"Nie muszę mówić, że wszystkie problemy współczesnej Europy ukształtowały się, tak jak pojmujemy je dzisiaj w Wiekach Średnich... Średniowiecze jest naszym wiekiem dziecięcym, do którego trzeba ciągle powracać, by poznać historię naszych schorzeń." Umberto Eco

Nazwa "średniowiecze" pochodzi od ludzi renesansu. Przez długi czas miała ona bardzo negatywny charakter - "wieki średnie" oznaczały poziom epoki i jej przejściowy charakter (miedzy antykiem a renesansem). Średniowiecze trwało bardzo długo, około tysiąca lat: od roku 476 (zdobycie Rzymu przez barbarzyńców, upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego) do XV wieku (1450 - wynalazek druku, 1453 - upadek Konstantynopolu, 1492 - odkrycie Ameryki). W Polsce ramy czasowe epoki to X-XV wiek.

Ważne wydarzenia historyczne poprzedzające epokę:

  • 306 - rozpoczęcie panowania Konstantyna Wielkiego;
  • 313 - wydany przez niego edykt mediolański, zapewniający chrześcijanom wolność wyznania;
  • 330 - przeniesienie stolicy cesarstwa z Rzymu do Bizancjum;
  • 395 - rozpad cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią;
  • 476 - zdobycie Rzymu przez Germanów pod wodzą Odoakra.

Trzy etapy średniowiecza:

  1. Wczesne (V-X wiek) - najazdy barbarzyńców i wstrząsy polityczne spowodowały upadek kultury starożytnej. Jednak pozostaje żywa idea cesarstwa, mającego skupić wszystkie państewka chrześcijańskie w obrębie jednego organizmu państwowego. Jej wcieleniem w życie było panowanie Karola Wielkiego, koronowanego na cesarza w 800 r. przez papieża Leona III. Panował nad obszarem od Morza Północnego po Morze Śródziemne i od Łaby po Atlantyk. Był to okres ożywienia kulturalnego - renesansu karolińskiego. Imperium Karola Wielkiego rozpadło się w 843 roku, od tego momentu nastąpił jego podział i stopniowy rozpad na państwa narodowe.
  2. Dojrzałe (XI-XIII) - w Europie nadal silna jest idea uniwersalnej, najwyższej władzy. Toczy się spór o jej charakter - świecki (cesarz) albo religijny (papież). Do wspólnoty chrześcijańskiej wchodzą ludy o różnym stopniu rozwinięcia cywilizacyjnego, co powoduje spłycenie ówczesnej kultury.
  3. Późne (XIV-XV) - rywalizacja cesarstwa i papiestwa o władzę powoduje upadek autorytetu politycznego obu instytucji. Władcy poszczególnych państw europejskich nie liczą się już z władzą zewnętrzną. Rozpoczynają budowę własnej potęgi, co prowadzi do rozkwitu państwowości o charakterze narodowym, a także kultury i sztuki, uniezależnionej od prymatu religijnego.

Średniowiecze wykształciło nowy typ społeczeństwa: stanowe. Na jego czele stał król, którego władza przekazana mu była przez Boga, następnie mianowani przez niego możnowładcy (baronowie, hrabiowie, książęta), niżej rzemieślnicy i chłopi, czyli lud, a na samym dole poganie. Feudalny system gospodarczy ściśle wiązał się z podziałem władzy. Dominująca rolę w życiu politycznym i obyczajowym odgrywał Kościół. Wyprawy krzyżowe służyły do przywracania Bożego porządku na ziemiach pogańskich, do wprowadzania tam europejskiego ładu i harmonii. Kierowano się silnym poczuciem misji dziejowej - nawracania na jedynie słuszną wiarę katolicką. Dlatego też symbolicznym bohaterem średniowiecza stał się rycerz. Średniowieczny ethos rycerski został nam przekazany we francuskich "pieśniach o czynie" ("chansons de gestes"). Obraz rycerza jaki w nich widzimy to przede wszystkim człowiek silny (także z uwagi na ciężar zbroi, który wynosił nawet ok. 60-80 kg) i odważny, dobrze urodzony i zasłużony w licznych bitwach, urodziwy i pełen wdzięku w zachowaniu się wobec dam, ubierający się w sposób strojny i bogaty. Z czasem jednak tytuł traci na znaczeniu do tego stopnia, że można go nawet kupić. Również sam obraz rycerza staje się bardziej zwykły i pospolity, a w czasach wojen krzyżowych często postrzega się go jako wręcz przestępcę, skłonnego do rabunku i kłamstwa, chciwego władzy i bogactw. Do upowszechnienia się takiego wizerunku rycerza przyczynili się zwłaszcza krzyżacy. Z drugiej strony coraz większe znaczenie zyskują zakony, szczególnie żebrzące, i związany z nimi model ascetyzmu.

