NAZWA:

Gdyby szukać źródłosłowu nazwy epoki, należałoby sięgnąć do łacińskiego słowa "romanus", co oznacza rzymski, jednak określenie to zmieniało swoje znaczenie, z czasem zaczęto go używać w stosunku do tubylczych języków, jakimi posługiwali się mieszkańcy rzymskich prowincji (stąd dzisiaj języki romańskie). Potem nazwa ta przyjęła się jako określenie podań czy legend owych ludów, a że podania te coraz częściej przybierały formę miłosnych opowieści o rycerzach i damach ich serca, zrodził się gatunek zwany romansem. Charakterystyczna dla romansu była miłosna tematyka oraz nasycenie świata przedstawionego elementami fantastyki. Romantyzm dziewiętnastowieczny wyrósł właśnie z fascynacji takimi legendami, opowieściami ludowymi, jednak tu właściwie podobieństwa się kończą.

RAMY CZASOWE:

W Europie przyjmuje się za początek epoki rok wybuchu Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej, czyli 1789, za koniec zaś uznaje się kolejny zryw, mianowicie Wiosna Ludów, czyli rok 1848.

W Polsce romantyzm zaczął się nieco później, za jego początek uznaje się rok 1822, kiedy to ukazał się pierwszy tom poezji Adama Mickiewicza, pt. "Ballady i romanse" (tzw. pierwszy przełom romantyczny). Koniec epoki datuje się na wybuch powstania styczniowego w 1863 roku.

CHARAKTERYSTYKA

Ogólne następstwo epok można określić jako przeplatanie się wiary w rozum i wiary w uczucie. Romantyzm był niewątpliwie wiekiem wiary w siłę uczucia. Uwagę twórców przykuwały ludowe wierzenia, legendy o tajemniczych stworach, zatopionych miastach, legendarnych kochankach. Jednocześnie był to czas gwałtownych przemian społecznych i przemysłowych. Wystarczy spojrzeć na graniczne daty europejskiego romantyzmu, by dostrzec, ze był to wiek rewolucji. Polskie oblicze renesansu znacznie się różniło od sytuacji Europy, ponieważ Polska nie miała autonomicznego bytu państwowego. Trzeba jednak wiedzieć, ze w Europie prężnie rozwija się przemysł, powstają pierwsze szlaki kolejowe. Kolejne wynalazki zmieniają oblicze świata: w 1866 roku - telegraf, potem telefon, a w 1818 roku fotografia. Świat zaczyna się kurczyć, podróże znacznie się skracają a kontakt z drugą półkulą staje się możliwy dzięki liniom telegraficznym. Romantyzm kojarzy się przede wszystkim ze wspaniałą poezją, z wzniosłymi ideałami, porywami serca, które nierzadko kończyły się śmiercią zawiedzionego kochanka. Jednak nie zmienia to faktu, ze był to także wiek wynalazków i przemysłowego rozwoju.

FILOZOFIA

Romantyzm zrodził się na bazie filozofii niemieckiej, stamtąd czerpał swe główne założenia przez cały czas trwania. Owe postulaty głosiły:

- Prymat intuicji i wyobraźni w procesie poznawania nad rozumem i zmysłami. Świat należało odkrywać kierując się przeczuciem, dostrzegać w nim to, co niezauważalne okiem.

- świat ma naturę dwoistą, składa się z materii i ducha, przy czym owa sfera duchowa jest znacznie bardziej istotna i wartościowa.

- spirytualizm, czyli zepchnięcie materii do sfery drugorzędnej

- rozum nie oddaje prawdy o świecie, ponieważ logika odnosi się tylko do sfery materialnej, nie nadaje się więc do poznania złożonej natury rzeczywistości.

- wyobraźnia jest cecha boskości, nadje człowiekowi wartość; wyobraźnia jest też przyczyna poezji, a poezja jest mocą twórczą człowieka. Poeta jest niemal równy bogom, on zna przyszłość, on jest najbliżej świata ducha. Z tych założeń zrodziły się konkretne nurty filozoficzne i kierunki artystyczne.

- mesjanizm czyli idea poświecenia się jednostki w imię ogółu, mesjanizm odwołuje się oczywiście do męski Mesjasza, który umarł w cierpieniu, by zbawić świat. Na gruncie polskim ta idea była wykorzystywana w różnych kontekstach, szczególne znaczenie nadał jej Mickiewicz w III części "Dziadów", gdzie w roli Mesjasza występuje naród Polski, będący "Chrystusem Narodów", cierpiący w imię wyzwolenia wszystkich uciskanych państw.

- Irracjonalizm - czyli zaprzeczenia racjonalizmu, przekonanie o wyższości poznania intuicyjnego. Zdaniem irracjonalistów rozum nie oddaje prawdy o świecie, prawdę można poznać tylko sercem, duszą...

- Orientalizm - to kierunek artystyczny, stanowi on wyraz fascynacji kulturą Orientu, a więc kultura wschodu, tamtejszą obyczajowością, sztuką, przyrodą; w polskiej literaturze przykłady orientalizmu z łatwością można odnaleźć w "Sonetach Krymskich" Adama Mickiewicza.

- Mistycyzm - to dążenie do kontaktu z bóstwem, mistycy zakładali, ze taki kontakt jest możliwy i praktykowali różne formy jego osiągania.

- Indywidualizm romantyczny - nadanie wartości jednostce, poczucie własnej ważności, poczucie odrębności i niepowtarzalności; cecha charakterystyczna dla bohatera romantycznego, jednostki wybijającej się ponad przeciętność, najczęściej z racji poetyckiego talentu. Przykładem bohatera indywidualisty jest np. Konrad z III części "Dziadów" Adama Mickiewicza.

