Okresem romantyzmu zwykło się określać kulturę, literaturę i prąd ideowy zaistniały na przełomie XVIII i XIX wieku na terenie Europy. Jego genezę upatruje się w wielkiej fali ruchów wyzwoleńczo-narodowych, które powstawały w poszczególnych państwach europejskich. W swej retoryce i postulatach nawiązywały one do idei Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W wielu krajach jego powstaniu towarzyszyły także zrywy niepodległościowe, jak w Polsce Powstanie listopadowe, w Rosji powstanie dekabrystów, a w Anglii czartystów.

W Polsce pierwsze oznaki zmiany światopoglądu, które miały później wyewoluować w romantyzm, widać już po ostatnim rozbiorze Polski w 1795 roku. Jednak za oficjalny początek przyjmuje się 1822 rok, kiedy to Adam Mickiewicz wydaje swoje "Ballady i romanse". Szczytowy okres romantyzmu datowany jest właśnie na lata 1822-1863. Wydanie utworów poetyckich Mickiewicza wiąże się również z krystalizacją ogólnych idei polskiego romantyzmu. Ze stworzeniem estetyki, która będzie dominowała w literaturze prze następne lata, aż do wybuchu powstania styczniowego.

Sama nazwa "romantyzm" pojawia się na początku wieku XIX. Jej początek bierze się z używanego już wcześniej przymiotnika "romantyczny", który stosowano do określenia literatury, której przedmiotem były uczucia, zachwyt pięknem oraz skierowanie zainteresowań poza rzeczywistość w kierunku fantastyki. Działo się dlatego, że romantyczny światopogląd odrzucał zastany system społeczno-polityczny. Krytykował arystokrację i ustrój feudalny. Nie uznawał też klasycznego, oświeceniowego projektu filozoficznego. Odrzucał realizm, empiryzm, filozofię racjonalną, gdyż uważał, że te prądy nie pozwalają na pełne określenie człowieka. Jego zdefiniowanie możliwe było tylko wtedy, gdy brało się pod uwagę również jego uczucia, pragnienia, stany psychiczne i mistykę doznań w obcowaniu ze światem. Tylko w taki sposób można mówić o człowieku, jako istocie pełnej i żywej. Oświeceniowe położenie nacisku na "racjonalność" człowieka uniemożliwiało to, dlatego też romantycy sprzeciwiali się sztuce klasycznej mającej w swym zapleczu właśnie takie ideały. Uważali ją za grę form, a nie przekaż prawd i uczuć.

Do dziś termin "romantyczny" przetrwał w słowniku codziennego użytku i literatury. Posługujemy się nim w odniesieniu do zjawisk literackich, czy ogólniej sztuki, ale ma on też zastosowanie w codziennym użyciu, w określaniu postaw. Wszedł do naszego języka na stałe, prawie jako frazeologizm, którego już chyba nic nie z niego nie usunie.

Sztuka romantyczna charakteryzuje się pewnymi niezmiennymi i podstawowymi elementami, które dają pewien ogólny ogląd na tę epokę. Dla romantyzmu, jak już mówiliśmy, istotną rzeczą były uczucia. Uważane one były za centralny punkt ludzkiej egzystencji. Uczucie właśnie powinno się stać według romantyków sposobem i narzędziem umożliwiającym kontakt z rzeczywistością. Człowiek romantyczny nie poznaje świata zmysłami, ale właśnie poprze uczucia, duszę, kontakty mistyczne. To są nowe wartości "epistemologii romantycznej". Odrzuca się zmysły, które można zwieść, uczucia nikt nie oszuka. Przeświadczenie to wiązało się z wiarą w poza rzeczywiste miejsca, gdzie bytują duchy i zjawy, z którymi wrażliwy człowiek może się kontaktować na zasadzie mistycznych widzeń. Za tym idzie od razu wprowadzenie do przestrzeni literackiej elementów fantastyki, podań ludowych i legendarnych postaci. Romantycy byli zafascynowani kulturą ludową, w niej upatrywali największą prawdziwość sztuki. Wierzyli, że etyka ludowa jest najprawdziwszą i najważniejszą ze wszystkich. Stąd w ich tekstach tajemnica, dziwne wydarzenia, które wytłumaczyć można wyłącznie odwołując się do pewnego zbioru wierzeń i przeświadczeń.

Oryginalność romantyzmu wiązała się również z tym, że wprowadzali do literatury watki dotychczas w niej nieobecna, zwłaszcza jeśli chodzi o literaturę polską. Weźmy chociażby zamiłowania do orientalizmu, co maiło wskazywać na odmienność nowej myśli. Na takiej podstawie stwierdzić możemy, że twórcy romantyczni dążyli do wykreowania siebie na postacie indywidualne i jednostkowe. Przejawiało się to nie tylko w kreacji bohatera utworów, ale w samej formie utworów. Weźmy chociażby eksperymenty z klasycznymi formami wypowiedzi poetyckiej i próby jej rozszerzenia, dodania nowych elementów, "zabrudzenia" gatunku.

