Jan Kochanowski, "ojciec literatury polskiej" zdobył sławę dwoma dłuższymi poematami "Zgoda" i "satyr", w których krytykował szlachtę, za zapominanie o sprawach kraju. Równocześnie zaczął pisać "Fraszki" i pierwsze "Pieśni". "Fraszki" Kochanowski pisał przez cale życie. Pierwsze zbiorowe wydanie opublikowane zostało w 1584 roku. Nazwę "fraszka" wprowadził Kochanowski, z włoskiego frasca dosłownie znaczy gałązka, przenośnie drobiazg. "Fraszki" były zróżnicowane tematycznie: były satyryczne, żartobliwe lub poważne, mogły być lirykami erotycznymi lub refleksyjnymi. Tematem fraszki była miłość, dom, sława, życie dworskie, doktryna filozoficzna, same fraszki. Fraszki są "na", "do" i "o" jakiejś rzeczy, człowieku, sprawie. Jest ich około trzystu. Niektórzy "bohaterowie" fraszek obrażali się na poetę, inni prosili, aby mogli się w nich znaleźć. Utwory te stanowią zwierciadło obyczajowe i charakterologiczne . W różnorodnej tematyce są ujęte portrety znajomych, scenki obyczajowe, ironiczne refleksje. Fraszka "O doktorze Hiszpanie" to jedna z najbardziej znanych fraszek. Doktor to znany humanista, prawnik Piotr Rozjusz. Autor przedstawia sceny z życia dworskiego, huczną zabawę, jest to dialog dworzan dotyczący zachowania Piotra, który postanowił pójść spać. Towarzysze zabawy dobijali się do jego komnaty, aż "drzwi puściły". Piotr mówi: "Trudny mój rząd z tymi pany, szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany". Od poety dodany jest komentarz : "doktor nie puścił, ale drzwi puściły".
"Raki", fraszka- dowcip. Raki to rodzaj wiersza, który można czytać od strony lewej do prawej i od prawej do lewej. U Kochanowskiego wiersz czytany tradycyjnie jest pochwalą kobiety, odwrotnie- jej naganą.
"Folgujmy paniom, nie sobie, ma rada
i odwrotnie: "Rada ma, sobie, nie paniom folgujmy".
Lub "Wiecznie wam służę nie służę na chwile
i odwrotnie: "Na chwile służę, nie służę wam wiecznie".
Fraszka "Na nabożną" składa się z dwu wersów, w których pytanie jest skierowane do "nabożnej", która naprawdę jest osobą grzeszną: "Jeśli nie grzeszysz, jako mi powiadasz, Czego się miła, tak często spowiadasz?". Wśród fraszek są też utwory refleksyjne. Jednym z nich jest "Na swoje księgi". Poeta wyjaśnia cel pisania fraszek, bagatelizuje znaczenie swoich utworów. Zachęca do korzystania z rozrywek, radość to program życiowy. "O żywocie ludzkim" to fraszka o przemijalności ludzkiego istnienia. Treść nawiązuje do filozofii stoickiej : "Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy". Utworem również nawiązującym do idei stoickich jest fraszka "Do snu". Sen rozumiany jest tu jako stan nieistnienia, jest przygotowaniem do śmierci. Tekst rozpoczyna się wersem: "Śnie, który uczysz umierać człowieka". "Na lipę" jest jedną z najbardziej znanych fraszek czarnoleskich. Podmiotem lirycznym jest słynna lipa z Czarnolasu. Fraszka ta jest wyrazem epikurejskich przekonań Kochanowskiego. Lipa zaprasza po swoje konary, zachwala śpiew słowików i szpaków, usypiający szum liści. Fraszka przedstawia arkadyjską naturę, dzięki której życie daje ludziom ukojenie i szczęście. "Do gór i lasów" to fraszka autobiograficzna, tematem utworu jest sam autor. Poeta wspomina swoje życie, przedstawione są koleje żywota: podróże, studia, pobyt na dworze. Zadaje pytanie o przyszłość: "Dalej co będzie?", musi zdać się na bieg spraw. Język "Fraszek" jest zróżnicowany. Poeta posługuje się przysłowiami, słownictwem potocznym, używa metonimii, peryfraz, stosuje strofy lub wiersz ciągły. Kochanowski był świadomy, że stworzył rzecz nową w polskiej poezji: "Fraszki" nieprzepłacone, wdzięczne fraszki moje, W które ja wszytki kładę tajemnice swoje…"
