MIKOLAJ REJ Z NAGLOWIC - TWORCZOSC:

1. Wizerunk wlasny żywota człowieka poczciwego, w ktorym jako we zwierciedle snadnie każdy swe sprawy ogladac moze, zebrany i z filozofow i z roznych obyczajow swiata tego - 1558 Palingenjusz Zodiacus vitae - pierwowzor wizerunku, ale raczej pieciu pierwszych rozdzialow niz calosci.

2. Zwierzyniec, w ktorym rozmaitych Stanów ludzi, zwierząt i ptaków kszta(...) przypadki i obyczaje są właśnie wypisane, a zwłaszcza naszym dzisiejszym czasom niejako przypadające - 1562

3. Zwierciadlo albo kształt, w ktorym każdy stan snadnie się może swoim sprawom jako we zwierciedle przypatrzyć - 1568 - Żywot człowieka poczciwego w trzech księgach, Spolne narzekanie wszej Korony na porzadna niedbalość nasza

4. Krotka rozprawa miedzy panem wójtem a plebanem, którzy i swe i innych przygody wyczytają, a takież zbytki i pożytki dzisiejszego świata. - 1543 (w tym roku wystąpili również Frycz i Orzechowski)

5. Kupiec - mniej więcej w tym samym czasie

Działy prozy szesnastowiecznej do których zaliczyć możemy twórczość Mikołaja Reja:

Biografistyka

Rozwinęła się z założeń renesansowych wysuwania jednostki na pierwszy plan i przebogatej tradycji biografistyki antycznej oraz przekonania, iż historyk zapewnia pamięć wydarzeniom i ludziom opisywanym. Dobrze napisana biografia gwarantowała względy u mecenasa (nacechowanie panegiryczne polegało m.in. na pomijanie wszystkiego, co mogłoby rzucić cień na charakter i postępowanie bohatera), natomiast paszkwile były opłacane przez przeciwników opisywanych. Często pochwalna biografia była wdzięcznością okazaną magnatowi za opiekę już po jego śmierci. Żywoty przedstawiano w różnych odmianach gatunkowych: mowa pogrzebowa (np. Orzechowskiego na pogrzeb Zygmunta Starego - łac.), nekrolog, samodzielny szkic literacki czy rozdział specjalny w większym dziele literackim.

Stanisław Orzechowski Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego. Autor - klient Tarnowskiego, wynosi jego czyny wojenne i politycznych, ale także opowiada o życiu rodzinnym, o wychowaniu syna, posyłaniu go do służby w różnych dworach czy wreszcie zaplanowaniu mu małżeństwa. Całość ujęta jest w formie apostrofy do Jakuba Górskiego tzn. jakby odpowiada na hipotetyczne pytania jakie Górski mógłby zadać.

[Andrzej Trzecielski] Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic. Żywot ukazał się wraz z utworami Reja w Źwierciadle... i jest stylizowany na modłę Rejowską, co skłania do poddawania w wątpliwość prawdziwego autora utworu. Ukazuje nie tyle pisarza, ale rzekomo "prostaczego apostoła wiary". Biografia bogata jest w szczegóły, żywa i plastyczna w przeciwieństwie do szablonowej i suchej relacji Jana Januszewskiego o Janie Kochanowskim dedykowanej Janowi Myszkowskiemu.

Zachowało się niewiele tekstów tego typu, być może z racji większej popularności panegiryków wierszowanych.

Proza dydaktyczna i parenetyczna

W oparciu o systemy greckie i rzymskie, pisma Platona i Cycerona stwarzano typologię pewnych zawodów (często zupełnie abstrakcyjną, ale także realistyczną tj. uwzględniającą odmienną rzeczywistość XV i XVI wieku). Tworzono typy wzorcowe, wysuwano postulaty wychowawcze, powstawały wizerunki lub zwierciadła - specula dla praktycznie każdego:

1 Król - Fidelis subditus albo O stanie królewskim Orzechowskiego (1543) pouczający króla "młodego" na czym polegają jego obowiązki, nieco złośliwy,

2 Społeczeństwo - De Republica emendanda Modrzewskiego,

3 Kanclerz Heidensteina modelowany na Zamojskim,

4 Senator Goślickiego,

5 Dyplomata (De legato) Warszewickiego,

6 Hetman albo Własny konterfekt hetmański Paprockiego,

7 Dworzanin Górnickiego,

8 "Rycerz i panosz" - szlachcic ziemianin - Żywot człowieka poczciwego Reja.