Z takiej postawy i założeń wynikały bardzo ważne konsekwencje dla samej praktyki twórczej. Przykładem tego może być chociażby konstrukcja bohatera romantycznego, który zawsze kreowany był według ustalonych prawideł, i choć przyjmował różne formy i warianty, jego esencja nie zmieniała się nigdy. Za dowód możemy tu przedstawić chociażby następujące modele bohaterów romantycznych:

- Bohater bajroniczny- nazwa pochodzi od nazwiska G.Byrona, który to jest autorem takich utworów, jak "Giaur", "Wędrówki Childe Harolda". Cecha charakterystyczną omawianej tu postawy jest bunt przeciwko całemu światu, normom, konwencjom i stosunkom w nim panującym. Taki bohater walczy przeważnie samotnie kierując się najwyższymi racjami - w imię miłości lub ojczyzny. Jest tajemniczy, również historię jego pochodzenia często owiana jest tajemnicą, autor wyjawią ją nam dopiero na końcu dzieła. Jest to postać dumna, mocno stojąca na nogach i wierząca we własną wyższość i siłę. Bohater bajroniczny to romantyczny buntownik, który zmierza do celu.

- Bohater werteryczny - jego postać wykreował Goethe w swojej powieści epistolarnej "Cierpienia młodego Wertera". Postawa taka charakteryzuje się uczuciami, jest nadwrażliwa, delikatna i subtelna.

Żyje wyobrażeniami, marzeniami o boskiej kochance i "komunii dusz", dlatego zazwyczaj stroni od świata, w którym nie potrafi odnaleźć dla siebie miejsca. Nie potrafi walczyć o swoja miłość i uczucia, dlatego też, jak tytułowy bohater Goethego, w razie niepowodzenie popełnia samobójstwo. Bohater werteryczny to człowiek wykształcony, oczytany, obyty w towarzystwie. Kiedy jednak znajduje swoją wymarzoną kobietę, ubóstwia ją, traktuje jak nieziemską istotę.

-Bohater wallenrodyczny- jest to postać wykreowana przez A. Mickiewicza w powieści poetyckiej "Konrad Wallenrod". Postać o cechach bohatera bajronicznego. W swoich działaniach kieruje się patriotyzmem, miłością do zniewolonej ojczyzny. Na jej rzecz potrafi rezygnować z osobistego szczęścia, jest gotów do największych poświęceń.

-Romantyczny wieszcz- człowiek obdarzony nieprzeciętną wrażliwością, wybitna indywidualność. Posługuje się poezją, która postrzega jako narzędzie do zmieniania świata. Kiedy pisze, czuje że w jest możliwe porozumienie z absolutem - Bogiem. To romantyczny buntownik, który jest gotów wystąpić przeciw wszelkim świętością w imię dobra ojczyzny i ludzkości (prometeizm).

W takim przypadku specyficzna musiała też być rola poezji i poety w epoce romantycznej. Z utworów jasno wynika, że poeta miał być duchowym drogowskazem i przewodnikiem zniewolonego narodu. Miał pokazywać przyszłość narodu, "wieszczyć" jego zwycięstwo z najeźdźcą. Musiał on być w takiej sytuacji kimś wyjątkowym. Kimś, kto wybija się ponad społeczeństwo, jest ponad nim, dlatego może je prowadzić do celu, który w jego wizjach jawi się jasno i przejrzyście - jego ukochany naród zwycięży, wystarczy tylko poprowadzić go ku celowi.

Dlatego też, bohater romantyczny musiał być ukazywany, jako odseparowany od społeczności. Tylko w taki sposób mógł się skupić na swoim zadaniu. Nie było jednak tak, że był on w stu procentach pewien swoich działań. Często targały nim niepokoje i rozterki wewnętrzne - czy podoła takiemu wyzwaniu, czy nadaje się do tak szczytnych celów. Wiedział też jednak, że musi podjąć to wyzwanie, bo jeśli nie on, to kto?

Zaburzenia jego pewności siebie wynikały często z innego strukturalnego faktu bycia bohaterem romantycznym, a mianowicie z miłości romantycznej. Kiedy bohater się zakochiwał, wiadomo było, że miłość ta nie może być szczęśliwa. Musi doprowadzić do tragedii, albo do radykalnej zmiany bohatera. Wynikało to również z wspomnianego już faktu mówiącego o wyższości uczucia nad zmysłami.

