Cyprian Kamil Norwid twierdził, że „przyszłość ocala co jej potrzebne”. Jego słowa uczyń mottem swoich rozważań na temat nawiązań twórców różnych epok do mitologii i Biblii – konspekt wypowiedzi

I. Wstęp:

Literaturę antyczną i Biblię uznaje się za korzenie kultury europejskiej, od których wszystko wzięło swój początek. Stanowią one punkt wyjścia dla kultury i sztuki większości narodów europejskich. To dzięki nim ukształtował się nasz światopogląd i powstały różne systemy wartości, które odgrywają ogromną rolę w życiu każdego człowieka. Dorobek starożytnych Greków zaskakuje swoim ogromem oraz tym, że przetrwał kilkadziesiąt wieków i stał się wzorem dla kolejnych cywilizacji. Kultura i sztuka grecka i rzymska stanowią bardzo bogate źródło wszelkich motywów, toposów wykorzystywanych przez literaturę kolejnych epok oraz prezentują różnorodne postawy i wzorce osobowe, które są godne naśladowania, także dla współczesnego człowieka. Nikt chyba nie zaprzeczy, że to właśnie starożytność stworzyła podstawy pod myśl filozoficzną całej Europy, wprowadziła zasady demokracji, zapoczątkowała wiele nowych dziedzin nauki (m.in.: matematyka, medycyna, geometria, astronomia), a także stała się inspiracją dla twórców żyjących w późniejszych wiekach.

Obok literatury antycznej główne źródło nawiązań w twórczości kolejnych artystów stanowi także Biblia. Jest to dzieło szczególne, ponieważ jest nie tylko zabytkiem literatury i kultury, lecz także stanowi swoiste sacrum - jest świętą księgą chrześcijaństwa. W niej to rzesze wiernych odnajdują liczne wskazówki, w jaki sposób żyć i postępować, by po śmierci otrzymać życie wieczne. Biblia to niewyczerpane źródło tematów, motywów i wartości, które podejmowała literatura kolejnych epok kulturalnych.

II. Rozwinięcie:

Nawiązania do Mitologii:

1. Renesans był epoką, która najwięcej ze wszystkich pozostałych czerpała z antyku. W XV i XVI wieku odrodziła się bowiem starożytność. Studia nad tą epoką stały się podstawą wykształcenia, a wzorce antyczne były punktem odniesienia do oceny wszelkich sztuk, nauk i zachowań ludzkich.

2. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego - jest to pierwsza polska tragedia. Autor nawiązywał w niej do historii wojny trojańskiej oraz do "Iliady" Homera. Jan z Czarnolasu starał się zachować wszystkie zasady budowy klasycznej tragedii. Nowością jest wprowadzenie polskich realiów do sztuki oraz to, że światem w "Odprawie…" kierują nie bogowie, lecz sami ludzie. Troja upada dlatego, że samo jej społeczeństwo do tego doprowadziło.

3. "Ikar" Stanisława Grochowiaka - wiersz, w którym poeta przywołuje powszechnie znany mit o Dedalu i Ikarze. Ikar stanowi symbol młodzieńczych marzeń, za spełnienie których płaci się życiem. Nieostrożność i tragiczne zapomnienie się w chwilowym szczęściu mogą mieć straszliwą cenę.

3. "Nike, która się waha" Zbigniewa Herberta - bezpośrednie nawiązanie do mitologii. Podmiot liryczny mówi o sytuacji, w której grecka bogini zwycięstwa ma pocałować w czoło chłopca idącego na pewną śmierć. Nike jednak zaczyna się wahać, ponieważ obawia się, czy ten gest nie spowoduje zmiany nastawienia młodzieńca i nie wycofa się on z walki.

4. "Prawa i obowiązki" Tadeusza Różewicza - nawiązanie do mitu o Ikarze oraz do obraza Petera Breughla pt. "Upadek Ikara". Podmiot liryczny zwraca uwagę na obojętność otoczenia wobec tragedii Ikara. Nikt nie zauważa, że w sąsiedztwie ktoś spada i ginie. Każdy jest zajęty własnymi sprawami.

5. "Odys" Leopolda Staffa - poeta przywołuje mit o Odyseuszu, który przez wiele lat błąkał się po morzach nie mogąc wrócić do swej rodzinnej wyspy Itaki. Życie każdego człowieka jest taką odyseją. Raz jest szczęśliwe, a innym razem pełne dramatów i tragedii. Trzeba jednak zawsze wierzyć w poprawę losu. ("Niech cię nie niepokoją cierpienia twe i błędy / Wszędy są drogi proste, lecz i manowce wszędy"). Nie wolno się nigdy poddawać. Należy iść śmiało przez życie, ponieważ "każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki".

6. Liryka patriotyczna i wojenna (np. "Bagnet na broń" Władysława Broniewskiego, "Rota" Marii Konopnickiej) - nawiązania do liryki Tyrtajosa. Jak pamiętamy, w starożytnej Grecji to właśnie ten poeta nawoływał Spartan do walki i dodawał im otuchy. W czasach gdy zagrożone było dobro naszej ojczyzny, polscy poeci poprzez swoje utwory literackie podsycali ducha patriotyzmu w naszym narodzie i nawoływali do walki w obronie jej niepodległości.

