Utylitarna, czyli użyteczna społecznie literatura pozytywistyczna sięgała głównie po gatunki epickie (nowela i jej odmiany, różne rodzaje powieści). Dlatego typowych gatunków epoki należy zaliczyć: nowelę, obrazek, opowiadanie, powieść.

Nowela:

Nowela - to krótki utwór epicki o zwartej konstrukcji fabularnej, zbliżonej do dramatycznej, o przewadze motywów dynamicznych,

jednorodnej akcji, zwykle wyraźnie zaznaczonej pozycji narratora i znaczącym dla fabuły zakończeniu (puenta). Jednowątkowość noweli ukazują już same tytuły ("Katarynka" "Kamizelka"). Klasyczna nowela ma rygorystyczną, ściśle określoną przez Giovanni Boccaccio w "Sokole" budowę.

Pokrewne jej gatunki, bardziej rozbudowane i mniej rygorystyczne to opowiadanie i szkic.

Są to popularne w pozytywizmie formy. Najwięksi literaci epoki: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka chętnie tworzyli nowele. Wyrażali w nich aktualne istotne polskie problemy społeczno-gospodarcze, kulturowe, obyczajowe .

Problematyka noweli pozytywistycznej podejmuje:

  • trudny los dziecka (""Dobra pani", Tadeusz" Elizy Orzeszkowej, "Antek", "Katarynka" Bolesława Prusa, "Nasza szkapa" Marii Konopnickiej, "Janko Muzykant" Henryka Sienkiewicza")
  • sprawy narodowe - pozytywistyczny program odbudowy państwa (np. "A...B...C" Elizy Orzeszkowej), echa narodowych powstań (np. "Gloria victis" Elizy Orzeszkowej)
  • sytuację wsi pouwłaszczeniowej ("Szkice węglem" Henryka Sienkiewicza)
  • społeczne antagonizmy, np. wzrastający antysemityzm ("Mendel Gdański" Marii Konopnickiej")

Ówczesne nowele, szkice i opowiadania podejmują również uniwersalną problematykę, np. ukazują cierpienie matki po stracie syna ("Dym" Marii Konopnickiej), stałość i samotność człowieka ("Banasiowa" Marii Konopnickiej), tęsknotę emigranta za Polską ("Latarnik" Henryka Sienkiewicza).

Obrazek:

Krótki gatunek literacki, pisany prozą lub wierszem. Pokrewny opowiadaniu, może przyjmować formy: udramatyzowanej scenki rodzajowej, portretu psychologicznego lub dynamicznego, plastycznego opisu sytuacji. Często łączy wszystkie te postaci.

Znany był już w polskiej literaturze romantycznej. Obrazki pisał Władysław Syrokomla (np. "Lalka")

Prostota budowy i niewyszukane słownictwo, zwięzła treść i krótka, lapidarna puenta - to najważniejsze cechy gatunku.

W pozytywizmie obrazki tworzyła głównie Maria Konopnicka, przedstawiała w nich los skrzywdzonych, biednych dzieci i inne ważne tematy społeczne. W "Banasiowej" na przykład w plastyczny sposób przedstawia dramat tytułowej bohaterki, staruszki z Wadowic, która przyjechała do córki do Lwowa i ...czeka na śmierć, by córka i zięć nie musieli płacić za jej pobyt. Narratorka spotyka staruszkę w parku. Poruszająca jest już sama rozmowa, ale najważniejsza jest ekspresja opisu. Portret kobiety uwydatnia wewnętrzne przeżycia, trudne, gorzkie życie:

"Jakaż to była sieć zmarszczek! Życie, co przędło nitki tej sieci, musiało być długie, bardzo długie, musiało też nie spoczywać nigdy".

Opowiadanie:

Gatunek nowelistyczny o swobodnej budowie (brak wyraźnych konturów kompozycji), lecz zwięzły, jednowątkowy.

Wyróżniamy opowiadanie o pojedynczym zdarzeniu, tzw. anegdotę (np. "Wspomnienie z Maripozy" Henryka Sienkiewicza)

Fabuła opowiadania może być rozwinięta, mogą pojawiać się w niej nawet sytuacje nie związane bezpośrednio z wątkiem głównym (np. choroba Rozalki w "Antku"). W rozbudowanych opowiadaniach jest nawet miejsce na opisy przyrody, analizy psychologiczne, rozmyślania narratora , bohatera. W pozytywizmie był to popularny gatunek literacki. Opowiadania pisali m.in. Bolesław Prus ("Antek"), Maria Konopnicka ("Nasza szkapa"). Rozległe opowiadanie przechodzi w opowieść, którą jest np. "Wierna rzeka" Stefan Żeromskiego.

