III część „Dziadów” Adama Mickiewicza jako dramat narodowy.

III część dramatu Adama Mickiewicza pt. "Dziady" to panoramiczny obraz polskiego społeczeństwa po klęsce powstania listopadowego. Poeta charakteryzuje w nim kilka najważniejszych polskich grup społecznych.

1) Młodzież.

Jest to najbardziej uciśniona i prześladowana grupa. Większość aresztowanych Polaków to ludzie młodzi. Ich postawa charakteryzuje się: patriotyzmem, uświadomieniem politycznym, wiernością swoim przekonaniom, solidarnością. Większość młodzieży uczyniła z walki narodowowyzwoleńczej sens swojego życia. Wywodzą się ze środowiska, w którym kultywuje się pamięć o dawnych bohaterach, dlatego też prezentują żelazną konsekwencję w wyznawaniu istotnych dla nich wartości. Uwięzienie sprawia, że są jeszcze bardziej zacięci w obronie polskości i swojej godności. Adam Mickiewicz ukazuje tę grupę w sposób bardzo wyidealizowany. Wynika to z moralnego przesłania utworu - patrioci powinni znosić swe cierpienia z pokorą i cierpliwością, nigdy nie tracąc wiary i nadziei. Dlatego też ukazani przez poetę więźniowie nie dają się ogarnąć rozpaczy, czerpią siłę ze swojej miłości do zniewolonej ojczyzny.

2) Arystokracja.

Jest to grupa stojąca po dokładnie przeciwnej stronie niż uwięziona młodzież. Są to potomkowie tych magnatów, którzy poprzez udział w zdradzieckiej konfederacji targowickiej doprowadzili Polskę do rozbiorów. Polscy arystokraci nie widzą nic złego w balach i zabawach, kiedy naród jest prześladowany w więzieniach. Przyjmują u siebie Rosjan, traktując to jako normalną sytuację towarzyską. W ogóle nie dociera do nich tragizm sytuacji politycznej Polaków, bagatelizują to, istnieje dla nich tylko dobra zabawa. Nie interesuje ich polska tradycja, kultura i sztuka, wręcz przeciwnie - pogardzają tym, szczycąc się swoją znajomością języka francuskiego. O losach ojczyzny dowiadują się z francuskich gazet. Za wszelką cenę próbują przypodobać się Rosjanom, powoduje nimi chęć zysku. Są ludźmi obłudnymi i próżnymi. Problem wolności Polski dla nich nie istnieje, gdyż nie czują, żeby byli w jakiś sposób zniewoleni - wszędzie czują się jak u siebie, nie potrzebują ojczyzny (kosmopolityzm). Dążą do władzy, ulegając w tym celu silniejszym od siebie (konformizm). Arystokraci reprezentują pogląd, że po rozbiorach Polska zyskała po prostu opiekuna, uważają że rosyjska władza jest potrzebna. O sobie sądzą, że są najlepszą, przewodzącą częścią narodu, dlatego są skupieni tylko na sobie (megalomania). Nie tylko nie robią nic dla Polski, ale wręcz sprzeciwiają się jakimkolwiek próbom zmian jej sytuacji politycznej.

3) Inteligencja.

Ta grupa również przedstawiona została negatywnie. Poeci i pisarze nie wypełniają swojej narodowej roli - celowo nic nie piszą, nie zagrzewają narodu do walki, nie rozbudzają i nie podtrzymują świadomości narodowej. Ich reakcja na zniewolenie to ucieczka od odpowiedzialności, od problemów. Nie odważają się na pisanie o teraźniejszych, aktualnych sprawach. Zdają sobie sprawę z sytuacji, ale wolą o tym nie myśleć. Ich duch narodowy jest słaby, za bardzo boją się konsekwencji. Liczy się dla nich nie przesłanie moralne utworów, lecz ich popularność.

4) Kolaboranci.

Jest to grupa najbardziej negatywna. Charakteryzują się obłudą, fałszem, dwulicowością i wyrachowaniem. Dążą do władzy i kariery, nie cofając się w tym celu przed niczym, nawet przed pochlebstwem, szantażem, zastraszaniem, donosami. Są w stanie zniszczyć każdego, kto mógłby zagrozić ich stanowisku. Skupiają się wokół Nowosilcowa jako grupa spełniająca wszystkie jego zachcianki, chcą się mu zasłużyć aby zapewnić sobie zyski, ochronę i protekcję.

PROMETEIZM

Postawa wyrażająca się buntem wobec Boga czy innej wyższej instancji w imię dobra narodu, państwa, grupy społecznej lub szerzej - ludzkości. Inne charakterystyczne dla tej postawy cechy to: altruizm, poświęcenie, ofiara, gotowość do cierpień za szczęście większej zbiorowości. Nazwa tego pojęcia łączy się z imieniem Prometeusza - mitycznego bohatera, który wykradł ogień bogom i podarował go ludziom. Spotkała go za to okrutna kara - został przykuty do skały, gdzie codziennie cierpiał męki z powodu nieustającego wyszarpywania jego wątroby przez orła. Wątroba zawsze odrastała, dlatego też kara Prometeusza miała trwać wiecznie.