W skrajnych przypadkach bohater romantyczny urastał do tak wielkiej rangi, że potrafił równać się z Bogiem, nie wahał się nawet bluźnierczo nazwać go Carem, jak mamy u Mickiewicza, który za taki "mesjanistyczny" charakter swej filozofii krytykowany był przez Słowackiego.

Epoka romantyzmu postawiła przed literaturą bardzo wysokie zadanie. Wymagała od twórców spontaniczności, oryginalność i indywidualizm. Intuicję, wrażliwość i wyobraźnię były wyżej cenione niżeli wiedza. Odrzucano naśladowanie klasycznych norm gatunkowych. Pojawiły się dzięki temu nowe wzory gatunkowe w literaturze oraz nowy sposób obrazowania. Dzięki takim wymogą mogły powstać:

- Ballada - gatunek charakterystyczny dla wczesnej fazy romantyzmu. Jego początki sięgają epickich pieśni ludowych, ale artystyczną formę ballady stworzyli niemieccy romantycy. W Polsce zadomowiła się dzięki przekładom J. U. Niemcewicza. Natomiast jest polski wzorzec to dzieło Adama Mickiewicza.

Ballada cechowała się: epicką narracją połączoną lirycznym komentarzem i dramatycznymi dialogami. Fabuła często zaczerpnięta jest z podań i historii ludowych, wysterują postacie fantastyczne, na tle tajemniczej i posępnej scenerii. Bohaterem tych wierszy często jest prosty człowiek, plebejusz, skonfrontowany z zagadkowymi, irracjonalnymi wydarzeniami.

Ballada była gatunkiem, który bardzo dobrze wyrażał głos epoki. Po Mickiewiczu ballady zaczęli pisać pisarze: Ignacy Chodźko, Stefan Witwicki, Antoni Edward Odyniec. Romantyczna ballada wzbogacona elementami realistycznymi i społecznymi przekształciła się potem w gawędę poetycką, np. "Pocztylion" Władysława Syrokomli.

- Powieść poetycka (poemat epicki)- jest połączeniem liryzmu i opowieści epickiej. Postrzegana jest jako forma przejściowa pomiędzy klasyczną poezją a realistyczną powieścią. Za twórcę tego gatunku uważa się George'a Byrona. Jej główne cechy gatunkowe to: regularny wiersz, fragmentaryczna kompozycja potęgująca efekt tajemniczości, zakłócenia chronologii wydarzeń, liryczne dygresje, narrator opowieści ujawnia własne uczucia, główny bohater jest samotny, a jego postępowanie do końca moralnie jednoznaczne, sceneria jest egzotyczna lub historyczna.

W Polsce popularność powieści poetyckiej zaobserwować możemy w przedpowstańczej fazie romantyzmu, wtedy powstają utwory jak: "Konrad Wallenrod" czy "Grażyna".

- Poemat dygresyjny - jest to typowy gatunek późniejszej fazy polskiego romantyzmu. Łączył on epicki poemat z romantycznym liryzmem. Literatura europejska wydała takie dzieła tego gatunku: "Don Juan", "Wędrówki Childe Harolda" Byrona. Jego charakterystyczne cechy to: niezbyt rozbudowana fabuła omawiająca podróż bohatera, liczne dygresje narratora o charakterze ideologicznym, artystycznym, filozoficznym, odsłaniające niekiedy tajemnice warsztatu pisarskiego, ironiczny dystans do przedstawionej rzeczywistości.

- Dramat romantyczny - jest to najważniejszy gatunek literatury romantycznej. Charakteryzuje go tak zwany synkretyzm sztuk, tzn. łączy w sobie muzykę, plastykę, ruch, słowa. Stara się czerpać ze wszystkich rodzajów sztuki. Nie jest to forma przeznaczona do przestrzeni teatralnej. Głównym adresatem jest czytelnik obdarzony wyobraźnią. Jego najważniejszymi cechami są: połączenie planu realnego i metafizycznego, współistnienie scen realistycznych z fantastycznymi, wybijający się bohater, którego monologi stają się samodzielnymi partiami lirycznymi, odrzucenie wymogów dramaturgii klasycznej - odrzucenie zasady trzech jedności, nieprzestrzeganie zasady decorum, co objawiało się mieszaniem form poważnych i komicznych, kompozycja otwarta.

Twórcy dramatu romantycznego odwołali się do dramatu Williama Szekspira. Najważniejsze dramaty to: "Dziady", "Kordian", "Balladyna".

Tak przedstawia się charakterystyka głównych elementów estetyki i epoki romantyzmu, która była w literaturze polskiej jedną z najświetniejszych epok i wydała wiele dzieł będących do dziś wciąż aktualnych i interesujących dzisiejszych czytelników.