Nawiązania do Biblii:

1. "Kazania świętokrzyskie" - jeden z najstarszych zabytków języka polskiego. Jest to zbiór ośmiu kazań na święta, które powstały w II połowie XIII wieku. Pisane w języku polskim i łacińskim. Przykład arcydzieła sztuki oratorskiej.

2. "Legenda o świętym Aleksym" - przykład literatury hagiograficznej. Historia Aleksego, który pochodził z książęcej rodziny. Niczego mu nie brakowało, a jednak postanowił żyć w ascezie. Dobrowolnie wyrzekł się dóbr doczesnych dla wiecznego szczęścia. Wszystko, co posiadał, rozdał bez żalu biednym, a sam od tej pory prowadził żebracze życie. Po śmierci jego ciało wydawało uzdrawiającą woń.

3. Twórczość Jana Kochanowskiego - największy polski humanista bardzo dużo motywów czerpał z Biblii. Często przywołuje w swoich pieśniach i fraszkach Boga jako jedyną instancję i jako stworzyciela świata, który kieruje ludźmi niczym kukiełkami ("O żywocie ludzkim…"). W pieśni "Czego chcesz od nas Panie" podmiot lityczny zwraca się bezpośrednio do Boga i dziękuje mu za wszystko, czego dokonał, za stworzenie idealnego świata i człowieka. Wychwala jego potęgę i wszechmoc. Prosi także o dalszą opiekę i łaskę.

"Treny" - cykl dziewiętnastu utworów żałobnych powstałych po śmierci dwuipółletniej córeczki Urszulki, wyraz żalu i załamania się światopoglądu ojca, poety i filozofa. W trenie X poeta buntuje się przeciwko religii chrześcijańskiej. Poddaje nawet w wątpliwość istnienie Boga. Na szczęście w porę przychodzi opamiętanie. "Tren XIX abo Sen" przynosi pogodzenie się ze stratą dziecka i pogodzenie się z Bogiem.

4. "Faust" Johanna Wolfganga Goethego - motyw walki dobra ze złem, Boga z szatanem. Próba odpowiedzi na pytanie o sens życia. Tytułowy bohater zakłada się z diabłem Mefistofelesem. W myśl tego zakładu diabeł ma spełniać życzenia znudzonego życiem Fausta, a w momencie gdy ten poczuje się zaspokojony i nie będzie chciał nic więcej, utraci swoją duszę. Bóg jedynie się temu wszystkiemu milcząco przygląda, gdyż wie, że człowiek nigdy nie będzie się czuł do końca spełniony i zawsze będzie do czegoś dążył i czegoś pragnął.

5. "Dziady część III" - tutaj również znajdziemy wiele odwołań do Biblii. Mesjanizm - wizja Polski, która podobnie jak Chrystus będzie cierpieć na krzyżu za grzechy całego świata. Ponadto w dramacie mamy wiele nawiązań do Apokalipsy według świętego Jana, np. apokaliptyczna stylizacja widzenia księdza Piotra.

6. "Dies Irae" Jana Kasprowicza - nawiązanie do Apokalipsy według świętego Jana, odwołanie się do biblijnej wizji Sądu Ostatecznego. Cała wizja utrzymana jest w duchu katastrofizmu i ekspresjonizmu. Poeta porusza problem Boga i jego odpowiedzialności za zło występujące na świecie. To przecież on stworzył człowieka podatnego na zło i zbyt słabego, by mu się oprzeć, więc dlaczego teraz sądzi ludzi za ich przewinienia.

7. "Mistrz i Małgorzata" Michaiła Bułhakowa - motyw biblijny, opowieść o skazaniu Jeszu Ha-Nocri przez Poncjusza Piłata. Jest to jednak tylko nawiązanie do Ewangelii, a nie wierne jej powtórzenie. Oprócz tego wątku mamy również odwieczny problem walki dobra ze złem (ekipa Wolanda, która ma za zadanie przygotować doroczny bal u Szatana w Moskwie).

III. Zakończenie:

Ogromna ilość przywołanych przeze mnie przykładów nawiązań do Biblii i mitologii występujących w twórczości autorów literackich żyjących w poszczególnych epokach kulturowych pokazuje, jak wielką rolę odgrywają te dwa najważniejsza dzieła w historii naszej cywilizacji i tworzeniu się kultury europejskiej. Nasz "czwarty" wieszcz romantyczny Cyprian Kami Norwid twierdził, że "przyszłość ocala co jej potrzebne". W słowach tych zawarte jest sporo racji. Gdyby Biblia i mitologia były zwyczajnymi książkami, zapewne skończyłoby się tylko na kilku sporadycznych odwołaniach. Historia literatury polskiej i powszechnej pokazuje, że wcale tak nie jest. Być może o tym wszystkim świadczy fakt, iż oba dzieła są zbiorem tekstów różnych autorów, w których zawarte jest dziedzictwo i spuścizna po kulturach całych narodów, żydowskiego (Biblia) i helleńskiego (mitologia). Niemal każde zagadnienie związane z człowiekiem, jego duszą, psychiką, zachowaniem, uczuciami itp., zostało w jakiś sposób przemyślane w starożytności i zostały również przedstawione poglądy na ten temat. Z połączenia tych dwóch różnych punktów widzenia ukształtowała się nasza kultura europejska. Dlatego też naturalnym jest dla każdego twórcy literackiego umiejscowionego w naszej kulturze, że w swoich tekstach odwołuje się do tych korzeni.