I. Literatura romantyzmu

„Romantyzm jest sztuką prezentowania ludom takich dzieł literackich, jakie w danym stanie nawyków i przekonań mogłyby im sprawić możliwie najwięcej przyjemności. Klasycyzm, przeciwnie, prezentował ludom taką literaturę, jaka mogłaby sprawić najwięcej przyjemności ich pradziadkom”Racine i Szekspir– Stendhal  Romantyzm powstał przez wątpliwości ludzi oświecenia. Racjonalizm nie tłumaczył wystarczająco, skąd się bierze cierpienie i zło. A co najważniejsze, nie potrafił im zapobiec. Po wtóre, sytuacja polityczna w Europie była bardzo napięta. Ludzie zmieniali swoje wyobrażenia o świecie. Coraz częściej i coraz dłużej zastanawiali się nad tym, czy można wierzyć rozumowi. Nastał czas, kiedy młodzi ludzie zaczęli się buntować przeciwko ograniczeniu horyzontów przez poprzednie pokolenia.  Ożywienie społeczno-kulturowe nastąpiło najpierw w Niemczech na początku lat 70. XVIII wieku. Rozpoczął się tam czas „burzy i naporu” (Sturm und Drung). Grupa ludzi zbuntowała się przeciwko występującej w społeczeństwie stagnacji. Zaufanie do rozumu i umiaru zostało zamienione na skrajne i gwałtowne uczucia. Powstał nowy literacki bohater – jednostka zbuntowana i łamiąca zasady, aby zrealizować własne idee. Wszyscy pisarze podążając za Rousseau, krytykowali ówczesną cywilizację i odwoływali się do odległych czasów i do wrażliwości ludów pierwotnych. Filozoficznym przywódcą ruchu był Herder, którego pisma inspirowały wielu artystów i myślicieli, przyczyniły się do sformułowania nowych koncepcji kształtujących oblicze Europy na przełomie XVIII i XIX wieku.  W Polsce pierwszy spór literacki określany mianem walki klasyków z romantykami rozpoczął Brodziński rozprawą „O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”. Brodziński dokonał obrazowych porównań wobec literatury klasycznej i romantycznej. Literatura klasyczna to według niego „wymierzony, dobrze ubity, porządnie i regularnie drzewami zasadzony gościniec […], z którego zbaczać nie wolno […], to udoskonalony gust” . Natomiast literatura romantyczna to „kręta ścieżka […], jak się komu bliżej zdaje, wolno zbaczać […], to udoskonalone uczucie’. Śniadeckiw kontrataku  na rozprawę Brodzińskiego stworzył własną: „O pismach klasycznych i romantycznych”. O ile Brodziński wygłosił pogląd, że sztuka romantyczna winna być uznana za równorzędną wobec klasycznej, to uczony Śniadecki zdecydowanie i stanowczo opowiedział się za sztuką klasyczną,bo tylko ona jest wzorem prawdy i językowości oraz symbolem dobrego smaku.  Wobec literatury romantycznej nie szczędził Śniadecki ostrych i złośliwych komentarzy. Określił ją mianem „jarmarcznego kuglarstwa” i „płodu spodlonego nieświadomością i zabobonem”. Poglądy „arcykapłana umiejętności na całą Polskę i Litwę” nie zyskały aprobaty Mochnackiego. Nazwał on klasycyzm „martwym, sekciarskim i opowiadającym miernoty”.  „Literatura powinna być zwierciadłem narodu, zwierciadłem wieku, w którym żyjemy” są to słowa Herdera, który jako pierwszy zwrócił uwagę na rolę poezji ludowej. Element ludowości to jeden z najbardziej znamiennych rysów literatury romantycznej. Wystarczy sięgnąć po ballady nie tylko Goethego („Król Olch”) czy Schillera („Rękawiczka”), ale też i utwory - z tego gatunku – Mickiewicza („Lilie”, „Romantyczność”). W swych balladach nasz największy poeta sięgnął do „pieśni gminnej”. Od razu dodam, że wespół z ludowością romantycy połączyli elementy fantastyczne i w ten sposób wprowadzili na poetyckie salony, to co było niedopuszczalne w utworach epoki racjonalizmu.W  manifeście programowym romantyzmu, czyli „Romantyczności” Mickiewicz tworząc opozycję dwóch  ścierających się racji z epoki „filozofów i uczonych” i epoki „czucia i wiary” dał jednoznaczną odprawę tym, którzy twierdzili, że lud „duby smalone bredzi”. To do nich skierował mocne słowa-nakazy „Miej serce i patrzaj w serce”. Co więcej, zrezygnował Mickiewicz z obowiązującej oświeceniowej zasady czystości gatunku i uczynił balladę utworem epicko-lirycznym, a więc synkretycznym. Zburzył w ten sposób jednorodność stylistyczną i gatunkową preferowanąw epoce racjonalizmu.  Literatura romantyczna ukształtowała bardzo wiele innych nowych gatunków. Na plan pierwszy - oprócz oczywiście ballad wysuwa się dramat. Jego geneza w warunkach polskich również była ściśle powiązana z sytuacją historyczną. Romantyzm bowiem manifestował protest przeciwko wszystkiemu, co mogło zagrażać wolności i indywidualności człowieka, jak i zbiorowości – przeciw przemocyi tyrani. Przykładem może być III część Dziadów dedykowana „spółuczniom, spółwięźniom, spółwyznawcom – narodowej sprawy męczennikom”.  