Ludowość literatury romantycznej była nie tylko jednym z elementów składających się na jej tematykę czy nastrojowość. Stała się- obok kategorii tematycznej i estetycznej również kategorią aksjologiczną, wartością samą w sobie. Ludowość romantyczna jest elementem konstytutywnym pewnego światopoglądu, jest ramą, przez którą podmiot spogląda na świat, odkrywając dzięki ludowości rządzące nim, odwieczne prawa i reguły. Elementy ludowości nie są już artystycznym, nastrojowym cieniowaniem, jak w oświeceniowych sielankach czy pasterskich poematach, staje się równorzędnym, a nieraz nadrzędnym bohaterem literatury, siłą sprawczą funkcjonującą w romantycznej, tajemniczej rzeczywistości. Ludowość jako światopogląd wyłania się przede wszystkim z ballad. Mickiewicz stworzył w nich rodzaj ludowego kodeksu moralnego, pełnego nakazów i przestróg skierowanych dla wierzących w siłę natury ludzi. Cytaty z tych utworów Wieszcza (np. "Miej serce i patrzaj w serce", "Nie masz winy bez kary", "Godna kary jest ciekawość ludzka") weszły na stałe do kanonu przysłów i powiedzeń, stały się funkcjonującymi w świadomości naszego kręgu kulturowego samodzielnymi "prawami". Ludowość w podobny sposób ujęta jest także w drugiej części słynnych "Dziadów". W dramacie tym Mickiewicz zawarł opis jednego ze starych ludowych zwyczajów, którego nie wypleniła chrześcijańska tradycja- obrzęd tzw. "dziadów", związanego z listopadowymi Zaduszkami. Obrzęd odbywa się w nocy, na cmentarzu, w kaplicy, której święte mury mają chronić przybyłych przed siłami zła i demonami. Atmosfera tajemniczości, grozy, naznaczona obecnością sił nadprzyrodzonych jest bardzo typowa dla literatury i ogólnej estetyki romantyzmu. Łącznikiem między ludźmi i duchami jest guślarz- człowiek z ludu, który przywołuje zabłąkane dusze na ucztę przygotowaną przez zebranych ludzi z płodów rolnych. O północy pojawiają się kolejne zjawy, które opowiadają swoją historię, wspominają swoje grzechy, za które nie mogą teraz zaznać wiecznego spokoju. Nie mogą skorzystać z dóbr przygotowanych przez ludzi, ale ich losy mają być ostrzeżeniem dla żywych. Grzechy duchów reprezentują trzy kategorie: grzechy lekkie, ciężkie i średnie. Różne są także kary za nie. Opowieść o nich buduje dalej obraz ludowości jako systemu etycznego, znanego już z wcześniejszych "Ballad i romansów". Grzechy lekkie popełniły dzieci, które umierając wcześnie, kochane i rozpieszczane nie zaznały nigdy w życiu goryczy. Bez tego doświadczenia nie mogą znaleźć się w niebie. Ciężkiego grzechu dopuścił się okrutny pan, torturujący, głodzący chłopów. Kategorię grzechów średnich reprezentuje młoda dziewczyna, która za życia zwodziła zakochanych w niej zalotników. Żyła w obłokach, dlatego teraz nie może poczuć ziemi pod stopami. Pojawia się także czwarta zjawa, milczący upiór kochanka- samobójcy, którego badacze literatury uznają za Gustawa, który pojawi się w wielkim dramacie romantycznym o sile miłości, sięgającej poza granice śmierci- "Dziadów" części IV. Etyka ludowa przedstawiona w "Dziadach" cz. II sprowadza się do dwóch naczelnych zasad, znanych już z ballad- za każdą winę człowiek musi ponieść karę, życie ludzkie, aby było pełne, obok radości musi zawierać w sobie także cierpienie. Bez niego nie da się dostąpić zbawienia.
