Na przełomie dwóch epok literackich zawsze następowało przewartościowanie zasad etycznych i estetycznych. Nie inaczej było u schyłku oświecenia - rodzący się romantyzm prowokował liczne dyskusje na temat powyższych wartości. Obie grupy - "starzy" pisarze oświecenia i "młodzi" zwolennicy romantyzmu - obdarzali ideologicznych przeciwników zażartą krytyką. Jej podstawą nie był jedynie gust artystyczny - poważne różnice występowały także na gruncie światopoglądu, wykształcenia, stosunku do historii czy wreszcie wartości narodowych. Starsze pokolenie zdawało się godzić z zastanym światem (w tym i rozbiorami), młodzi z początku również nie przywiązywali decydującej roli do wątków patriotycznych, lecz romantyzm polski szybko ewoluował w kierunku prądu tak artystycznego, jak i patriotycznego.

W sporze oświecenia z romantyzmem niebagatelną rolę odgrywał także tradycyjny bunt pokolenia młodego przeciwko staremu - podobne zachowania widać w końcu i dzisiaj (nie tylko w dziedzinie sztuki). Epoka oświecenia z pewnością zapoczątkowała poważne zmiany, jeśli chodzi o sposób, w jaki człowiek zaczął pojmować siebie i otaczający świat. Z pewnością wpływ na to miał na to szybki rozwój nauki - zwłaszcza dziedzin przyrodniczych i ścisłych - oraz podupadanie duchowości i odsyłanie religii na dalszy plan. Współcześnie zwykle ocenia się epokę oświecenia pozytywnie, pomimo wielu kontrastów i kontrowersji (jak rewolucja francuska), co oczywiście nie znaczy, ze takie zdanie podzielali romantycy.

Podstawowa doktryna filozoficzna oświecenia zbliżona była do tej, która obowiązywała w epoce renesansu - za najważniejszą część człowieka uznano rozum, a za najważniejszą aktywność - poznanie. W oświeceniu prym ludzkości wiedli ludzie inteligentni i wykształceni, obyci w świecie kultury i polityki. Dało się zauważyć stały postęp w poprawie warunków życia ludności, zmianach w obyczajach a także stale poszukiwania nowych rozwiązań w literaturze i sztuce. Po raz pierwszy od czasów starożytnych doceniono także kobietę - zalecano w wychowaniu córek kształcenie niewiele ustępujące mężczyznom i otwarto dla kobiet nieznane wcześniej pola - politykę, naukę i sztukę. Szczególnie w tej pierwszej dziedzinie kobiety zaczęły odnosić sukcesy. Ciągle zwiększało się także znaczenie niewiele wcześniej znaczących grup społecznych - mieszczaństwa i chłopstwa. Widać to zresztą na przykładzie bohaterów literackich - wcześniej dla mieszczan czy chłopów dostępne były tylko role komiczne, w oświeceniu zaczęli być traktowani przez literaturę jako pełnoprawni członkowie społeczeństwa. Podstawowym kierunkiem w myśli oświeceniowej był oczywiście racjonalizm, lecz pewna role odgrywał także empiryzm, głoszący zdobywanie wiedzy drogą doświadczenia. To właśnie w epoce oświecenia powstała pierwsza encyklopedia - kompendium ówczesnej ludzkiej wiedzy. Monarchowie "oświeceni" promowali i finansowali rozwój nauki i kultury. Ostatni król Polski - Stanisław August - sam aktywnie popierał nowoczesną myśl (czego przykładem są znane Obiady Czwartkowe).

Oświecenie w Polsce to era konfliktu. Z jednej strony reformy państwa, a przynajmniej ich projekty, z drugiej - zacofanie i ciemnota warstw szlacheckich. Bezpośrednim następstwem takiego konfliktu były wpierw przełomowa Konstytucja Trzeciego Maja a potem - agresja sąsiadów i rozbiory Polski. Reformatorzy starali się ocalić państwo przed ostatecznym upadkiem, i to właśnie działaniom myślicieli i działaczy epoki oświecenia ocalała polska kultura. Także ówczesna literatura brała czynny udział w walce o przetrwanie polskości. Przykładem może być na przykład "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza czy "Kazania sejmowe" księdza Piotra Skargi. Dzieła te miały oczywiste przesłanie patriotyczne. Pomimo zapędów drastycznych reformatorów epoka oświecenia szanowała symbolikę narodową oraz szlachecka obyczajowość. Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była także tolerancja - tak filozoficzna i obyczajowa, jak i religijna.

Epoka oświecenia to czas dominacji trzech równoległych prądów w literaturze. Co ciekawe, nie występowały pomiędzy ich przedstawicielami większe tarcia - współistnienie trzech różnych spojrzeń na literaturę powodowało, że większość potrzeb społecznych w zakresie literatury mogła być zaspokojona. Trzy kierunki literatury oświecenia to:

- klasycyzm - pełen nawiązań do kultury antycznej, stawiał na literaturę utylitarną. Podstawowym zadaniem literatury było oddziaływanie na społeczeństwo w postaci dydaktyki i moralistyki. Literatura klasycyzmu tworzona była według ściśle określonych prawideł. Wartością nadrzędną była użyteczność.

- rokoko - stawiający na estetykę i precyzje wykonania dzieł. Jako wartość nadrzędną stawiał piękno.

- sentymentalizm - traktujący przede wszystkim o duchowym i emocjonalnym życiu człowieka. Za głównego ideologa uznaje się Jana Jakuba Rousseau, a autorem terminu określającego ten prąd był Lawrence Sterne, autor tekstu "Powieść sentymentalna". Podstawa filozoficzną sentymentalizmu były empiryzm i sensualizm. Z sentymentalizmu wynikała także idea państwa bezstanowego.

To właśnie w sentymentalizmie można doszukiwać się początków nowej epoki - romantyzmu. Oczywiście romantycy nie odrzucali całości osiągnięć poprzedniej epoki. Myśl sentymentalna nabrała jednak nowego charakteru. Dla młodych twórców przestała być atrakcyjna materialistyczna wizja świata promowana przez klasyków oraz ich zamiłowanie do ustalania precyzyjnych i skomplikowanych reguł działalności artystycznej. Woleli oddać się wolności sztuki powiązanej z naturą, uczuciowością i ludową prostotą. Zmienił się także stosunek literatów i artystów do historii. To właśnie oni odrzucili tezę, jakoby świat rozwijał się harmonijnie w celu osiągnięcia stanu "najlepszego z możliwych". Pojawił się pogląd, że to poprzez cierpienie i rewolucyjne zmiany można osiągnąć poprawę świata. Wpływ na taki pogląd miała z pewnością niedawna rewolucja we Francji.

Do kwestii związanych z procesami dziejowymi romantycy podchodzili raczej od strony metafizycznej. To właśnie duch i natchnienie miało być narzędziem poznania, nie zaś uznane przez poprzednią epokę rozum i doświadczenie. To właśnie dzięki duchowości możliwe byłoby poznanie prawd niedostępnych poznaniu rozumowemu. Romantycy stawiali na metafizykę - wiary w możliwość dotarcia do wartości absolutnych poprzez działalność duchową, a nie intelektualną. Być może możliwy byłby nawet bezpośredni kontakt z Bogiem. Oparciem dla postaw romantycznych była filozofia Georga Wilhelma Friedricha Hegla i Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga. Poglądy romantyczne często zbaczały w kierunku spirytualizmu i mistycyzmu.

Ogólne tezy romantyzmu, które miały mieć zastosowanie w życiu przedstawiają się następująco:

- podstawowymi narzędziami w procesie poznawczym są wyobraźnia, intuicja i przeczucie,

- w hierarchii wartości duch staje zawsze ponad materią,

- świat jest bytem przede wszystkim duchowym, materia ma drugorzędne znaczenie,

- rozum nie ukazuje prawd świata ani nie ma znaczenia w rozpoznawaniu rzeczywistości,

- poezja to najwyższa forma ludzkiej twórczości, wyraz geniuszu człowieka i zawartym w nim elementem boskim,

- podstawą wszelkiej twórczości jest natchnienie i wyobraźnia, są one także czynnikiem sprawczym literatury.

Oświeceniowa harmonia stosunków społecznych miała zostać zastąpiona nieuchronną obawą konfliktu. To właśnie podstawa tak charakterystycznej dla romantyków postawy buntu wobec świata i obowiązujących wartości. U podstaw systemu wartości nie stało już państwo czy społeczeństwo, lecz pojedynczy człowiek. Uosobieniem postawienia człowieka ponad światem był indywidualizm poety - jednostki ponadprzeciętnej i obdarzonej siłą ducha. Również przywództwo duchowe miało być domeną poetów.

W miejsce zamiłowania do literatury południowej - greckiej i rzymskiej - pojawiło się zamiłowanie do północnej literatury i mitologii. Od tworzonej ściśle według wzorów antycznych literatury elit, romantycy woleli ludowe opowieści wynikające z mądrości, wiary i uczuć prostych ludzi. Sztuka utraciła w romantyzmie obiektywizm - wynikało to przede wszystkim z odrzucenia normatywności.

Z pewnością do stworzenia romantyzmu przyczyniła się poprzednia epoka. Sentymentalizm był z pewnością pewnym rodzajem inspiracji, klasycyzm natomiast wzbudzał sprzeciw. W sztuce romantyzm spowodował odrzucenie formalizmu a w filozofii - racjonalizmu.