1) Wiadomości wstępne:

Renesans był okresem względnego spokoju na terenach należących do Polski. Dlatego w tym czasie możliwe było kształtowanie się nowych poglądów i wyobrażeń dotyczących otaczającego świata i zamieszkujących go ludzi. Problemami, jakie trawiły w tym czasie społeczeństwo, było przede wszystkim występowanie konfliktów pomiędzy różnymi warstwami społeczeństwa - kłócili się szlachta i chłopi, duchowieństwo i władza. Cały czas istniało także niebezpieczeństwo pojawienia się wojen i kłopotów gospodarczych. Były to więc naturalne tematy, jakimi zajmowali się twórcy polskiego renesansu, próbując w swych pracach zawrzeć jakiekolwiek uwagi, mające na celu poprawę sytuacji kraju. Każdy mieszkaniec marzył o poprawie trudnej sytuacji, jednak artyści byli w posiadaniu niezbędnych do tego celu środków wyrazu. Natomiast mieszkańcy najbogatsi i mający dużo władzy, interesowali się raczej możliwymi korzyściami majątkowymi, niż próbami naprawy sytuacji problematycznych. Prozaicy i poeci renesansowi chcieli szybkiej i gruntownej naprawy. Wśród nich, jako najbardziej znanych, można by wymienić najaktywniejszych: Mikołaja Reja, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Piotra Skargę. Chcę przedstawić sposoby, jakimi próbowali dotrzeć do innych, o czym traktowały ich utwory, co radzili.

2) Rozwinięcie tematu:

A. Dzieła Piotra Skargi

"Kazania sejmowe" są zbiorem ośmiu utworów, mających formę kazania, gdzie krytykuje się szlachtę i jej zachowawczą postawę, skłonność do niemoralnych zachowań i skupiania władzy we własnych rękach.

a) II Kazanie, dotyczące miłości do Ojczyzny; Skarga wylicza tutaj wszystkie choroby, jakie trawią kraj od środka - są to, jego zdaniem, szerzenie się innych wiar, co szkodzi poczuciu jedności, zanik uczuć patriotycznych, brak miłości do ojczyzny, niezgoda w polityce, słaba władza królewska, niesprawiedliwość praw i pozostawianie tego typu grzechów bez kar.

Skarga udowadnia, iż Ojczyzna to dla każdego obywatela skarb, o który powinien dbać i zabiegać. Swe ataki kieruje ku magnatom, gdyż to właśnie oni powinni dawać przykład swoim życiem.

b) III Kazanie, dotyczące konfliktów wewnętrznych - ludzie pochodzący z tego samego kraju muszą trzymać się razem, ponieważ z nikim innym na świecie nie mają tyle wspólnego, co ze sobą; wyznanie, władza, prawo i swoboda obywatelska kształtowały ich w podobny sposób. Kiedy nie widać wspólnoty pomiędzy takimi ludźmi, rodzą się zagrożenia.

c) IV - V Kazania, dotyczące wiary katolickiej, Skarga, jako ksiądz, opowiada się za ujednoliceniem wyznania w kraju; jego zdaniem to może pomóc w zjednoczeniu obywateli.

d) VI Kazanie, mówiące o królu i jego władzy - Skarga stwierdza, że nie ma niczego lepszego, niż prawdziwa i dobra monarchia, która oddziela jednak od samowładztwa. Państwo powinno być zarządzane przez króla, ale on z kolei musi kierować się radami mądrych przedstawicieli ludu. Natomiast wszyscy poddani króla powinni go słuchać i szanować; zbyt wielka wolność szlachciców jest zaś powodem rozprężenia państwa, a nawet jego upadku.

e) VIII Kazanie, dotyczące nie karania pewnych złych uczynków, takich niesprawiedliwość, ułomności sądownictwa, zabójstwa, kradzieże i pożyczki na procent, oszustwa w zdobywaniu majątków. To, co się dzieje, Skarga nazywa przyczynkiem do upadku kraju.

Skarga proponuje pewne zmiany, których zastosowanie miałoby stać się gwarantem polepszenia sytuacji w państwie. Należą do nich: ograniczanie przywilejów szlachty, wzmacnianie Senatu, poprawienie losu chłopstwa, reformy prawne. Chciał także uzależnić państwo i jego obywateli całkowicie od rządów Kościoła, a głównym celem była dla niego w państwie walka z innymi wyznaniami.

B. Dzieła Mikołaja Reja

a) w "Krótkiej rozprawie między (...)panem, wójtem a plebanem" wskazuje na niezgodę w społeczeństwie i próbuje dojść do jej przyczyn. Autor podkreśla, jak bardzo niszczy egoizm sprawujących rządy w państwie.

b)w "Żywocie człowieka poćciwego"- autor chce pokazać, jak można żyć w zgodzie z własną naturą i całym światem i jaki korzyści to przynosi wszystkim wkoło; są to teksty pełne patriotyzmu i miłości ojczyzny; wskazuje także na konieczność zmian w pogotowiu wojskowym, przyspieszeniu egzekucji majątków, skonfiskowania dóbr klasztorów.

C. Dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego

"De republica emendada" - Modrzewskie zwraca uwagę na konieczność przemian w różnych dziedzinach państwowych - chce monarchii scentralizowanej, ale nie absolutnej, gdzie król miałby oparcie w rozsądnie dobieranych, kompetentnych urzędnikach, wywodzących się z elity, co zapewniałoby mądre decyzje i kontakt z ludem; Modrzewskie zainteresowany był także poprawą losu chłopów; chciał też dopuszczenia mieszczan do urzędów. Obowiązujące miało być zrównanie obywateli wobec praw i zapewnienie im sprawiedliwego sądownictwa. Modrzewski chciał pozostawienia możliwości ingerencji kraju w szkolnictwo i kościół.

3). Zakończenie i podsumowanie.

Twórczość w renesansie miała pomagać stworzeniu lepszej władzy i kontaktów obywateli z nią. Każdy autor miał inne pomysły na reformy, jednak żadnemu z nich odmówić nie można prawdziwych starań o lepszy los obywateli. Jednak ich dzieła tak naprawdę nie docierały do ludzi odpowiedzialnych za przeprowadzanie reform, gdyż oni starali się konstruować wszystko w taki sposób, aby zyskiwać przede wszystkim coś dla siebie. To był niestety główny problem tej epoki, z którym zresztą Polska nie może się uporać po dziś dzień. Autorzy, których prace przytoczono powyżej, byli prawdziwie zaangażowanie w dobro kraju i obywateli. Wszyscy wiedzieli doskonale, że jeśli nie uleczy się pewnych mechanizmów, mających miejsce w kraju, doprowadzi to do całkowitego rozkładu państwowości. Tak też się stało, chociaż kryzysy nie nadchodziły od razu, a trwały wiele lat, spełniły się przepowiednie autorów, kończące się rozbiorami. To, co proponowali uczeni tamtej epoki jest jak najbardziej aktualne również dziś. Myślę, że należy zastanowić się nad treściami dawnych artystów, gdyż wiele one mogą nam powiedzieć nawet o czasach dzisiejszych. Jeśli będziemy się kierować starymi wskazówkami, uda się uniknąć kryzysów.