"Pieśni" Jana Kochanowskiego zgromadzone są w dwu księgach, zawierają ponad 49 utworów o różnorodnej tematyce. Głoszą radość życia, jego piękno, mówią o miłości do ojczyzny. Wyróżnia się pieśni refleksyjne, obyczajowe, patriotyczne, moralno- dydaktyczne. Poeta mógł objawić w nich swój stosunek do świata i życia. "Pieśni" nawiązują do Horacego, Propercjusza i Petrarki. Poeta zaproponował odbiór pieśni jako utworów przeznaczonych do czytania, nie tylko do śpiewania. Pieśń "Czego chcesz od nas Panie" zwana tez "Hymnem do Boga" to rodzaj modlitwy do Stwórcy. Autor składa hołd Panu, który zadbał o urodę ziemi:
(…) Tyś niebo zbudował
i złotymi gwiazdami ślicznieś haftował;
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
i przykryłeś jej nagość ziole rozlicznemi".
Bóg jest tu wyłącznie dobrocią i miłosierdziem.
W "Pieśni IX" poeta wyraził swój stosunek do życia. Nawoływał do zabawy, ale równocześnie człowiek powinien zachować spokój.
"Pieśń V" zwana też "Pieśnią o spustoszeniu Podola" to utwór podejmujący aktualne sprawy polityczne. Kochanowski wzywa Polaków do opamiętania się w swoim postępowaniu. Krytykuje szlachtę o dbanie o własne korzyści. Pieśń jest apelem o aktywną postawę obywatelską wobec zagrożenia tureckim niebezpieczeństwem, kończy się przestrogą:
"Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie;
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi".
"Pieśń XII" zwana "Pieśnią o cnocie" ma charakter dydaktyczny. Poeta wypowiada się na temat cnoty, która jest nagrodą sama w sobie. Człowiek powinien godnie żyć, nie może mieć miejsca w życiu na cierpienia, zazdrość. Najważniejsze jest poświecenie się sprawom ojczyzny: "A jeśli komu droga otwarta do nieba,/ Tym, co służą ojczyźnie…"
"Pieśń świętojańska o Sobótce" to jedna z najpiękniejszych pieśni Kochanowskiego. Tematykę do niej autor zaczerpnął z wierzeń ludowych, z pogańskiego święta Kupały, które obchodzono w noc św. Jana. Cykl pieśni został podzielony na wypowiedzi 12 panien. Jest to arkadyjski obraz wiejskiego życia, w zgodzie z naturą, pozwala na osiągnięcie szczęścia. Przejawia się pochwala wesołości, zabaw ale też pochwala spokoju w otoczeniu przyrody. Wieś pozwala na pozbawione trosk życie, jest miejscem całkowicie bezpiecznym. Ludzie mają pod dostatkiem owoce, miód, ryby, dziką zwierzynę, zboże i siano. Panna XII śpiewa:
Wsi spokojna, wsi wesoła,
który glos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
może wspomnieć za raz wszytki?"
Kochanowski, który stworzył dzieło doskonale, nie miał żadnego rodzimego poprzednika. Sięgnął do tradycji rzymskiego poety Horacego. Utwory powstawały przede wszystkim w czasie pobytu poety na dworach. Teksty ukazały się drukiem na przełomie 1585 i 1586 roku.