Kultura średniowiecza miała charakter uniwersalny, jednorodny. Dominującym światopoglądem był teocentryzm - pogląd stawiający Boga w centrum zainteresowania średniowiecznego człowieka, ustanawiający Go jako Najwyższą Wartość. Uniwersalizm przejawiał się także w innych dziedzinach życia. Wszyscy posługiwali się jednym, urzędowym językiem - łaciną. Był to język kultury, literatury, polityki, dyplomacji. Obowiązywał prymat władzy religijnej nad świecką (wygrany przez papieża spór o władzę z cesarzem). Religijność owych czasów miała charakter wyłącznie chrześcijański. Wszystkie państwa przyjęły jeden, określony typ literatury i sztuki. To wszystko sprawiało, że średniowieczna Europa była kulturowo-obyczajowo-społeczną jednością.

Cała sztuka średniowiecza wyraźnie naznaczona jest religijnością, której główną inspiracją było Pismo Święte, zajmujące centralne miejsce zarówno pod względem etycznym, jak i estetycznym (wynika stąd duża ranga literatury w tych czasach). Szczególnie rozwinęły się wówczas takie kierunki jak muzyka, malarstwo i architektura, nieco mniejsze znaczenie ma rzeźbiarstwo. Główna rola motywów religijnych jest tutaj bardzo widoczna i wyraźnie zaznacza się w obu średniowiecznych stylach sztuki: romańskim i gotyckim. Oba prezentowały przede wszystkim dzieła i budowle związane w jakiś sposób z Kościołem: klasztory i katedry zachwycały przebogatym wystrojem i zdumiewały wielkością w porównaniu do budownictwa świeckiego.

Pierwszy dominujący styl sztuki średniowiecznej - romański - panuje w Europie w okresie XI-XII wieku. Nazwa "romański" pochodzi od będących niegdyś pod okupacją Rzymu państw, w których się rozwinął. Styl ten dotyczy szczególnie architektury, a zwłaszcza takich jej dziedzin jak architektura obronna (zamki warowne z otaczającymi je fosami i murami) oraz architektura sakralna (opactwa i kościoły). Budowle w stylu romańskim były racjonalne i rozplanowane, zazwyczaj zaokrąglone (rotundy), opierały się na prostocie brył geometrycznych. Charakterystyczne dla stylu romańskiego są grube i masywne mury obronne, małe i wąskie otwory okienne (zabezpieczające przed wrogim najazdem - kościoły spełniały w tych czasach funkcję warowni), bogate zdobnictwo portali i kolumn, półkoliste łuki oraz różne rodzaje sklepienia: kolebkowe (Francja, Hiszpania) krzyżowo-żebrowe (Niemcy), kopułowe (południowo-zachodnia Francja), żebrowe (Włochy). Przykładem najbardziej znanej budowli o charakterze romańskim jest paryska katedra Notre Dame.

Drugi styl, panujący w sztuce epoki średniowiecza w okresie XIV-XVI wieku, to styl gotycki. Nazwa łączy się z plemieniem Gotów - uważano ich za barbarzyńców, podobnie jak sam styl uznano za barbarzyński i dziwaczny. Rehabilitacja gotyku nastąpiła w XVIII-wiecznej Anglii i Francji, dopiero wówczas doceniono piękno gotyckich budowli. Styl gotycki charakteryzuje się lekkością, strzelistością i ogromem budowli, wielością kierunków pionowych (wertykalizm), licznymi wieżyczkami, wysokimi, ostrołukowymi oknami, sklepieniem krzyżowo-żebrowym oraz dużą ilością drobnych elementów dekoracyjnych. Najwspanialszym polskim przykładem budowli gotyckiej jest krakowska katedra na Wawelu, natomiast słynne przykłady zagraniczne to m. in.: praski most Karola i londyńskie opactwo Westminsteru.