Dworzanin Polski Łukasza Górnickiego (1566). Autor z pochodzenia mieszczanin oświęcimski jako dworzanin dorobił się majątku, szlachectwa i stanowiska starosty trykocińskiego. Utwór jest przeróbką traktatu Baltazara Castiglione, polegającą na dostosowaniu realiów życia w Polsce (z Urbino do Krakowa właściwie do dworu prądnickiego biskupa Maciejowskiego), odrzuceniu pewnych właściwości, które u nas nie miały odpowiednika i wprowadzeniu zamiast nich innych - charakterystycznych dla Polski. Na przykład koło wytwornych rozmówców włoskich płci obojga zastąpił gronem wyłącznie męskim, złożonym z dworzan, bywalców i znawców szerokiego świata. Rozmowy przybierają zazwyczaj postać długich wykładów, wyłania się z nich ideał człowieka renesansowego obdarzonego pełnią cech fizycznych (stanowiska Reja i Górnickiego są w tym punkcie zbieżne), ale także umysłowych (kultura filozoficzna). Dworność to w naszym rozumieniu wytworność - ścisłe połączenie mądrości i szlachetności z ogładą zewnętrzną.

Jednakże Górnicki często pomija lub upraszcza zbyt trudne dla polskiego czytelnika ustępy rozważające ideał człowieka na tle założeń filozoficznych renesansu. Jednakże tu również nie do końca, gdyż pojawiają się jedne z pierwszych w Polsce rozważania estetyczne nad istotą piękna i znaczeniem sztuki w życiu, nie pominął księgi o dowcipie. Nie tylko przełożył część włoskich facecji i dodał kilka rodzimych (np. pojawia się w druku po raz pierwszy nazwisko czarnoksiężnika Twardowskiego), ale w oparciu o teorię komizmu rozważa ich naturę.

Język utworu jest wytworny, pozbawiony wyrażeń pospolitych, unikające powtórzeń, precyzyjny, oszczędny - spójna proza opowiadająca. Należy zauważyć, iż Dworzanin może ilustrować przemiany myśli humanistycznej jedynie w środowisku dworskim - na dworach królewskim i magnackich, a więc pośród stosunkowo niewielkiej i zamkniętej grupy.

Źwierciadło albo Kstałt, w którym każdy stan snadnie sie może swym sprawom jako we źwierciadle przypatrzyć Mikołaja Reja jest czymś w rodzaju testamentu literackiego, żegnania ze światem". Żywot człowieka poczciwego jest sumą wiedzy i doświadczenia autora. Jest to biografia typowego człowieka - przedstawiciela średniej szlachty uważanej przez Reja za trzon narodu. Bohater nie jest zindywidualizowany, na nie zidentyfikowanym tle. Jednak można zauważyć, iż tłem są rozmaite ośrodki życia polskiego w II połowie XVI wieku z wyjątkiem miasta wspomnianego raczej jako atrakcja turystyczna i miejsce do przyjrzenia się dziwnym zwyczajom tudzież przekupkom niż ośrodek życia społecznego. Przy czym, Krzyżanowski zauważa, iż bohaterem jest raczej szlachcic małopolski, gdyż dla innych rejonów kraju niektóre składniki byłyby odmienne. Bogactwem Żywota… są obrazki rodzajowe od wystroju domu poprzez opis "radosnych i nieciężkich" prac na roli aż do wspomnianego już obrazka przekupek krakowskich. Jednakże nacisk położony jest na życie domowe, rodzinne i gospodarskie. Życie publiczne traktuje Rej trochę jak przykry obowiązek, nie ukazuje scen z sejmików czy sejmów, bardziej skupia się na tym, aby być cnotliwym człowiekiem niż obywatelem. Ideałem Reja jest człowiek niezależny od innych ludzi, od łaski dworskiej czy nawet wymiany handlowej. Monetami wydaje się, iż gospodarstwo powinno być samoistną i samowystarczalną jednostką poza społeczeństwem. Całość przeplatana jest anegdotami nie tylko rodzimymi, ale i zagranicznymi oraz wyczytanymi przez autora z utworów tak starożytnych jak i współczesnych.

Można zauważyć podobieństwo Żywotu do wcześniejszego o 10 lat wierszowanego Wizerunku, autor stawia bowiem przed sobą te same zadania i z tych samych źródeł czerpie wiadomości. Różnica polega na tym (jak twierdzi Krzyżanowski), iż Wizerunek był narzędziem walki o nowy humanistyczny stosunek do życia, walki nie związanej z warunkami rzeczywistości polskiej mającej jednak charakter niewątpliwie postępowy. Żywot natomiast stał się sygnałem stwierdzającym wygraną demokracji szlacheckiej w Polsce nad królem, możnowładztwem, duchowieństwem. Sygnał - można cieszyć się zwycięstwem i wolnością. Nie sądzę jednak, aby można było uznać Reja - autora Żywotu za zadowolonego ze swych dokonań sobka, który osiadł na laurach i pragnie zamknąć się w swoim gospodarstwie. A. Czyż podkreśla na przykład nie tyle afirmację świata, ale jej przyczynę, którą nie jest wygrana ruchów egzekucyjnych, ale idealne zakorzenienie, zespolenie ze światem i naturą poprzez nieustanne dowołanie się do Boga. Rej jako człowiek stary, doświadczony zauważa, iż zło, które jest wynikiem "krewkości" (słabości) ludzkiej, nie może być decydującym składnikiem życia "człowieka poczciwego". Zauważa również, iż swoje w życiu zrobił oraz że miało to sens ogólniejszy. Dlatego też każde nawet najdrobniejsze zajęcie nabierało znamion zjawiska o dużej wartości, bo nieustannie zbliżającego do zakorzenienia w Absolucie.