W polskiej literaturze romantycznej prometeizm pojawia się jako zdolność do największych poświęceń dla własnego narodu. Doskonałym przykładem jest tutaj Konrad z III części "Dziadów" Adama Mickiewicza. Jest to bohater, dla którego najważniejsza jest ojczyzna i jej sprawy. Całkowicie podporządkowuje się służbie tej idei, będąc gotowym na przyjęcie cierpienia "za miliony". Konrad-poeta odnajduje sens swojego życia w poświęceniu za zniewolony naród. Jest przekonany, że należy walczyć z tyranią rosyjskiego zaborcy, dlatego też zwraca się do Boga z żądaniem przydzielenia mu "rządu dusz". W Wielkiej Improwizacji Konrad wyzywa nawet samego Boga na pojedynek, a gdy Stwórca nie odpowiada na jego wyzwanie, przeklina mu i bluźni: "Kłamca, kto Ciebie nazywał miłością, Ty jesteś tylko mądrością". Widać w tym działanie szatana, który rozbudza w bohaterze pychę i przekonanie o własnej wartości. Dlatego też jest on skazany na klęskę, jednak jego ofiara i altruizm nie idą na marne. Jego dobre intencje znajdują zrozumienie u archaniołów, wstawiających się za nim do Boga.

MESJANIZM

- idea, która w zamyśle Adama Mickiewicza miała zjednoczyć cały naród;

- Polacy to naród wybrany, od ich postawy zależy wolność całej Europy;

- pokorne cierpienie narodu przyniesie Polsce wyzwolenie i zwycięstwo;

- ofiara z życia młodych romantyków nie jest bezsensowna, bowiem właśnie przez nią prowadzi droga do odzyskania przez Polskę niepodległości;

- mesjanizm miał podtrzymać prześladowanych i więzionych Polaków na duchu, umacniać ich wiarę w przyszłe zwycięstwo;

- wskrzesicielem narodu ma być tajemniczy mąż oznaczony liczbą "czterdzieści i cztery" - posiada on cechy apokaliptycznego wybawcy.

WIERSZE "USTĘPU" - REPORTAŻ Z KRAINY POD WŁADZĄ DESPOTYZMU.

"Droga do Rosji"

Tereny są opustoszałe, niezaludnione. Przerażają siłą i ogromem przyrody. Kraj wydaje się cały pokryty śniegiem, który często powoduje niebezpieczeństwo. Pojawia się zbiorowisko niedużych, identycznych chatek. Spotkani przed nimi ludzie są zdrowi i potężni. Ich twarze nie mają jednak żadnego wyrazu, oczy nie wyrażają jakichkolwiek uczuć. Ludzie zamieszkujący Rosję nie spróbowali się jeszcze przeciwstawiać okrutnej władzy, ale kiedyś zaczną, zbuntują się przeciwko despocie. Teraz jednak panuje wśród nich strach i bezwolne, bezgraniczne posłuszeństwo. Obserwowany zimowy krajobraz kojarzy się z panującym w ludziach chłodem.

"Przedmieścia stolicy"

U fundamentów stolicy Rosji leży ból i cierpienie, a nawet ofiara życia wielu ludzi. Musieli oni zginąć w ciężkiej pracy, aby miasto zostało zbudowane, car przyjmuje to jednak z całkowitą obojętnością.

"Petersburg"

Miasto zostaje porównane do innych wielkich stolic Europy, gdyż zostało wzniesione w podobny sposób. W Petersburgu, inaczej niż w miastach Europy, żyją jednak ludzie zastraszeni przez cara. Każdy jest podporządkowany ściśle obowiązującej hierarchii, nie może bezkarnie złamać przypisanych mu obowiązków. Taki układ społeczny jest odwzorowaniem stosunków społecznych panujących w całej Rosji.

"Pomnik Piotra Wielkiego"

Porównanie dwóch pomników i dwóch postaci ze świata polityki. Pomnik cara - car wygląda jakby miał zaraz spaść w przepaść, zatrzymać się w ostatniej chwili szalonego pędu na brzegu skały. Poeta stwierdza, że oznacza to, iż nadejdzie kres despoty i tyrana. Pomnik Aureliusza - cesarz jedzie wolno, by poddani mogli się do niego zbliżyć, poczuć dumę z takiego władcy. Na końcu wiersza znajduje się pytanie, jaki będzie los despotycznego władcy, gdy nadejdzie chwila wyzwolenia się ludu.

