Nazwa "średniowiecze" pochodzi od ludzi renesansu. Przez długi czas miała ona bardzo negatywny charakter - "wieki średnie" oznaczały poziom epoki i jej przejściowy charakter (miedzy antykiem a renesansem). Średniowiecze trwało bardzo długo, około tysiąca lat: od roku 476 (zdobycie Rzymu przez barbarzyńców, upadek Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego) do XV wieku (1450 - wynalazek druku, 1453 - upadek Konstantynopolu, 1492 - odkrycie Ameryki). W Polsce ramy czasowe epoki to X-XV wiek.

Charakterystyka epoki:

1. Teocentryzm - Bóg jest w centrum zainteresowania średniowiecznego człowieka, stanowi Najwyższą Wartość.

2. Uniwersalizm - średniowieczna Europa jako jedność:

  • jeden urzędowy język (łacina);
  • jedna religia (chrześcijaństwo);
  • jeden papież jako najwyższy zwierzchnik Kościoła;
  • jedna władza świecka - cesarz niemiecki, któremu podlegają wszyscy królowie;
  • jeden obowiązujący, powszechny światopogląd (teocentryzm);
  • jeden typ literatury.

3. Dualizm - rozdarcie człowieka pomiędzy skrajnymi, przeciwstawnymi wartościami (piekło i niebo, zło i dobro, dusza i ciało).

4. Anonimowość - powszechnie nie podpisywano swoich utworów. Autorzy nie dążyli do sławy, ale do służby Bogu.

5. Asceza - dobrowolne wyrzeczenie się bogactwa, życia rodzinnego, dóbr doczesnych oraz umartwianie ciała jako droga do świętości.

6. Filozofia:

  • scholastyka - filozofia szkolna, polegająca na próbie dowodzenia na drodze rozumowej faktów biblijnych uznanych za niepodważalne i objawione.
  • Augustynizm - system filozoficzny stworzony przez św. Augustyna. Dzieła: "Wyznania", "Państwo Boże". Status człowieka w świecie nie jest jasno określony - w hierarchii bytów ludzie są gdzieś pomiędzy aniołami a zwierzętami. Tragizm ludzkiego losu dodatkowo pogłębia dualizm: rozdarcie na grzeszne, skłonne do upadku ciało i dominującą nad nim duszę. Bardzo krytyczny stosunek do cielesności i zmysłowości. Odkrycie przez człowieka prawdy nie może mieć miejsca na drodze poznania zmysłowego, lecz tylko poprzez łaskę Bożą - oświecenie, iluminację. Łaska jest również niezbędnie potrzebna do moralnego życia i uzyskania zbawienia. Dobro i zło jest aktem dobrej woli człowieka, a dobra wola nie zawsze idzie w zgodzie z rozumem. Świat stworzony przez Boga jest ze swej istoty dobry - to wolny wybór jego stworzeń doprowadził do powstania zła ("teodycea"). Predestynacja - odgórny podział ludzi na potępionych i zbawionych. Ludzki los jest zdeterminowany od urodzenia człowieka. Historia ludzkości to dzieje odwiecznej walki Królestwa Bożego z rządzoną przez szatana ziemią - jej końcem będzie ostateczny podział ludzi i przynależność do któregoś z tych wrogich obozów.
  • Tomizm - kierunek filozoficzny św. Tomasza z Akwinu. Chrześcijańska kontynuacja filozofii Arystotelesa. Harmonia pomiędzy wiarą a wiedzą (pierwsza pomaga człowiekowi wtedy, gdy zawodzi druga). Świat skonstruowany został na zasadzie ściśle sprecyzowanej, uporządkowanej hierarchii, w której wszystkie byty - w tym też człowiek - zajmują swoje wyznaczone miejsce. Hierarchia bytów:

Bóg istota najdoskonalsza

anioły czysta inteligencja

święci czysta inteligencja

ludzie

zwierzęta

rośliny

rzeczy

Przynależność do określonego miejsca w hierarchii wyznacza człowiekowi konkretne obowiązki i powinności, których wypełnianie utrzymuje ład w społeczeństwie i zapewnia harmonijne funkcjonowanie świata. Człowiek powinien się doskonalić w posłuszeństwie i cnocie, a także dążyć do jak najgłębszego poznania Boga, co jest największym ludzkim szczęściem.

  • Franciszkanizm - poglądy św. Franciszka z Asyżu, ujęte w program radosnej wiary. Jego główną ideą jest miłość żywiona dla wszelkiego Bożego stworzenia i miłosierdzie okazywane każdemu. Św. Franciszek wraz ze swoimi uczniami uprawiał swego rodzaju czynną ascezę, polegającą na rygorystycznym ubóstwie, postach, służbie chorym i ubogim. Głosili też wszędzie budujące i poruszające kazania, opowiadając Dobrą Nowinę nie tylko ludziom, ale wszystkim Bożym stworzeniom.

7. Gatunki literackie:

a. przejęte ze starożytności:

    • pieśń
    • dialog
    • komedia
    • traktaty historyczne
    • kroniki
    • satyra
    • sielanka
    • tragedia

b. średniowieczne:

    • liryka (przede wszystkim Maryjna)
    • epika: epos rycerski (chansons de geste), hagiografia (żywoty świętych), kroniki (historiografia), apokryfy, kazania
    • dramat: moralitet, misterium, dramat liturgiczny, dialog.