Za cześć IV Żywota można uznać wizerunek "rycerza chrześcijańskiego zawarty w Spólnym narzekaniu wszej Korony na porządną niedbałość naszą. Jest to wzór człowieka wojskowego, który nie tylko służy na niespokojnej granicy wschodniej, ale także dba o całość i jedność (spoistość) państwa. W tej części Źwirciadła poruszane są kwestie państwowe, obowiązki obywatelskie, czego niejako brak można było zauważyć w Żywocie. Świadczyć to może o niespójności, niejednorodności dzieła wynikającej z faktu, iż Źwierciadło było jakby brulionem zawierającym utwory, nad którymi Rej pracował na parę lat przed śmiercią.

Julian Krzyżanowski zauważa wyraźną opozycję pomiędzy dziełami Reja i Górnickiego. Wg niego wyraża się ona w przeciwieństwie koncepcji. Dworzanin mimo spolszczenia zachował kosmopolityczny charakter, mówi o człowieku renesansowym w ogóle. Natomiast Rej nieustannie podkreśla związek człowieka z ziemią ojczystą w wąskim i szerokim znaczeniu tego określenia.

Spekula "jako studia o postępowaniu ludzkim na określonych stanowiskach społecznych, posługiwały się pewnym zasobem obserwacji socjologicznych i psychologicznych, zasób ten jakoś porządkowały i systematyzowały, a wreszcie upowszechniały, tak że stawały się w ten sposób poprzednikami późniejszej powieści, równocześnie zaś wykonywały to samo zadnie, które przypadnie jej dwa wieku później tj. przygotowywały materiały dla rozwoju psychologii i socjologii w XIX wieku.

"Rysem zbliżającym utwory tego rzędu czytelnikowi dzisiejszemu są przede wszystkim wplatane w nie wycieczki satyryczne, które ukazują ludzi i sprawy renesansu polskiego wypaczone i zniekształcone spotęgowaniem tego, co pisarze wieku XVI zwalczali" Przykładem może być Gościniec pewny niepomiernym moczygębom a obmierzłym wydmikuflom świata tego Józefa Wereszczyńskiego (1585). Traktat wymierzony przeciwko pijaństwu zawiera m. in. karykaturę Reja i jego sposobu ucztowania językiem jak najbardziej językiem Rejowym skreśloną. Posługuje się argumentami autorytetu - Pisma św., słowami Jakuba Wujka, obyczajowymi (pogańskie zwyczaje), ale także ekonomicznymi czy estetycznymi ("pijanice sprosniejszy nad bestyje").

Postyllografia

Postylle, czyli zbiory kazań rozpoczynające się od perykopy, czyli urywka Ewangelii, po której (post illa verba) następuje wykład tego urywka, są gatunkiem odziedziczonym po średniowieczu. W renesansie pisywali je nie tylko duchowni różnych wyznań, ale także świeccy np. Rej zdobywa się na kaznodziejstwo dzięki protestantyzmowi kalwińskiemu, ale także śmiałości i odwagi jaka cechowała renesansowego człowieka w zakresie dyskutowania o tajemnicach wiary.

Na pierwszy plan wysuwają się pierwodruki świeckie wynikające ze ścisłego kontaktu z życiem epoki, np. Mikołaj Rej Świętych słów a spraw Pańskich […] Kronika albo Postylla - dogmatycznie powtarza tylko zdania teologów, jednak urozmaica to materiałem obyczajowym np. plastyczne i ośmieszające przedstawienie obchodów świąt wielkanocnych i innych corocznych. Należy również zaznaczyć, iż jako narzędzie walki zastosowali je jako pierwsi protestanci: luteranie - Seklucjan Posylla polska domowa (1556), kalwini - anonimowa Postylla polska (około 1555) czy twórczość Grzegorza z Żarnowca, czy wreszcie katolicy - Jakub Wujek np. Postille mniejszej część pierwsza ozima (1579-80).

Postylle stawały się również polem walk nie tylko religijnych, ale i poniekąd literackich: Wujek swój wysiłek kieruje na zwalczenie poczytności Reja, którego z kolei bierze w obronę Grzegorz z Żarnowca. Postyllografia graniczy również z literaturą polityczną, porusza bowiem znane z niej zagadnienia.