Wieki średnie były jedynym czasem, w którym pojęcie patriotyzmu wywołałoby zdumienie, gdyż nawet hymny narodowe brzmiały jak pieśni chrześcijańskie, a niezależnie od krańca Europy, na którym się znaleziono, można było mieć odczucie, że nie opuściło się swego kraju. Wszystko wynikało z panującego w tej epoce średniowiecznego uniwersalizmu.

Uniwersalizm, średniowieczny uniwersalizm - wyjaśnienie pojęć

Samo słowo uniwersalizm oznacza pogląd, zgodnie z którym dąży się do ogarnięcia pewnej całości powszechną normą, objęcia wszystkich szczegółów i całokształtu postaw uznaniem zasady dominacji całości nad częściami. W przypadku pojęcia uniwersalizmu średniowiecznego będzie oznaczać to powszechność i jednolitość panujących wówczas zasad, trendów kulturowych oraz stosunków społecznych. Na uniwersalizm średniowieczny składają się jednak aż trzy porządki: cesarski, ottoński i papieski.

Uniwersalizm średniowieczny - złożoność zjawiska

Ponieważ na uniwersalizm średniowieczny składa się kilka powodujących go czynników, wyróżniamy w nim co najmniej trzy aspekty zjawiska:

- uniwersalizm cesarski - ideał zgodnie z którą zwierzchnikiem nad wszystkimi państwami chrześcijańskimi i Kościołem miał być Święty Cesarz Rzymski. Władcy mieniący się tym tytułem uważali się za zwierzchników wszystkich władców krajów chrześcijańskich, czemu sprzyjał panujący w epoce średniowiecza system feudalny, umacniany filozofią stworzoną przez świętego Tomasz z Akwinu. 

Idea uniwersalizmu cesarskiego ukształtowała się w X i XI wieku, w XI wieku wchodząc w ostry konflikt z uniwersalizmem papieskim. Ugruntowanie uniwersalizmu cesarskiego stworzyło sprzyjające ekspansywnej polityce cesarskiej jej ideowe uzasadnienie.

- uniwersalizm papieski - w myśl tego światopoglądu, papież jako głowa kościoła katolickiego, miał prawo do sprawowania władzy absolutnej nad całym światem chrześcijańskim, a zatem i nad władcami świeckimi, którzy gremialnie przynależeli wówczas do kierowanego przez papieża kościoła.

- uniwersalizm ottoński, czyli tzw. cesarstwo uniwersalistyczne - cesarz Otton III, ten, który przybył do Gniezna i wsparł działania Bolesława Chrobrego o koronę, planował odnowienie w praktyce Cesarstwa Rzymskiego, pod swym władaniem. 

Miały na nie składać się cztery państwa, co w praktyce miało zjednoczyć całą chrześcijańską Europę. Każde z czterech państw (Galia, Germania, Roma, Sclavinia) miało mieć własnego króla, cesarz miał sprawować nad nimi zwierzchnictwo.

Uniwersalizm średniowieczny i jego efekty w praktyce

Idea uniwersalizmu średniowiecznego, nieważne jakim poparta uzasadnieniem, wpływała w praktyce na życie ludzi średniowiecza. Przykładami tego będą następujące zjawiska w średniowieczu:

- decydująca rola polityczna w ówczesnej Europie w oczywisty sposób należała do Państwa Kościelnego i papieża, który władzy swej nie ograniczał do spraw duchowych, a odgrywał decydującą rolę w świecie polityki, sprawując rolę władzy centralnej,

- każda dziedzina ludzkiej działalności zdominowana była elementami wiary chrześcijańskiej. I tak, np. artyści nie podpisywali swoich dzieł w myśl zasady, że tworzą je wyłącznie dla zwiększenia chwały Boga, a zaznaczanie swego osobistego wkładu w tworzenie dzieł oznaczało wynoszenie się niebezpiecznie bliskie pierwszemu grzechowi głównemu,

- uniwersalnym językiem średniowiecznej Europy była łacina, obowiązująca w zasadzie we wszystkich chrześcijańskich krajach średniowiecznej Europy - w efekcie owej jednolitości językowej oraz wyżej opisanej anonimowości dzieł literackich, powstawały warunki bardzo sprzyjające wzajemnemu przenikaniu się nurtów w kulturze,

- w efekcie dominującego w światopoglądzie teocentryzmu, powszechnie zaczęły obowiązywać określone, nałożone przez Kościół normy moralne - powszechny był np. kult trzech kultowych wzorców osobowych: ascety, władcy oraz świętego.