Romantyzm rozsławiał bohaterów w walce o wolność narodów („Bema pamięci rapsod żałobny” - Norwid) i do tej walki wzywał w sposób iście tyrtejski. Już w „Odzie do młodości” Mickiewicz apelował do młodych, by ruszyli „bryłę z posad świata” i „nowymi pchnęli tory”.  Słowacki i Krasiński również próbowali znaleźć najwłaściwsze rozwiązania dla skomplikowanej rzeczywistości politycznej. Stąd też ich własna koncepcja walki („Polska Winkelriedem narodów”[1])czy katastroficzna historiozofia wyrażona słowami „Galilejczyku zwyciężyłeś” – obok oczywiście prometejsko-mesjanistycznej koncepcji Mickiewicza „Polska Chrystusem narodów”[2] czy machiawelicznej zasady lisa i lwa. Ważnym elementem romantycznej twórczości był tragizm rozumiany jako tragizm ludzkiej egzystencji i tragizm historii.  Nie byłoby romantycznego rewolucjonizmu bez kontestatorskiej postawy poetów i kreowanych przez nich bohaterów. Bohater romantyczny to nie tylko wybitny indywidualista, gorący patriota, cierpiący również z powodu nieszczęśliwej miłości, ale przede wszystkim człowiek zbuntowanyw imię wielkiej idei (niepodległości, wolności, równości). Ten humanistyczny aktywizm stał się znakiem romantycznej postawy wobec rzeczywistości.  Bunt romantyków wyrastał również z innych pozahistorycznych źródeł. Mam na myśli skonwencjonalizowane XVIII wieczne zasady tzw. dobrego stylu, nie mówiąc już o uznawanych wówczas za niekwestionowane, uniwersalne ideały piękna. Poeci romantyczni burzyli je, tworząc nowe zupełnie gatunki, jak na przykład powieść poetycką („Giaur”, „Konrad Wallenrod”) czy dramat romantyczny redukujący zasadę decorum i swobodnie operujący groteską i karykaturą (Sen Senatora – „III cz. Dziadów”, Przygotowanie – „Kordian”). Nie sposób pominąć tu sonetu romantycznego. Ten gatunek również przeszedł przez falę odnowy. Mickiewicz podporządkowując się rygoryzmowi formalnemu pozwolił sobie na nowatorstwo w sonetach – wprowadził narratora-opowiadacza orientalnego.  Charakterystyczną cechą romantyków wobec świata była nieakceptacja rzeczywistości, poczucie ograniczenia, jak również pesymistyczny pogląd na życie. Cechy te sprawiały, iż kreowali oni bohaterów skłóconych z życiem, bardzo boleśnie odczuwający samo istnienie. Wyolbrzymiali oni cierpienie ich duszy oraz, co najważniejsze, rodzili się zakażeni „chorobą wieku”. W skrajnych przypadkach prowadziło to bohaterów romantycznych do obsesji śmierci-wyzwolicielki i do myślio samobójstwie-proteście. Lekiem na takowe problemy miały być wędrówki po „romantycznych krainach” (np.: „Sonety krymskie” – Mickiewicz), zatapianie się w marzeniach oraz miłość.  Poeci romantyczni chętnie zaglądali w głąb własnych dusz, kierując się intuicją psychologiczną w odkrywaniu podświadomości, „ciemnej strony” ludzkiej natury, kompleksów i bardzo skomplikowanych postaw ludzkich. Pokazywali w swoich utworach obsesje, lęki, koszmaryi melancholię wiodącą nieraz ku myślom samobójczym. Konrad Wallenrod po złamaniu etosu rycerskiego przeżywa stany maniakalno-depresyjne. Werter natomiast idzie dalej – nieszczęśliwa miłość prowadzi go do samobójstwa.  Romantycy mieli bardzo silne poczucie związku ze sztukami pięknymi, takimi jak muzyka, malarstwo czy rzeźbiarstwo. Spośród wielu utworów napisanych pod natchnieniem muzyki wymienię jeden według mnie najlepszy przykład, jest to wiersz „Fortepian Chopina”. Dla Norwida muzyka Chopina była syntezą polskiej narodowości i historii. Widział w niej nie tylko klasyczne piękno, alei pierwiastek boski.  Dzisiaj powszechnie uważa się, ze romantyzm oznacza odnowę poetycką. Według mnie jest to bardzo słuszny punkt widzenia, bo istotnie w pierwszej połowie XIX wieku pojawiają się wyjątkowo obficie wybitne talenty. W historii literatury nigdy przedtem nie wystąpiły w takim blasku. Czym byłaby poezja angielska bez Byrona, czym francuska bez Hugo, rosyjska bez Puszkina, niemiecka bez Goethego, polska bez Mickiewicza? Co więcej, pomiędzy różnymi narodowymi odgałęzieniami istniej niezaprzeczalna zbieżność treści, tematów i zainteresowań formalnych.  Istotę literatury romantycznej trafnie określi Baudelaire słowami „Pisarz romantyczny […] pragnie być sobą […]. Nie żąda dziedzictwa, ani spadku, tak jak klasyk […]. Romantyzm polega na sposobie czucia”[3].