8. Wzorce parenetyczne:

  • Rycerz - honorowy, odważny, chrześcijanin, wierny władcy, broni słabych, pochodzi ze szlachetnego rodu, bogaty, czuły, znający kodeks rycerski, młody, dbały o honor, służy damie swego serca, ginie piękną śmiercią.
  • Epos rycerski: rozgrywająca się na tle autentycznych wydarzeń historycznych akcja, dużo opisów, dużo krwawych scen, narrator 3-osobowy, wszystkowiedzący, podniosły styl. Słynne eposy rycerskie: "Pieśń o Rolandzie", "O rycerzach okrągłego stołu", "Słowo o wyprawie Igora", "Dzieje Tristana i Izoldy".
  • Święty - pobożny, bardzo dobry, rozdaje majątek biednym, unika sławy, zachowuje powściągliwość cielesną, pokorny, cierpi na chwałę Pana, skromny, wyrzeka się ziemskich dóbr, rezygnuje z tytułów, rozkoszy, majątku.
  • Władca - szlachetny, hojny, dobry dowódca i strateg, walczy o nawrócenie niewiernych, umacnia chrześcijaństwo, sprawiedliwy.

9. Zabytki języka polskiego:

  • "Geograf bawarski";
  • "Kronika Thietmara";
  • "Bulla gnieźnieńska";
  • "Księga Henrykowska";
  • "Bogurodzica";
  • "Kazania Świętokrzyskie";
  • "Kazania Gnieźnieńskie";
  • "Psałterz floriański";
  • "Psałterz puławski";
  • "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią";
  • "O zachowaniu się przy stole";
  • "Lament świętokrzyski";
  • "Biblia św. Zofii";
  • "Jezusa Judasz sprzedał".

10. Archaizmy w "Bogurodzicy":

  • fonetyczne (wymawiane inaczej): zwolena, krzciciela;
  • słowotwórcze: przebyt, zbożny;
  • słownikowe: Bożyc, gospodzina, dziela, jegoś, zbożny, jąż, przebyt, żywot;
  • fleksyjne (odmiana przestarzała): słysz, zyszczy;
  • składniowe: Twego dziela, Bogiem sławiona.

11. Symbolizm:

  • liczby (3, 4, 7);
  • kolory (biały, żółty, czerwony);
  • zwierzęta (lew, ryba, wąż).

12. Architektura - dwa style:

  • romański - panuje w Europie w okresie XI-XII wieku. Architektura obronna (zamki warowne z otaczającymi je fosami i murami) oraz architektura sakralna (opactwa i kościoły). Budowle racjonalne i rozplanowane, zazwyczaj zaokrąglone (rotundy), opierające się na prostocie brył geometrycznych. Grube i masywne mury obronne, małe i wąskie otwory okienne (zabezpieczające przed wrogim najazdem - kościoły spełniały w tych czasach funkcję warowni), bogate zdobnictwo portali i kolumn, półkoliste łuki oraz różne rodzaje sklepienia: kolebkowe (Francja, Hiszpania) krzyżowo-żebrowe (Niemcy), kopułowe (południowo-zachodnia Francja), żebrowe (Włochy). Przykładem najbardziej znanej budowli o charakterze romańskim jest paryska katedra Notre Dame.
  • gotycki - panuje w okresie XIV-XVI wieku. Charakterystyczne cechy: lekkość, strzelistość, ogrom, wielość kierunków pionowych (wertykalizm), liczne wieżyczki, wysokie, ostrołukowe okna, sklepienie krzyżowo-żebrowe, duża ilość drobnych elementów dekoracyjnych. Najwspanialszym polskim przykładem budowli gotyckiej jest krakowska katedra na Wawelu, natomiast słynne przykłady zagraniczne to m. in.: most Karola w Pradze i opactwo Westminsteru w Londynie.

13. Pojęcia:

  • Hagiografia (żywoty świętych). Układ:

1. Prolog.

2. Narodziny świętego.

  1. Cudowne dzieciństwo.
  2. Młodość - objawienie się wszystkim świętości bohatera.
  3. Małżeństwo, związane zazwyczaj ze ślubem czystości.
  4. Opuszczenie przez świętego rodzinnego domu.
  5. Cuda czynione za życia.
  6. Prześladowania, jakiego doznawali święci, ich dobrowolne umartwianie ciała.
  7. Otrzymanie stygmatów - śladów męki Chrystusa (nie występuje w każdym żywocie).
  8. Męczeńska śmierć ascety, często podkreślona pojawieniem się Boga.
  9. Cuda czynione przez świętego po śmierci.
  • Historiografia - dział piśmiennictwa średniowiecznego obejmujący: gesta (opisy wielkich czynów rycerzy i królów), kroniki (dzieje państw i rodzin królewskich).
  • Moralitet - gatunek dramatu o charakterze moralizatorskim, dydaktycznym. Pokazuje zło i dobro człowieka, poucza jaką drogę należy wybrać. Bohater: zwykły, bezimienny człowiek (everyman), napotykający na swojej życiowej drodze alegorię zła i dobra - musi dokonać między nimi wyboru. Na końcu utworu czeka go nagroda lub kara (niebo lub piekło). Utwór o charakterze uniwersalnym.
  • Misterium - widowisko teatralne ukazujące fragmenty Biblii, które wiążą się z tajemnicami wiary (np. Sąd Ostateczny).
  • Dramat liturgiczny - był częścią mszy św. poprzedzającą zmartwychwstanie. Tematycznie związany z Wielkim Tygodniem.
  • Apokryf - opowieść o życiu Św. Rodziny, która nie weszła w skład Pisma Świętego. Funkcjonowały ustnie, niektóre zostały spisane.
  • Kazanie - pouczająca wypowiedź wygłaszana na mszy św. przez kapłana, dydaktyczne przemówienie religijne zapoznające wiernych z prawdami wiary.