NAZWA

"Media tempora", "media aeva" - czasy, wieki średnie (stąd: "mediewistyczny", "mediewalny" - dotyczący średniowiecza). Humaniści renesansowi obwiniali średniowiecze za uśmiercenie tradycji antycznej, uważali je za okres przejściowy między starożytnością a ich epoką. Określali je jako "okres bezpłodny, mroczny, ciemny". Według nich przebudzenie się literatury ze średniowiecznego snu nastąpiło dopiero za sprawą Dantego ( przełom wieku XIII i XIV) i Petrarki (XV wiek).

RAMY CZASOWE

Początek: 476 - zdobycie Rzymu przez barbarzyńców, abdykacja ostatniego władcy Cesarstwa Rzymskiego - Romulusa Augustulusa.

Koniec - przyjmuje się różne daty:

1440-1450 - wynalazek druku (Jan Gutenberg);

1453 - zdobycie Konstantynopola przez Turków;

1492 - odkrycie Ameryki przez Kolumba.

PERIODYZACJA

Trzy etapy średniowiecza:

  1. Wczesne (V-X wiek) - najazdy barbarzyńców i wstrząsy polityczne spowodowały upadek kultury starożytnej. Jednak pozostaje żywa idea cesarstwa, mającego skupić wszystkie państewka chrześcijańskie w obrębie jednego organizmu państwowego. Jej wcieleniem w życie było panowanie Karola Wielkiego, koronowanego na cesarza w 800 r. przez papieża Leona III. Panował nad obszarem od Morza Północnego po Morze Śródziemne i od Łaby po Atlantyk. Był to okres ożywienia kulturalnego - renesansu karolińskiego. Imperium Karola Wielkiego rozpadło się w 843 roku, od tego momentu nastąpił jego podział i stopniowy rozpad na państwa narodowe.
  2. Dojrzałe (XI-XIII) - w Europie nadal silna jest idea uniwersalnej, najwyższej władzy. Toczy się spór o jej charakter - świecki (cesarz) albo religijny (papież). Do wspólnoty chrześcijańskiej wchodzą ludy o różnym stopniu rozwinięcia cywilizacyjnego, co powoduje spłycenie ówczesnej kultury.
  3. Późne (XIV-XV) - rywalizacja cesarstwa i papiestwa o władzę powoduje upadek autorytetu politycznego obu instytucji. Władcy poszczególnych państw europejskich nie liczą się już z władzą zewnętrzną. Rozpoczynają budowę własnej potęgi, co prowadzi do rozkwitu państwowości o charakterze narodowym, a także kultury i sztuki, uniezależnionej od prymatu religijnego.

ŚWIATOPOGLĄD

Teocentryzm (od gr. "theos" - bóg i "centrum" - środek) -charakterystyczny dla średniowiecza pogląd ustanawiający Boga w centrum zainteresowania człowieka, sztuki, kultury i nauki, a wypełnianie Jego woli - ostatecznym celem i sensem działania ludzkiego.

FILOZOFIA

Święty Augustyn (354-430) - twórca systemu filozoficznego zwanego augustynizmem. Z dotychczasowych nurtów filozoficznych augustynizm opiera się na neoplatonizmie. Uznaje prymat religijnej wiary przed refleksją filozoficzną. W teorii poznania koncentruje się bardziej na doświadczeniu wewnętrznym niż postrzeganiu zmysłowym, głosi teorię bezpośredniego współdziałania Boga (poprzez łaskę - oświecenie, iluminację) w procesie ludzkiego poznania. Uznaje dualizm ciała i duszy, dominację i niezależność duszy od ciała oraz wyższość woli nad intelektem. Głosi prymat miłości jako formy wszystkich cnót. Istnienie Boga uzasadnia argumentacją odwołującą się do człowieka, a w jego naturze eksponuje atrybuty najwyższego dobra. Filozofię św. Augustyna nazywa się filozofią dramatyczną.

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) - dokonał syntezy chrześcijaństwa z arystotelizmem w jeden system filozoficzny, nazwany od jego imienia tomizmem. Jest to filozofia ujmująca świat jako harmonijne, uporządkowane i hierarchiczne dzieło Boskie. Zakłada "rozumny ład świata" - każdy z bytów ma swoje określone, naturalne, celowe miejsce wyznaczone mu przez Boga (drabina bytów).

Scholastyka - podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem oraz przyjęcie określonej metody badań i wykładu (tzw. metody scholastycznej). Powstała jako wyraz przekonania o konieczności pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy ("wiara szukająca rozumienia"). Przyjęta w scholastyce metoda naukowa polega na konfrontowaniu objawienia (Pismo Święte) z rozumowaniem logicznym lub metafizycznym oraz autorytetami starożytności.

Franciszkanizm - postawa o charakterze filozoficznym, wywodząca się z poglądów głoszonych przez św. Franciszka z Asyżu. Główne założenia: miłość wobec całego stworzenia, ubóstwo, wolność ubogiego człowieka, pokora, skromność, radosna wiara w Boga. Św. Franciszek był zdecydowanym przeciwnikiem ascezy, nazywając ją "dręczeniem brata-ciała". Określa się go jako "świętego poetów i poetę świętych".

Mistycyzm - kierunek filozoficzno-religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem. Mistycyzm rozważa zagadnienie wpływu darów Ducha Świętego na człowieka, co wyraża się obecnością w nim cnót moralnych i teologicznych (wiary, nadziei, miłości); wyrazem doskonalenia się człowieka jest osiągnięcie przez niego wyższego stopnia modlitwy (kontemplacja) oraz praktyka ascetyczna.