II. Muzyka romantyzmu

„Muzyka jest tajemniczą istotą natury wyrażoną dźwiękami, […] jest najbardziej romantycznaze wszystkich sztuk, a nawet, chciałoby się powiedzieć, jedyna prawdziwie romantyczna.”Ernst Theodor Amadeus Hoffmann  Według twórców romantyzmu niemieckiego muzyka, jest to sztuka o niemal magicznych środkach ekspresji, ogarniającej krainy, wobec których poezja i malarstwo stawały bezradne. „Symfonia bogatsza jest niż najbogatsza tragedia” – mówił Beethoven, którego dzieło, ukoronowanie klasycyzmu, było zapowiedzią ogromnych możliwości muzyki. „Beethoven jest romantykiemw najwyższym stopniu […] w nim odzwierciedlił się nowoczesny charakter sztuki” – pisał w swym dzienniku młody Delacroix, malarz szczególnie wrażliwy na utwory muzyki klasycznej. O rewelacji, jaką stanowiła muzyka dla filozofujących twórców romantyzmu niemieckiego, francuski historyk muzyki Gaudeffroy-Demimbynes mówi, że jest ona jedyną mową naszej podświadomości oraz, że tylko dzięki niej można dostrzec porywy, bunty i uczucia. Ale nie tylko poeci niemieccy chylili czoło przed sztuką muzyczną. Puszkin uważał ją za jedyną miłość, a Schlegel wierzył, że wszystko staje się pieśnią, gdy spogląda się zakochanymi oczami. Zbliżenie się twórców nowej muzyki do innych sztuk, poddanie się ich inspirującej sile dowodziło, iż prąd romantyzmu nie ominął muzyki.  Głównym postulatem estetycznym była więź muzyki z innymi rodzajami sztuki. Romantycy uważali ją za sztukę płynną, fantastyczną, za dziedzinę mającą zdolność wyrażania najrozmaitszych uczuć i nastrojów. Uświadamiali sobie, że w tym kryje się nie tylko jej siła, ale i zarazem jej niedostatek. Stąd wybitni kompozytorzy, jak Weber, Schumann, Berlioz, Wagner, Liszt, pisalio muzyce starając się znaleźć uzasadnienie dla swych stanowisk artystycznych.  Środkiem, który zdecydował o wysublimowanym charakterze muzyki było jej współdziałaniez poezją, tańcem, dramatem i malarstwem. Widząc to przede wszystkim w liryce wokalnej[4], której czołowi przedstawiciele, m.in. Schubert, Schumann i Moniuszko, doceniając siłę wyrazowąi kształtującą słowa, sięgali po teksty najwybitniejszych poetów romantycznych, jak Goethe, Byron, Mickiewicz czy Puszkin. Równocześnie wielu pisarzy tworzyło wiersze nawiązujące do muzyki (np.: Heine – „Ezelin von Romano”, Norwid – „Fortepian Chopena”). Powstała w ten sposób bogata literatura wokalna, która wywarła także wpływ na muzykę instrumentalną okresu romantyzmu, czego wyrazem było wykorzystanie pieśni jako tematów wariacji, sonat, kwartetów (np: Schubert – pieśni Pstrąg, Śmierć i dziewczyna, Wędrowiec) oraz powstanie samodzielnych dzieł o charakterze lirycznym (np.: Chopin – wszystkie jego nokturny). Z kolei elementy liryczne przenikały do szerzej rozbudowanych form (np.: Chopin – sonaty, ballady) i odgrywały ważną rolę w kształtowaniu poematu symfonicznego[5], dla którego podłożem była głównie literatura.  Romantyczny ideał syntezy sztuk, marzycielski postulat szkoły romantycznej, w pełni zrealizowała opera romantyczna. Zapowiadał ją już Hoffmann, ale za twórcę takiej opery która stała się niemal wzorcem wczesnoromantycznego stylu operowego uważa się Webera. Autor Wolnego strzelca dawał właściwie wzór widowiska, jakie romantyzm szczególnie sobie upodoba. W atmosferze romantyzmu odrodziła się też opera włoska, która z melodramatów przejęła krzykliwość efektów, biorąc przeważnie za libretto romantyczne w swej wymowie teksty literackie, jak na przykładw głośnej operze Rossiniego Wilhelm Tell. Stąd też zachwyt francuskich zwolenników nowej sztuki prawdziwym autorem romantycznym, który potrafił odtworzyć w swej muzyce koloryt lokalnyi historyczny.  Postulat współdziałania muzyki z innymi dziedzinami sztuk pięknych otrzymały dojrzały kształt w muzyce Wagnera. Kompozytor uważał, że jego muzyka jest ścisłym zespoleniem wszystkich sztuk w jednym dziele.  Na okres rozwoju muzyki romantycznej przypada szybki rozrost instrumentacji. W tej dziedzinie duże zasługi położył Berlioz, który stworzył kolorystykę dźwiękową niezależną od dotychczasowych prób tak zwanego malarstwa dźwiękowego, sprowadzającego do naśladowania natury. Instrumentem muzycznym królującym w dobie romantyzmu stał się fortepian, mogący przekazać równie najintymniejsze wzruszenia, jak i być środkiem błyskotliwych estradowych popisów wirtuozowskich. Twórczość Chopina i Liszta najbardziej pokazuje możliwości pianistyki romantycznej. Utwory Chopina były muzycznie najczystsze, nie ulegały literackości, stworzone zostały tylko z inspiracji muzycznej i stały się największym dziełem epoki, najmocniej przenikniętym niezależną, bogatą osobowością artysty. Powstawaniu muzyki romantycznej towarzyszył bardzo bujny rozwój szkół narodowych. Najpopularniejsze z nich znajdowały się w Niemczech (Weber, Wagner), w Czechach (Smetana),w Polsce (Moniuszko, Chopin, Nosakowski), w Rosji (Musorgski) i w Skandynawii (norweska: Grieg; fińska: Sibelius).  Romantyzm w muzyce trwał o wiele dłużej niż w literaturze, aż po schyłek XIX wieku. Był żywotny w coraz to innych nowatorskich koncepcjach sztuki muzycznej i kompozytorskich realizacjach w czasach, gdy literaturą, malarstwem i teatrem owładnęły nowe prądy.  Podsumowując najbardziej charakterystycznymi cechami muzyki romantycznej są: uczuciowość, emocjonalizm, indywidualizm twórców, synteza wszystkich sztuk, rozwój instrumentacji, powstanie szkół narodowych oraz rozluźnienie dotychczasowych form muzycznych.