Całe średniowiecze to okres panowania ustroju feudalnego. Jego istotnym elementem składowym była pańszczyzna - wyczerpujący obowiązek zmuszający chłopa do pracy na polu jego pana. Największą potęgą w tych czasach było duchowieństwo. Jest to epoka rozwoju miast i cywilizacji miejskiej, handlu, gospodarki. Znaczenie wśród stanów zdobywa rycerstwo, domagające się władzy oraz ograniczenia wpływów Kościoła. Grupa ta bogaci się znacznie podczas często organizowanych wypraw krzyżowych. Kultura o charakterze religijnym stopniowo zmienia się w kulturę świecką.

Średniowiecze to także czas powstawania pierwszych uniwersytetów - na początku w zachodniej Europie (Bolonia, Paryż), później także w środkowej (Praga). W 1364 roku powstała Akademia Krakowska. Jest to pierwszy polski uniwersytet, założony przez Kazimierza Wielkiego, zbudowany przy wsparciu królowej Jadwigi. Uczelnia ta posiadała w średniowieczu spory autorytet. Zasługa Akademii Krakowskiej to między innymi przezwyciężenie typowej średniowiecznej metody nauczania, scholastyki (uzasadniania problemów i kwestii biblijnych drogą rozumową).

W literaturze średniowiecznej wyraźnie zarysowuje się podział na trojaki rodzaj twórczości: hagiografia, literatura religijna oraz literatura o charakterze świeckim. Hagiografia to taka dziedzina chrześcijańskiego piśmiennictwa, która zajmuje się przedstawianiem działalności i śmierci świętych, ascetów i męczenników. Najbardziej znane, zachowane do dzisiaj przykłady dzieł tego gatunku to "Kwiatki świętego Franciszka" i "Legenda o świętym Aleksym". Wybitne utwory średniowieczne o charakterze religijnym to np. "Bogurodzica" czy "Lament świętokrzyski". Literaturę świecka tego okresu reprezentować mogą "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią", "Dzieje Tristana i Izoldy", "Pieśń o Rolandzie", "Wielki testament", oraz fraszki i utwory o charakterze satyrycznym, np. "Satyra na leniwych chłopów" i "O zachowaniu się przy stole".

Wartości i motywy podejmowane przez literaturę średniowieczną stanowią źródło inspiracji także dla późniejszych pisarzy i poetów. "Opowieści małżonki Świętego Aleksego" to wiersz XX-wiecznej poetki, Kazimiery Iłłakowiczówny. Pisany z perspektywy żony św. Aleksego, porzuconej przez niego na rzecz życia w nędzy i pokorze, podejmuje polemikę z reprezentowaną przez ascetę postawą. Głęboką fascynacją średniowieczem charakteryzuje się twórczość Stanisława Grochowiaka, o czym świadczyć może podejmowanie kontrastowej tematyki (takiej jak na przykład motywy brzydoty i piękna, śmierci i miłości), która była bardzo typowa dla media tempora. W poezji Grochowiaka pojawia się również wątek "poety przeklętego", budzący skojarzenia z postawą i twórczością słynnego średniowiecznego poety Francoisa Villona, autora wybitnego dzieła podtytułem "Wielki testament". Przykłady wierszy Grochowiaka odwołujących się do tematyki i problematyki średniowiecznej to: "Święty Szymon Słupnik" i "Chmura". Pierwszy z nich podejmuje problem sensu i znaczenia umartwiania ciała i ascezy.

Literatura średniowieczna propaguje określone wzorce osobowe, godne naśladowania przez wszystkich (tzw. pareneza). W literaturze i sztuce średniowiecznej dominują dwa główne modele postaw i osobowości: asceta i rycerz. Asceta wiedzie życie surowe, proste, pełne dobrowolnych umartwień i wyrzeczeń. Taka hierarchia wartości świadczy o tęsknocie do skromności, ubóstwa i czystości życia pierwszych chrześcijan. Postawa ascetyczna podporządkowuje Bogu każdą dziedzinę życia, wychodząc z założenia, że wszelkie sprawy doczesne są nietrwałe i ulotne, a więc - co za tym idzie - są marnością. Także ciało ludzkie jest jedynie etapem przejściowym na drodze człowieka, więzieniem jego nieśmiertelnej duszy, która uzyska wolność dopiero po śmierci. Postać wzorcowego świętego-ascety przynosi "Legenda o św. Aleksym". Natomiast główną cnotą i wartością wyznawaną przez rycerza była absolutna wierność swojemu wasalowi. Wzorcowym przykładem średniowiecznego rycerza jest Roland (postać z "Pieśni o Rolandzie"). Jest on siostrzeńcem i lennikiem Karola Wielkiego. Reprezentuje sobą wszystkie cechy idealnego rycerza: szlachetne urodzenie, piękność, odwagę i dzielność. Hierarchia wartości Rolanda to przede wszystkim patriotyzm (czuła miłość do "Słodkiej Francji"), pobożność, wierność swemu zwierzchnikowi i lojalność wobec współtowarzyszy broni. Wszystkie te postawy łączy ze sobą ich wysunięty na pierwszy plan pierwiastek religijny - życie rozumiane jako służba Bogu.

Koncepcje trzech najwybitniejszych filozofów-teologów tego okresu również miały charakter chrześcijański.

Pierwszy ze słynnych średniowiecznych filozofów to święty Augustyn (354-430) - twórca systemu filozoficznego zwanego augustynizmem. Z dotychczasowych nurtów filozoficznych augustynizm opiera się na neoplatonizmie. Uznaje prymat religijnej wiary przed refleksją filozoficzną. W teorii poznania koncentruje się bardziej na doświadczeniu wewnętrznym niż postrzeganiu zmysłowym, głosi teorię bezpośredniego współdziałania Boga (poprzez łaskę - oświecenie, iluminację) w procesie ludzkiego poznania. Uznaje dualizm ciała i duszy, dominację i niezależność duszy od ciała oraz wyższość woli nad intelektem. Głosi prymat miłości jako formy wszystkich cnót. Istnienie Boga uzasadnia argumentacją odwołującą się do człowieka, a w jego naturze eksponuje atrybuty najwyższego dobra. Filozofię św. Augustyna nazywa się filozofią dramatyczną.

Kolejny ówczesny system filozoficzny to tomizm - zbiór poglądów św. Tomasza a Akwinu. Według tomizmu istnieje harmonia pomiędzy wiarą a wiedzą (ta pierwsza pomaga człowiekowi wtedy, gdy zawodzi ta druga). Świat skonstruowany został na zasadzie ściśle sprecyzowanej, uporządkowanej hierarchii, w której wszystkie byty - w tym też człowiek - zajmują swoje wyznaczone miejsce. Przynależność do określonego miejsca w hierarchii wyznacza człowiekowi konkretne obowiązki i powinności. Mistycyzm był to kierunek filozoficzno-religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem.

Mistycyzm rozważa zagadnienie wpływu darów Ducha Świętego na człowieka, co wyraża się obecnością w nim cnót moralnych i teologicznych (wiary, nadziei, miłości); wyrazem doskonalenia się człowieka jest osiągnięcie przez niego wyższego stopnia modlitwy (kontemplacja) oraz praktyka ascetyczna.

I wreszcie franciszkanizm - bardziej ruch niż system filozoficzny, zapoczątkowany przez św. Franciszka a Asyżu. Propaguje on dobro i miłość jako naczelne cnoty człowieka, a ubóstwo, braterstwo i miłosierdzie jako jego główne zadanie do spełnienia na świecie.

Istotna dla zrozumienia średniowiecznej mentalności jest także scholastyka - podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem oraz przyjęcie określonej metody badań i wykładu (tzw. metody scholastycznej). Powstała jako wyraz przekonania o konieczności pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy ("wiara szukająca rozumienia"). Przyjęta w scholastyce metoda naukowa polega na konfrontowaniu objawienia (Pismo Święte) z rozumowaniem logicznym lub metafizycznym oraz autorytetami starożytności.

Relacja miedzy filozofią a teologią miała złożony charakter. Bez wątpienia pierwszeństwo miała zawsze teologia, jako nauka o Bogu. Jednak czasami prymat był wymuszany przez czynniki zewnętrzne: filozof występujący przeciwko ortodoksyjnemu chrześcijaństwu musiał liczyć się z potępieniem, a nawet klątwą rzucona przez Kościół. Teologia wykorzystywała jednak często antyczną tradycję filozoficzną, a szczególnie logikę, do wyjaśniania rzeczywistości i udzielania odpowiedzi na trudne pytania: na temat Boga, człowieka i jego duszy. Filozofia, choć często z punktu widzenia średniowiecznych instancji duchowych kontrowersyjna, była więc potrzebna chociażby jako narzędzie teologiczne.