ARCHITEKTURA

Styl romański - panuje w Europie w okresie XI-XII wieku. Architektura obronna (zamki warowne z otaczającymi je fosami i murami) oraz architektura sakralna (opactwa i kościoły). Budowle racjonalne i rozplanowane, zazwyczaj zaokrąglone (rotundy), opierające się na prostocie brył geometrycznych. Grube i masywne mury obronne, małe i wąskie otwory okienne (zabezpieczające przed wrogim najazdem - kościoły spełniały w tych czasach funkcję warowni), bogate zdobnictwo portali i kolumn, półkoliste łuki oraz różne rodzaje sklepienia: kolebkowe (Francja, Hiszpania) krzyżowo-żebrowe (Niemcy), kopułowe (południowo-zachodnia Francja), żebrowe (Włochy). Przykładem najbardziej znanej budowli o charakterze romańskim jest paryska katedra Notre Dame.

Styl gotycki - panuje w okresie XIV-XVI wieku. Charakterystyczne cechy: lekkość, strzelistość, ogrom, wielość kierunków pionowych (wertykalizm), liczne wieżyczki, wysokie, ostrołukowe okna, sklepienie krzyżowo-żebrowe, duża ilość drobnych elementów dekoracyjnych. Najwspanialszym polskim przykładem budowli gotyckiej jest krakowska katedra na Wawelu, natomiast słynne przykłady zagraniczne to m. in.: most Karola w Pradze i opactwo Westminsteru w Londynie.

LITERATURA

Pole współzawodnictwa religijnego i świeckiego modelu życia.

Cechy literatury średniowiecznej:

  • charakter sakralny (przewaga elementów duchowych nad świeckimi);
  • anonimowość ("Na większą chwałę Bogu");
  • dwujęzyczność: łacina (urzędowa) i język narodowy;
  • utylitaryzm (użyteczność wobec władcy i Kościoła);
  • charakter dydaktyczny (moralizowanie);
  • alegoryzm;
  • charakter parenetyczny (wzorce osobowe, godne naśladowania);
  • meliczny charakter poezji (przeznaczona była do śpiewania).

Wzorce religijne:

Asceta - dobrowolnie wyrzeka się dóbr materialnych, umartwia ciało, szuka cierpienia i poniżenia w imię służby Bogu i zbawienia wiecznego.

Święty o postawie franciszkańskiej - rezygnuje z dóbr materialnych jako ograniczających jego wolność, pochwala i akceptuje świat, kocha wszystkie istoty jako stworzenia Boskie, okazuje każdemu miłosierdzie, cieszy się z życia, jest pokorny i skromny.

Wzorce świeckie:

Król - władca idealny, mądry, mężny, sprawiedliwy, dobry dla poddanych.

Rycerz świętobliwy - służy Bogu i religii chrześcijańskiej, walczy z poganami, odważny, silny, waleczny, odważny, szarmancki wobec damy swego serca, pragnie nieśmiertelnej sławy.

Rycerz-kochanek -najwyższa wartość to dla niego uczucie; Tristan i Izolda - zdradzili w swoim życiu wszystko oprócz swojej miłości.

Literatura mimo braku druku docierała do szerokiego grona odbiorców: była głośno czytana (np. w trakcie posiłków), recytowali ją dworscy lub wędrowni poeci.

EDUKACJA

Szkoły budowano przy klasztorach, parafiach i katedrach. Uczono podstaw siedmiu nauk, tzw. sztuk wyzwolonych, w skład których wchodziły:

  • na poziomie niższym (trivium): gramatyka, dialektyka, retoryka;
  • na poziomie wyższym (quadrivium): arytmetyka, geometria, akustyka (muzyka), astronomia.

Na przełomie XI i XII w Bolonii i w Paryżu dwie najdoskonalsze wówczas szkoły klasztorne nauczały nowych dyscyplin. Przekształciły się z czasem w pierwsze europejskie uniwersytety. Uniwersytety w średniowieczu kształciły bakałarzy (nauczycieli sztuk wyzwolonych), lekarzy, prawników, teologów.

DOROBEK STAROŻYTNOŚCI

Platon, Arystoteles - podstawy nowej wiedzy, inspiracje.

Rzymskie koncepcje organizacji państwa i Kościoła.

Łacina - językiem urzędowym, którym powszechnie posługiwano się w nauce, literaturze, teologii, dyplomacji.

ŚREDNIOWIECZE W POLSCE

Początek: 966 - chrzest Polski.

Koniec: 1492 - śmierć króla Kazimierza Jagiellończyka.

Fazy: wczesna oraz późna. Granice pomiędzy nimi stanowi rok 1285, kiedy arcybiskup Gniezna Jakub Świnka wprowadził język narodowy jako oficjalny język kazań i niektórych modlitw; duchowni musieli odtąd biegle posługiwać się językiem polskim.

Coraz więcej dzieł pisanych było w języku narodowym, chociaż pisanie po polsku było bardzo problematyczne ze względu na nieskodyfikowaną ortografię (język polski miał dużą liczbę głosek, do których nie był przypisany żaden znak). Efektem była dwujęzyczność literatury.

Piśmiennictwo religijne:

  • po polsku: "Bogurodzica", "Kazania Świętokrzyskie", "Psałterz floriański";
  • po łacinie: hagiografia (żywoty świętych), np. św. Stanisława, św. Wojciecha.

Piśmiennictwo świeckie:

  • po polsku: "O zachowaniu się przy stole", "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią", "Satyra na leniwych chłopów";
  • po łacinie: historiografia - kroniki opisujące dzieje Polski, autorzy: Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz.