Literatura romantyczna stworzyła całkiem nowy sposób patrzenia na sztukę , człowieka i świat. Do tej pory nigdy jeszcze nie przypisywano tak wiele funkcji i powinności literaturze, jak w romantyzmie. Poezja romantyczna wypowiadała się na tematy polityczne, miłosne, społeczne. Najważniejszy był jednak sposób, w jaki ukazywali wybrane przez siebie tematy. Stworzyli oni nowy sposób przedstawiania, odwoływali się do świata tajemnego i magicznego. Przedstawiali w swych utworach duchy, zjawy. Nawiązywali do ludowych korzeni kultury.

Jako pierwszy wiersz, który wprowadził wyznaczniki estetyczne do polskiej literatury, podaje się zwykle balladę "Romantyczność" Adama Mickiewicza.

Ballada była gatunkiem, który z zamiłowaniem uprawiali już dawniej poeci Prowansji. Uważana był on za gatunek pieśni tanecznej, później wykorzystywano ją również średniowieczu, kiedy to wykorzystywano jej formę do tworzenia utworów religijnych, ponieważ był gatunkiem o stałym, ustabilizowanym metrum nadającym się do przekazu treści religijnych. Jako jej główne cechy wyróżnić można z pewnością specyficzną fabułę, w której główne miejsce zajmuje jeden, centralny wątek. Również fabuła utworu jest skoncentrowana wokół niego. W planie tematyki ballada romantyczna obiera sobie przeważnie zdarzenia fantastyczne, które wywodzą się z wierzeń ludowych lub podań i mitów. Bohaterem utworu jest zawsze niewielka liczba postaci, pokazanych w jednoznaczny etycznie sposób - dobra lub zła. Mają schematyczne cechy, które pozwalają zakwalifikować jej od razu do danej grupy. Strona fabularna w balladach jest mniej istotna. Jest ona tylko pretekstem do wydobycia i ukazania przesłania, refleksji, jaką chciał w ten sposób wyrazić poeta. Ważną rolę odgrywa w niej narrator, czy podmiot liryczny, który jest zaangażowany w sytuację, którą przedstawia ballada. Wyrokuje się tam różne sądy i przemyślenia. Jest on przeważnie alter ego poety, i wypowiada jego poglądy. Wszystko to jest ukazane za pomocą odpowiednich środków stylistycznych i retorycznych, które mają budować napięcie i wzmagać pointę.

"Romantyczność" Adama Mickiewicza jest z pewnością utworem, który uznać możemy za manifest poezji romantycznej. Mamy tu historię Karusi, która ogląda ciało swego zmarłego kochanka Jasieńka. Nikt inny poza nią go nie widzi. Zebrany lud wierzy jednak dziewczynie, tylko jeden starzec twierdzi, ze dziewczyna majaczy, ze jest chora psychicznie. Również narrator ujawnia swe poparcie dla biednej dziewczyny. Starzec jednak wciąż twierdzi, że dziewczyna nie może nic widzieć, gdyż duchy nie istnieją. Wtedy ponownie ujawnia się narrator i w raz z ludem stwierdza, że dziewczyna nie widzi, ale czuje, a to jest ważniejsze od wzroku. Emocje i uczucia przemawiają mocniej niżeli empiryczne dowody. Cała ballada kończy się najbardziej chyba znanym wersem z poezji romantycznej: "Miej serce i patrzaj w serce", który mówi o tym, że powinniśmy równie mocno "spoglądać" zmysłami, jak i "sercem i uczuciami". Ja mówi narrator: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie, Niż mędrca szkiełko i oko". Według romantyków świat zbudowany jest zarówno z takich elementów, które postrzegamy zmysłami, ale i również z takich, których nie zobaczymy, jeśli nie będziemy umieli doznawać uczuć. Tylko w taki sposób możemy zobaczyć świat i w całej okazałości.

W takim stylu utrzymana jest również ballada "Świteź". Tutaj wyeksponowany został wątek, w którym także odnajdujemy echo ludowości. Chodzi o zemstę za złe postępowanie. Ludowe podania kreśliły bardzo jasną wizję moralności - to, co honorowe i dobre, było za takie uznawane. Natomiast to, co złe, karane było bez litości. Tak to też wygląda we wspomnianej balladzie. Poeta pokazuje jezioro, które jak się okazało było kiedyś miastem. Pewnego dnia, kiedy wojsko opuściło miasto, zostało ono podstępnie zaatako0wane przez wroga. W mieście byli starcy, kobiety i dzieci, więc nie miał go, kto bronić. Na wezwania o pomoc Bóg przemienił ludzi w rośliny, a miasto zatopił. Później, kiedy rośliny puściły piękne kwiaty żołnierze zaczęli je zrywać. Po dotknięciu takiego umierali. Była to kara za atakowanie bezbronnych ludzi i niehonorowe zachowanie.