"Przegląd wojska"

Pojawia się tu charakterystyka stosunków społecznych w Rosji. Car odczuwa dumę ze swojej armii, ale ludzie gardzą nim, odnoszą się do niego ironicznie. Zarazem jednak boją się, gdyż wiedzą, że są tylko igraszką w ręku cara. Strach jest tak wielki, że mimo iż przegląd trwa na mrozie całymi godzinami, żołnierze boją się nawet poruszyć. Dla wielu z nich kończy się to śmiercią.

W wojsku pojawiają się osoby różnych narodowości. Brakuje im powołania oraz ducha walki, widać, że znaleźli się tu przymusowo.

Z kolei dworacy cara boją się w o wiele większym stopniu. Dlatego też bezwolnie ulegają władcy we wszystkim, są całkowicie bezmyślni w swoim posłuszeństwie. Zarówno żołnierze, jak i dwór jest tylko zabawką cara.

"Do przyjaciół Moskali"

Podmiot liryczny przywołuje pamięć o swoich rosyjskich przyjaciołach, dekabrystach. Naród rosyjski jest zastraszony, o wolność walczą już tylko osamotnione jednostki. Dekabryści byli jednymi z ofiar carskiego despotyzmu, za swoją walkę o wyzwolenie społeczeństwa zostali skazani na śmierć przez powieszenie. Wyrok carski jest w Rosji traktowany jak hańba, kara z nieba. Mickiewicz apeluje do walki z caratem, sam również została skazany za swoją działalność wolnościową.

"Widzenie Ewy..."

Ewa ma wizję dużej ilości kwiatów, którymi wieńczy czoło Matki Boskiej przedstawionej na obrazie. Ewa modli się do Boga, aby jej życie zawsze upływało pośród kwiatów. Jedna rozwinięta róża roni łzy. Ewa tłumaczy, że zerwała różę nie dla zabawy, lecz dla Matki Boskiej. Róża pragnie miłości - symbolizuje ona polski naród, który ma do wypełnienia jakąś misję, również cierpi nie dla zabawy.

"Sen Senatora"

Senator śni o swojej przyszłości, o odznaczeniach i wyróżnieniach ze strony cara, o tym, że zostanie księciem. Jednak wszyscy ci, którzy teraz mu się kłaniają, kiedyś odwrócą się od niego, pozostawią go samemu sobie, będą z niego drwić i szydzić. Każdy kto osiągnął wysoką pozycję z rozkazu cara, także na rozkaz carski może tę pozycję stracić. Gdy posiadał łaskę cara, wywyższał się wobec innych, okazywał im swoją władzę, poniżał. Car jednak nie obdarza go już swoją łaską. Klęska Senatora związana jest także z bezwzględnością pozostałych urzędników, którzy dążyli do władzy nie licząc się z nikim. Nowosilcow padł po prostu ofiarą własnego postępowania. Teraz jest obiektem ludzkiej pogardy - zło poniosło klęskę.

CECHY DRAMATU ROMANTYCZNEGO (NA PRZYKŁADZIE III CZĘŚCI "DZIADÓW"):

- zerwanie z zasadą trzech jedności: miejsca, czasu i akcji;

- luźna, fragmentaryczna kompozycja utworu;

- wielowątkowa akcja;

- niejednorodność stylistyczna (łamanie zasady decorum - odpowiedniości stylu do tematu; pojawianie się elementów stylu niskiego, potocznego - zindywidualizowanie języka postaci);

- synkretyzm gatunkowy (elementy innych gatunków literackich, na przykład wiersz - obecność bardzo rozbudowanych elementów o charakterze lirycznym);

- synkretyzm rodzajowy (współistnienie elementów dramatycznych, lirycznych i epickich. Elementy liryczne w III części "Dziadów": Mała i Wielka Improwizacja, wiersz "Do Przyjaciół Moskali"; elementy epickie: towarzyski salon w Warszawie, opowieści o męczeństwie polskiej młodzieży; elementy dramatyczne: bal Senatora);

- brak klasycznej formy tragizmu jako konfliktu równorzędnych wartości, losem bohaterów nie kieruje Fatum, jednak są oni wewnętrznie rozdarci i ograniczeni w swoich wyborach;

- bohater romantyczny (Konrad-poeta, jednostka wybitna i wyróżniająca się na tle przedstawionego w utworze bohatera zbiorowego (narodu), to człowiek wrażliwy, samotny, niezrozumiany, tajemniczy. Był on kiedyś nieszczęśliwym kochankiem, teraz w wyniku wewnętrznej metamorfozy stał się gorącym patriotą, oddanym spawie i ojczyźnie. Jest to jednak postać skazana na klęskę: zadufana w sobie, pyszna, a zarazem przeżywająca ból istnienia.);

- obecność elementów fantastycznych oraz ludowych (sceny realistyczne: scena więzienna, scena balu u Senatora oraz scena z Salonu Warszawskiego; sceny wizyjno-symboliczne: Mała i Wielka Improwizacja, widzenie Ewy, widzenie księdza Piotra, scena egzorcyzmów, sen Senatora).