MIŁOŚĆ ROMANTYCZNA - głównym wątkiem tematycznym romantycznej literatury jest właśnie miłość, nieodmiennie jest to miłość nieszczęśliwa, niespełniona, ale porywająca, wszechogarniająca i ubezwłasnowolniająca. Miłość romantyczna łączy się z kwestią indywidualizmu, bowiem stawia w centrum zainteresowania jednostkowe przeżycie, dramat miłosny jednostki jest wart opiewania w literaturze. Jednocześnie romantyzm piętnuje nierówności społeczne, zabraniające kochającym się ludziom wspólnego szczęścia.

TOWARZYSTWO FILOMATÓW I FILARETÓW - to konspiracyjne stowarzyszenie młodych ludzi, głoszących patriotyczne ideały. Założenia filomatów maja swój początek w ideałach iście oświeceniowych, głosili oni pochwałę wiedzy, a swoim duchowym przewodnikiem obrali Woltaire`a. wzorem poetów byli Trembecki i Karpiński. Początkowo było to niewielkie, bo liczące zaledwie 6 osób zgromadzenie, na którym pogłębiano swoją wiedzę i odczytywano własną twórczość. Z czasem towarzystwo się rozrosło, zmieniały się też ideały, większego znaczenia nabrały sprawy narodowe, skupiano się na polskiej poezji, a jej ideałem szybko stała się twórczość Adama Mickiewicza.

ROLA POETY I POEZJI - znaczenie poezji znacznie wzrosło w epoce romantyzmu, z reszta takie przekonanie było zgodne z panującą wówczas filozofia, opiewająca wartość natchnienia i wyobraźni. Poeta - wieszcz był prorokiem, pośrednikiem między światem a Bogiem. Talent poetycki był uważany za dar szczególny, wyróżniający jednostkę spośród tłumu, nadający jej szczególne znaczenie i prawo przewodzenia ludzkości. Problem poezji pojawia się w literaturze romantycznej wyjątkowo często, także w Polsce, gdzie literatura zdominowana byłą przez problem walki narodowowyzwoleńczej. U Mickiewicza kwestia poezji i roli poety została przedstawiona między innymi w III części "Dziadów", problem ten został też przedstawiony w "Nie Boskiej Komedii" Zygmunta Krasińskiego", nowe oblicze kwestia poezji uzyskała w poemacie dygresyjnym Juliusza Słowackiego pt. "Beniowski", jeszcze inaczej rzecz pojmował przedstawiciel drugiego pokolenia romantyków Cyprian Kamil Norwid.

W Polsce poezja miała zadanie szczególne, a mianowicie miała budzić patriotyczny zapała, przypominać Polakom o ich narodowości i powinności względem ojczyzny. Jest to więc poezja zaangażowana, tyrtejska.

NATURA - natura jest ważnym elementem świata poetyckiego, jest ona ostoja tajemnych sił, lasy zamieszkiwane są prze różne rusałki i inne duchy, jeziora kryją dziwne tajemnice, drzewa maja swoje legendy. Natura jest tajemniczą siłą, jej rola w utworach romantycznych nie ogranicza się tylko do tła wydarzeń, jest też ich uczestnikiem, podziela uczucia ludzi, bywa okrutna i litościwa.

GATUNKI LITERACKIE:

- Ballada - gatunek nawiązujący do twórczości ludowej, jej tematyka najczęściej odnosi się do dawnych legend i podań. Ballada jest pisana wierszem, ale należy do epiki, ponieważ zawsze zawiera fabułę. Charakterystyczne dla ballady, zarówno tej ludowej, jak i romantycznej jest fantastyka; np. "Ballady i romanse" Adama Mickiewicza.

- Powieść poetycka - podobnie jak inne gatunki tej epoki przesycona jest nastrojem grozy i tajemniczości, przeplatają się tu plany fantastyczny i realistyczny. Powieść ta charakteryzuje się liryzacją, wiele tu poetyckich opisów przyrody i uczuć, akcja utworu najczęściej jest przedstawiana chronologicznie, poszczególne epizody nie są ze sobak wyraźnie powiązane.

Dramat romantyczny - gatunek cieszący się w romantyzmie szczególnym szacunkiem. Romantyczny dramat zerwał z dotychczasowa tradycją klasycznej tragedii, czerpał wiele z dramatu szekspirowskiego, między innymi wprowadzanie postaci fantastycznych, czy zerwanie z zasada trzech jedności. Do najwybitniejszych dramatów romantycznych należą: ";Dziady"; A. Mickiewicza, "Kordian" J. Słowackiego i "Nie Boska Komedia" Z. Krasińskiego.

- Poemat dygresyjny - poemat zawierający liczne dygresje, czyli komentarze autora, niezwiązane bezpośrednio z osią wydarzeń. Przykładem poematu dygresyjnego jest "Beniowski" wydarzeń,. Słowackiego, jednak nie był to gatunek wydarzeń romantyzmie popularny i charakterystyczny raczej dla jego późnej fazy.

Sonet - to utwór liryczny o specyficznej budowie, zawierający część opisową i refleksyjną; gatunek ten ma wielowiekową tradycje, w romantyzmie nie zmieniano formy sonetu, ale wyrażano za jego pomocą nowe treści. Rapsod - utwór poetycki o patetycznym nastroju, będący pochwała bohatera lub pieśnią na część jakiegoś doniosłego wydarzenia, przykładem może tu być utwór Norwida pt. "Bema pamięci żałobny rapsod" .