Do takich właśnie wartości odwoływali się romantycy, a że ich rodowód najlepiej znany był ludziom prosty, pochodzącym z ludu, dlatego też często akcja umiejscowiona jest w kręgach zwykłych ludzi, a i bohaterowie pochodzą z tych klas.

Przykładem może być tu również "Oda do młodości". Jest to utwór powstały w 1820 roku i skierowany był do stronnictwa filomatów. Szybko stał się utworem bardzo popularnym i wyrażającym przekonania i poglądy młodego pokolenia. W wierszu tym mamy prezentacje dwu światów, tego który obecnie istnieje, w którym żyjemy oraz tego, który ma dopiero nastać i przyjść. W świecie obecnym ludzie nie pragną zmian, zadawalają się tym co mają, nic nie może ich już zaskoczyć. W taki sposób przedstawiony jest świat kultury klasycznej, gdzie widzi mówi się tylko o rzeczach tych, które można racjonalnie wytłumaczyć, gdzie panuje odrętwienie i apatia.

Poeta jednak zapowiada przyjście nowej rzeczywistości, nowego świta, który będzie o wiele lepszy, będzie gloryfikował młodość, swobodę i wolność. Nastaną lepsze czasy.

Wiersz ma charakter odezwy, o czym świadczyć mogą licznie nagromadzone wykrzyknienia. Podmiot tekstu jest zdecydowany i pewny siebie, żąda walki z światem starym, nieciekawym w imię świata nowego, lepszego, który będzie szansą dla wszystkich. Dlatego młodzi powinni się zjednoczyć, razem zawalczyć o nowy świat i patrzeć dalej w przód niżeli ludzie epoki klasycznej. I nie ważne są ewentualne niepowodzenia, nie można się poddać, w tej walce. Oda Mickiewicza wyraża tęsknotę za wolnością, jest pełna optymizmu i radości. Co ważne jednak, jest to utwór z pogranicz klasycyzmu i romantyzmu, gdzie za część romantyczną uznać możemy przeplatanie się dwu odmiennych światów, zaprezentowana wyraźna postawa buntownicza, apoteoza młodości powiązana z bardzo emocjonalną postawą podmiotu lirycznego, który nawołuje do przezwyciężenia i porzucenia racjonalistycznego spojrzenia na świat. Ważna jest również formalna budowa tekstu, gdzie w klasycznym gatunku jakim jest oda, pojawiają się elementy wręcz dla niej niestosowne i oburzające klasyków: różne epitety i określenia. Natomiast o klasycznej formie wiersz świadczy tu zastosowany bardzo popularny, klasyczny gatunek ody, w który to Mickiewicz wplótł elementy odezwy i apelu. Odwołuje się też w nim do cech antycznych.

Jednak romantyzm to również poezja patriotyczna i nawołująca do walki o niepodległość. O tragicznym losie kraju opowiada utwór Norwida "Fortepian Szopena". Jest on, jak wskazuje tytuł, poświęcony Szopenowi i jego pięknej muzyce. W pierwszych wersach utworu poeta omawia i przedstawia czytelnikowi piękno muzyki szopenowskiej. Wspomina również o swej wizycie u wielkiego kompozytora w kilka dni przed jego śmiercią. W dalszej części wiersza czytamy o refleksjach poety nad muzyka Szopena, którą postrzega jako wyraz chrześcijańskich i polskich korzeni artysty, który potrafił to połączyć z klasycznością wręcz antyczną dźwięków, jakie potrafił wydobyć z instrumentu. Jest ona dla poety modlitwą, którą z namaszczeniem kieruje do swych wiernych słuchaczy. W tym też miejscu Norwid przedstawia swą koncepcje literatury, sztuki, w której to poeta powinien ukazać odbicie idei boskich, które obserwować trzeba w otaczającym nas świecie. Nie jest to jeszcze jednak pełnia wartości dzieła sztuki. By takim się stał musi przejść przez cierpienie i ból. Tak jest w przypadku wydarzeń, do których nawiązuje Norwid. Chodzi tu o atak z pałacu Zamoyskich na namiestnika cara, kiedy to rosyjscy żołnierze w odwecie za zamach zaatakowali pałac, który splądrowali i przez okno wyrzucili fortepian Szopena. Roztrzaskany instrument ma symbolizować Polskę, która tak samo jak fortepian, została zniszczona przez carskie wojska.

Tak pokrótce scharakteryzować możemy założenia romantycznej poezji, które realizowali ówcześni poeci. Było to połączenie piękna estetycznego wiersza, który opierał się na elementach ludowych i miłosnych oraz powinności patriotycznych, które miały skłonić do walki o niepodległość.