1) Prometeizm.
Postawa wyrażająca się buntem wobec Boga czy innej wyższej instancji w imię dobra narodu, państwa, grupy społecznej lub szerzej - ludzkości. Inne charakterystyczne dla tej postawy cechy to: altruizm, poświęcenie, ofiara, gotowość do cierpień za szczęście większej zbiorowości. Nazwa tego pojęcia łączy się z imieniem Prometeusza - mitycznego bohatera, który wykradł ogień bogom i podarował go ludziom. Spotkała go za to okrutna kara - został przykuty do skały, gdzie codziennie cierpiał męki z powodu nieustającego wyszarpywania jego wątroby przez orła. Wątroba zawsze odrastała, dlatego też kara Prometeusza miała trwać wiecznie.
W polskiej literaturze romantycznej prometeizm pojawia się jako zdolność do największych poświęceń dla własnego narodu. Doskonałym przykładem jest tutaj Konrad z III części "Dziadów" Adama Mickiewicza. Jest to bohater, dla którego najważniejsza jest ojczyzna i jej sprawy. Całkowicie podporządkowuje się służbie tej idei, będąc gotowym na przyjęcie cierpienia "za miliony". Konrad-poeta odnajduje sens swojego życia w poświęceniu za zniewolony naród. Jest przekonany, że należy walczyć z tyranią rosyjskiego zaborcy, dlatego też zwraca się do Boga z żądaniem przydzielenia mu "rządu dusz". W Wielkiej Improwizacji Konrad wyzywa nawet samego Boga na pojedynek, a gdy Stwórca nie odpowiada na jego wyzwanie, przeklina mu i bluźni: "Kłamca, kto Ciebie nazywał miłością, Ty jesteś tylko mądrością". Widać w tym działanie szatana, który rozbudza w bohaterze pychę i przekonanie o własnej wartości. Dlatego też jest on skazany na klęskę, jednak jego ofiara i altruizm nie idą na marne. Jego dobre intencje znajdują zrozumienie u archaniołów, wstawiających się za nim do Boga.
2) Byronizm.
Postawa bohaterów stworzonych przez lorda George'a Gordona Byrona. Jej charakterystyczne cechy to przede wszystkim: duma, indywidualizm, bunt wobec świata, łamanie lub sprzeciw wobec społecznych norm i zakazów, umiłowanie wolności. Bohaterowie Byrona są tajemniczy, nieprzeciętni, kierują się wielkimi, czasem mrocznymi namiętnościami, odwracają się od zwykłego, szarego życia. Posiadają swą własną moralność i kanon wartości, niekoniecznie zgodny z ogólnie przyjętym, a czasem - wręcz przeciwstawny.
Sam lord Byron był bardzo podobną osobistością, jak stworzeni przez niego bohaterowie: łamał obyczaje i etykietę sfer arystokratycznych, z których się wywodził, wyznawał szokujące i niepopularne w jego środowisku idee - przede wszystkim demokrację i wolność, zarówno narodową jak i jednostki. Niejednokrotnie walczył w imię tych wartości, biorąc na przykład udział w powstaniu greckim.
Najbardziej charakterystycznym bohaterem literackim Byrona był Giaur. Jest to postać niezwykle tajemnicza, w utworze nie pojawia się nawet jego imię (tylko określenie "giaur", które oznacza chrześcijanina dla muzułmanów). Bohater ten to indywidualista, buntownik, nonkonformista, człowiek ponury i samotny. W młodości przeżył on nieszczęśliwą, tragiczną miłość: zakochał się w pięknej niewolnicy, Leili, która została za to okrutnie zabita przez swego pana, Hassana. Pogrążony w rozpaczy Giaur dokonał straszliwej zemsty na Hassanie, próbując w ten sposób choć trochę ukoić rozpacz i gniew, jakie nim targały. Gdy to nie pomogło, szukał zapomnienia w walkach narodowowyzwoleńczych w Grecji. Do końca życia nie zaznał jednak ukojenia i spokoju, żyjąc w odosobnieniu i gorzkiej samotności jako mnich ukryty w klasztorze. Dopiero przed śmiercią zdecydował się na spowiedź i wyjawienie prawdy, nie odczuwał jednak żadnego żalu za swoje grzechy.
Najbardziej charakterystyczne cechy Giaura, bohatera bajronicznego, to:
- aktywność (dokonuje zemsty na Hassanie);
- niezwykłość;
- samotność;
- bogate przeżycia duchowe;
- dylematy wewnętrzne: "Jam spełnił swoje, zemścił się nad tobą / A teraz dalej - w świat jadę sam ze sobą [...] / Lecz widać było z twarzy i wejrzenia, / że go opętał duch złego sumienia";
- tajemniczość: "Umarł - nie doszedł nikt po jego zgonie / jak się nazywał, w jakiej świata stronie / Jego ojczyzna";
- bunt przeciw zniewoleniu: "Bo własne tylko upodlenie ducha / Ugina wolnych ducha do łańcucha";
- niemożność całkowitego poradzenia sobie z samym sobą: "Stać, czy uciekać, czy gonić niepewny".
3) Walenrodyzm.
Postawa skrajnego poświęcenia się dla ojczyzny, jednak przy użyciu nieetycznych środków wiodących do realizacji tego celu. Bohater walenrodyczny dopuszcza nawet możliwość niehonorowej, podstępnej i zdradzieckiej walki z wrogiem.
Postać, od której wzięła się nazwa tej postawy to Konrad Wallenrod z utworu Adama Mickiewicza pod tym samym tytułem. Jest to bohater tragiczny, zmuszony przez okoliczności polityczne do wyboru pomiędzy patriotyzmem a szczęściem osobistym. Wybiera miłość ojczyzny, uznając za niemożliwe spokojne życia przy boku Aldony, podczas gdy jego naród cierpi: "Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie". Jego dramat jest dodatkowo pogłębiony przez konieczność uciekania się do zdrady i podstępu, zamiast otwartej walki. Konrad Wallenrod jest w stanie dokonać heroicznego czynu, przeżywa jednak chwile moralnego wahania i zwątpienia, wynikające ze złamania rycerskiego kodeksu. Jego wewnętrzny dramat jest tym większy, że wie, że złamał życie nie tylko sobie, ale także Aldonie. Czyn, którego dokonał, wyniszcza go od środka, powodując wielki konflikt moralny. Konrad Wallenrod ma świadomość, że jego tragiczny los musi zakończyć się równie tragiczną śmiercią - wypełniwszy swoją spiskową misję popełnia samobójstwo.
Charakterystyczne cechy bohatera walenrodycznego to:
- tajemniczość, ukrywanie swojego prawdziwego imienia;
- samotny bunt przeciwko wrogom ojczyzny;
- wrażliwość;
- silne i wyniszczające konflikty wewnętrzne;
- tragiczna, niespełniona miłość;
- tragizm - konieczność wyboru między dwiema równymi wartościami (ojczyzna a honor, ojczyzna a miłość), który nigdy nie przyniesie szczęścia, skazuje na klęskę: "Ja to sprawiłem, jakem wielki, dumny, / Tyły głów hydry jednym ściąć zamachem. / Jak Samson jednym wstrząśnięciem kolumny / Zburzyć gmach cały i runąć pod gmachem";
- popełnienie czynu niemoralnego, złamanie nakazów etyki w imię wyższych celów: "Wolnym rycerzom - powiadał - wolno wybierać oręże, / I na polu otwartym bić się równymi siłami, / Tyś niewolnik, jedna broń niewolników - podstępy".