Powieść:

Za pierwowzór powieści uważa się starożytny epos, fabularną opowieść o przełomowych dla danej społeczności wydarzeniach ("Iliada", "Odyseja" Homera).

Dostrzega się również jej związki z romansem, chociaż w takim wydaniu jej artyzm jest daleki od doskonałości. Pisarze oświecenia sięgali po ten gatunek, by przedstawić swoje tezy społeczne

Widoczny wpływ na powstanie gatunku miały również średniowieczne kroniki, żywoty świętych, legendy.

Jest to utwór fabularny, wielowątkowy, najczęściej obszerny, poruszający ważne zagadnienia społeczne, polityczne, obyczajowe, itp. Łączy w sobie realizm, literacką fikcję, naturalizm (zależnie od rodzaju), wprowadza bohaterów (głównych, pobocznych, epizodycznych). Akcja, temat jako zbiór wątków i motywów, wyraźna narracja (1- lub 3-osobowa), opisy, dialogi bohaterów - to podstawowe jej cechy.

Fabuła powieści ma zamknięty charakter: początek i zakończenie, ważne, węzłowe momenty.

W 1776 roku została wydana I polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Później powstają "Pan Podstoli" Krasickiego, utwory Michała Krajewskiego. Utwory te maja charakter dydaktyczny, fabuła i wszystkie elementy świata przedstawionego pełnią tutaj zadania moralizatorskie.

Wczesnopozytywistyczna jej forma to powieść tendencyjna, w której wszystkie elementy służyły propagowaniu haseł epoki: pracy organicznej, pracy u podstaw, czasami - scjentyzmu. Schematyczni są np. "Meir Ezofowicz", "Dziurdziowie" Elizy Orzeszkowej,

W takich utworach brakowało psychologizacji, indywidualizacji bohaterów, refleksji, różnych punktów widzenia. Elementy świata przedstawionego były schematyczne, tendencyjne - wyrażały nadrzędne, ustalone treści. Postaciom brakowało charakteru, prawdy, a formie - artyzmu.

Powieść dojrzałego realizmu to najdoskonalsza realizacja gatunku. Psychologizacja bohaterów, ich indywidualizm, ciekawe obserwacje świata i człowieka, krytycznie prezentowane problemy społeczne zapewniły powieściom realistycznym manio arcydzieł, których treści są wciąż aktualne, a forma stanowi - wzór . Takie jest np. "Lalka" Bolesława Prusa,

U schyłku epoki pod wpływem wystąpienia Emila Zoli (w "Powieści eksperymentalnej" napisał: "Naturalizm w nauce jest to zwrot do natury, opieranie się na doświadczeniu i analizie. Naturalizm w literaturze jest to również zwrot do natury i człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, przyjmowanie i malowanie tego co jest") zaczęła rozwijać się powieść naturalistyczna, która szczegółowo, niemal fotograficznie oddawała życie, człowieka, świat. Wykorzystywała opisy ludzkiej, elementy brzydoty, brutalizmy, przemoc. W Polsce naturalistą był m.in. Adolf Dygasiński, autor "Zająca", "Godów życia".

Pozytywiści sięgali również po powieść historyczną, wskrzeszającą przeszłe wydarzenia. W twórczości Sienkiewicza ten gatunek służył "pokrzepieniu serc" ("Trylogia", "Krzyżacy") lub oddaniu hołdu wartościom, przeszłym wydarzeniom (ukazanie moralnego heroizmu pierwszych chrześcijan za czasów Nerona w "Quo vadis")

Powieść historyczna może również służyć wypowiedziom o uniwersalnym znaczeniu, o ważnych tematach. Taką rolę pełni opowieść o mędrcu Mefresie, egipskiej cywilizacji i odwiecznych prawach ludzkiego życia, czyli "Faraon" Bolesława Prusa.

W pozytywizmie dominowały wiec gatunki epickie, chociaż popularne były i poetyckie sonety (twórczość Adama Asnyka) czy mieszczańskie dramaty (twórczość Bałuckiego, Blizińskiego).