rozkładające się zwłoki kobiety lub jako szkielet z kosą
  • motyw dance macabre - "taniec śmierci" - Śmierć prowadząca korowód, uczestniczą w nieludzie różnych stanów społecznych

- wobec śmierci wszyscy ludzie są równi, nie ma podziałów obowiązujących na ziemi

- śmierć jest okrutna i bezwzględna, nie da się jej uniknąć

  • scena śmierci w "Pieśni o Rolandzie"

- ma charakter symboliczny

- Roland cały czas modli się, żałuje za grzechy i wyznaje wiarę

- umiera na wzgórzu jak Chrystus

- jego duszę zabierają aniołowie

- umiera jak idealny patriota i chrześcijanin

Architektura średniowieczna

  • miała charakter symboliczny - przekazywała prawdy filozoficzne
  • pełniła rolę służebną wobec religii
  • miała za zadanie pouczać niepiśmiennych wiernych, przekazywać im naukę Kościoła
  • styl romański (XI/XIII wiek)

- grube mury, małe okna

- proste bryły, kościoły na planie krzyża łacińskiego

- miały wyrażać pogląd o harmonii panującej w świecie stworzonym przez Boga

  • styk gotycki (XIII/XV wiek)

- wysokie, strzeliste budowle, ostre łuki

- wieżyczki

- wysokie okna zdobione witrażami

- sklepienie krzyżowo - żebrowe

- miały przypominać wiernym, że musza kierować swe myśli ku górze, ku Bogu

Gatunki literatury średniowiecznej

  • pieśń, np. "Bogurodzica"
  • epos rycerski, np. "Pieśń o Rolandzie", wierszowany utwór opisujący czyny rycerzy, zawierał wzorzec średniowiecznego rycerza
  • romans rycerski, np. "Dzieje Tristana i Izoldy", zawiera średniowieczny model miłości
  • hagiografia (żywotopisarstwo) - żywoty, legendy o świętych
  • dialog - "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
  • plankt (lament, żal) - utwór żałobny, wyrażający cierpienie, np. "Żale Matki Bożej pod krzyżem"