III. Bibliografia

A. Bibliografia podmiotu:

1.  Goethe Johann Wolfgang, Cierpienia młodego Wertera, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1956.

2.  Mickiewicz Adam, Dziady, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006.

3.  Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2004.

4.  Mickiewicz Adam, Romantyczność [w:] Poezja polska, red. Rajca Anna, Polanicki Jerzy, Wydawnictwo SARA, Warszawa 2009.

5.  Norwid Cyprian Kamil, Fortepian Chopina [w:] Poezja polska, red. Rajca Anna, Polanicki Jerzy, Wydawnictwo SARA, Warszawa 2009.

B. Bibliografia przedmiotu:

1.  Romantyzm [w:] Chodkowski Andrzej, Encyklopedia muzyki, red. Zabża Janusz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, str. 763-764.

2.  Claudon Francis, Literatura  [w:] Encyklopedia romantyzmu, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1992, str. 219-248.

3.  Claudon Francis, Muzyka [w:] Encyklopedia romantyzmu, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1992, str. 296-330.

4.  Kulesza Dorota, Romantyzm, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2008.

5.  Straszewska Maria, Romantyzm w muzyce [w:] Romantyzm, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1977, str. 94-105.

6.  Straszewska Maria, Wyróżniki romantyzmu w literaturze [w:] Romantyzm, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1977, str. 58-76.

7.  Witkowska Alina, Przybylski Ryszard, Romantyzm, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1997, str. 207-646.

[1] Kordian – J. Słowacki

[2] Dziady cz. III, scena V – A. Mickiewicz

[3] Qu’est-ce que le Romantise – Salon de 1846, Charles Baudelaire

[4] Liryka wokalna – w muzyce pojęcie odnoszące się do utworu opartego na poetyckim tekście lirycznym.

[5] Poemat symfoniczny – swobodna forma muzyczna, której budowa w zasadzie jest zależna od idei pozamuzycznej, najczęściej przejętej z literatury, rzadziej ze sztuk plastycznych.