Średniowiecze jest terminem służącym określeniu tego etapu dziejów w kulturze europejskiej, który obejmował czas pomiędzy starożytnością a renesansem, nowożytnością. Był to kres dosyć burzliwy, pełen gwałtownych przemian i przenikania się pogańskich oraz chrześcijańskich społeczeństw. Filozofia tamtego czasu całkowicie podporządkowana została teocentryzmowi, który ośrodkiem zainteresowania czynił Boga. Średniowiecze zostało ufundowane na scholastyce, która kształtowała sposób myślenia ówczesnych ludzi. W klimacie dominacji Kościoła i wiary chrześcijańskiej powstały wzorce osobowe, które domagały się naśladownictwa. Literatura stworzyła i pomnażała ideał rycerza, świętego, kochanka oraz władcy.
Ideał rycerza realizowany był przede wszystkim na gruncie epiki rycerskiej. Literatura polska nie stworzyła dzieła, które można byłoby uznać za reprezentatywne dla tego gatunku. Najpopularniejszy utwór tego rodzaju to "Pieśń o Rolandzie" - najpełniej realizuje on cechy ówczesnych "chansons de geste". Głównym bohaterem "Pieśni" jest hrabia Roland, rycerz niezwykle dumny, odważny i skłonny do poświęceń w imieniu wiary i ojczyzny. Bezgranicznie oddany swojemu seniorowi i wierny kodeksowi rycerskiemu, do ostatniej kropli krwi broni dobrego imienia Francji i twierdzi, że "dla swego pana trzeba znosić wszelką niedolę". Dzięki takiej postawie posiada wielu przyjaciół. Jest także wzorowym chrześcijaninem i poprzez krzewienie wiary stara się zasłużyć na zbawienie. Jego postać kontrastuje z innym bohaterem utworu - Ganelonem, który haniebnie zdradza swoich rodaków. Na jego tle Roland wypada wyśmienicie. Poza przymiotami ducha, Roland odznacza się także niezwykłą urodą, jego strój jest bogato zdobiony i dodaje mu szczególnego uroku.
Kolejną realizacją średniowiecznego wzorca jest postać ascety - świętego. Był to bohater, który bez przymusu i nacisku wybiera drogę pobożnego ubóstwa i umartwienia ciała. Wyrzeka się doczesnych dóbr, odchodzi od najbliższej rodziny i prowadzi żywot niemalże włóczęgi, spędzając czas na modlitwie i rozmowie z Bogiem. Gatunkiem literatury średniowiecznej, w którym najpełniej realizuje się postać ascety jest hagiografia. Wśród żywotów świętych oraz męczenników Kościoła najsławniejsza jest "Legenda o świętym Aleksym". Opisuje ona żywot mężczyzny pochodzącego z bogatej, szlacheckiej rodziny. Aleksy już jako młodzieniec wykazuje się niezwykłą pobożnością. Jako młody mężczyzna natomiast opuszcza rodziców i świeżo poślubioną żonę, by cały swój dobytek rozdać potrzebującym. Prowadzi odtąd życie ubogiego i oddaje się ascezie. Umartwiając w ten sposób własne ciało i znosząc liczne upokorzenia stara się wzmocnić siłę swojego ducha. Jego egzystencja ogranicza się do codziennej modlitwy i kontemplacji dzieła stworzenia. Po kilku latach nieobecności w rodzinnym mieście nie jest już rozpoznawalny dla swoich najbliższych, nie przyjmują go jako swojego krewnego i Aleksy żyje w pobliżu swojego domu jak uliczny żebrak, dzielnie znosi liczne upokorzenia.
Jego poświęcenie zostaje docenione i nagrodzone po śmierci, której towarzyszą liczne cuda. Ciało Aleksego staje się relikwią.
Średniowiecznym ideałem kochanka jest natomiast tytułowy bohater "Dziejów Tristana i Izoldy", rycerz na dworze króla Marka. Ulegając fatalnemu przeznaczeniu, zakochuje się on nieszczęśliwie w żonie swojego seniora i to staje się przyczyną ich dramatycznej historii. Liczne przygody Tristana i Izoldy, ich wzloty i upadki prowadzą jednak do pogodnego zakończenia, miłość dwojga triumfuje nawet po ich śmierci.
Europejscy poeci i kronikarze opiewali również żywoty i zasługi władców doskonałych. By zasłużyć na miano wzorcowego, trzeba było być człowiekiem pobożnym, odważnym, rozsądnym, sprawiedliwym i miłosiernym. Uosobieniem takich cech był Bolesław Krzywousty opisywany w kronikach Galla Anonima. Wedle pisarza on był człowiekiem niezwykle cnotliwym i dzielnym, uparcie wojującym z poganami i strzegącym suwerenności państwa. Dzięki zasługom, jakie poczynił dla Polski, nazwano go "Bolesławem, który nie śpi ani w dzień ani w nocy".
Jak widać, średniowiecze stworzyło i wykreowało różne wzorce osobowe. Najważniejsze było jednak reprezentowanie przez nich cech właściwych dla dobrego chrześcijanina. Wszelka życiowa działalność musiała być wszak podporządkowana władzy Kościoła i od niej uzależniona. Na gruncie chrześcijaństwa ukształtowała się europejska mentalność i moralność.
