Pozytywizm by epoką, w której dominowała proza. Śmiało można powiedzieć, że w polskiej literaturze nigdy przedtem nie osiągnęła ona takiej pozycji ani nie była tak ważna. O jej popularności może świadczyć fakt, że stworzono wtedy wiele jej odmian. Po krótkiej charakterystyce przestawię niektóre z nich:

1) Powieść - to dzieło pisane prozą, zazwyczaj sporych rozmiarów, swobodnie skomponowane, o wielu wątkach, zróżnicowanej narracji i formie poznawczej. Może obejmować każdą tematykę, ale najczęściej oscyluje wokół następującej problematyki: społeczno - obyczajowej, psychologicznej oraz historycznej.

- Powieść realistyczna - z założenia ma pokazywać prawdę o świecie i człowieku zatopionych w rzeczywistości. Świat ukazany jest jako konsekwencja dociekań natury psychologiczno - socjologicznej i często jest on rzeczywistością odradzającą się po głębokich przemianach społecznych czy też politycznych. Opisuje się stabilizację po takich trudnych wydarzeniach. W powieści kształtują się zalążki nowej cywilizacji, przy świeżej ciągłej jeszcze pamięci o niedawnym przewrocie. W takiej oto przestrzeni rzeczywistości autor umieszcza najczęściej przedstawicieli różnych klas i poglądów, często skrajnie w stosunku do siebie usposobionych. O typy powieści to człowiek o silnym charakterze, zaradny, zgodny poglądami ze swoją epoką, choć - co ważne - osadzony na granicy dwóch rzeczywistości. Odchodzącego w niepamięć feudalizmu i rodzącego się dopiero kapitalizmu. Często bohater sam musi walczyć o wyzwolenie się ze starych, skostniałych układów. I to dowodzi, że jest on jednostką nieprzeciętną, obdarzoną przez autora sporą inteligencją, wolą walki, jednak jego czyny nie zawsze są jednoznaczne, jeśli poddajemy je ocenie z punktu widzenia moralności. Wydarzenia utworu, z zasady, maja dużą dozę prawdopodobieństwa, to znaczy, że mogłyby one faktycznie się wydarzyć. Brak jest elementów fantastycznych czy baśniowych. Bohaterowie to zwykli ludzie. Autor w opisie zdarzeń, przedmiotów, ludzi czy sytuacji zachowuje realizm szczegółu. Realizm obejmuje też czas akcji, który najczęściej możemy zawrzeć między jakimiś konkretnymi datami historycznymi. Polskie powieści realistyczne to "Lalka" i "Nad Niemnem".

- Powieść tendencyjna - była skomponowana tak, by udowodnić z góry założoną tezę - na przykład konieczność kształcenia warstw niższych. Naczelną misją takiej powieści był dydaktyzm i utylitaryzm. Utwory takie służyły propagowaniu i realizowaniu założeń epoki pozytywizmu - hasło pracy u podstaw, pracy organicznej, równouprawnienia, asymilacji Żydów czy emancypacji kobiet. Funkcja dydaktyczna dominuje w fabule. Charakterystyczny jest podział bohaterów na postaci dobre (białe) i złe (czarne) lub też wykazanie, że ludzie żyjący zgodnie z hasłami epoki żyją szczęśliwie, w przeciwieństwie do tych, którzy tego nie robią.

- Powieść historyczna - kształtuje się często pod hasłem Sienkiewicza - "ku pokrzepieniu serc". W fabule odwołuje się do czasów zamierzchłych i w nich uwypukla zwycięstwa Polaków, dodając tym samym otuchy i podsycając dumę z narodowych osiągnięć oraz uczucia patriotyczne.

2) Nowela - początek tego gatunku sięga czasów renesansu i odwołuje się do takiego nazwiska jak Boccaccio. Był on autorem cyklu nowel połączonych i wydanych pod wspólnych tytułem "Dekameron". Nowela to utwór zdecydowanie krótszy od powieści, o zmniejszonej zdecydowanie liczbie postaci w niej występujących, najczęściej jednowątkowy, bez odautorskich opisów czy komentarzy. Ciąg wydarzeń jest linearny i gradacyjny od początku, poprzez stopniowanie perypetii, zmierza do finału, który przynosi rozwiązanie konfliktu, podsumowane następnie pointą. Akcja utworu rozciąga się w krótkim czasie. Oprócz tych stałych cech mogą występować także powtórzenia czy inwersja czasowa. Konstrukcja klasycznej noweli związana jest z tak zwaną teorią sokola. Zakłada ona obecność jednego stałego motywu, który obecny jest we wszystkich etapach fabuły, który ma ogromne znaczenie dla rozwoju akcji, i którego nazwa znajduje się najczęściej w tytule utworu. Nazwa teorii sokoła wywodzi się z tytułu jednej z nowel Boccaccia.

3) Opowiadanie - nieco odmienne od noweli. Zasadnicze różnice to takie, że często narratorem jest sam bohater lub obserwator lub uczestnik opisywanych zdarzeń. Kompozycja jest luźniejsza niż w przypadku noweli, a narrator - bohater jest bardzo subiektywny. Dodaje swoje komentarze, ocenia. Opowiadanie łączy się z gatunkami z pogranicza literatury (takimi jak list czy gawęda) jednak formą bardziej zbliżone jest do krótkiej opowieści.

4) Publicystyka - jako, że z założenia publicystyka traktuje o aktualnych sprawach społecznych i politycznych w epoce pozytywizmu miała szansę bardzo się rozwinąć ze względu na szerokie spektrum tematów tamtych czasów. Działalność publicystyczna związana jest też z sytuacją materialną ówczesnych twórców. Mało który mógł sobie pozwolić na publikowanie tylko literatury, a działalność publicystyczna była na pewno lepiej opłacana.

- Reportaż - jest to gatunek dziennikarski, który wyrasta z tradycji relacji podróży. Opiera się na faktach znanych bezpośrednio autorowi, prawdziwych, potwierdzonych i udokumentowanych przez reportera (narratora). Najważniejsze w nim jest to, że jest aktualny, konkretny, że przedstawia wydarzenia z określonego miejsca i czasu. Narrator jest często uczestnikiem opisywanych wydarzeń i obserwując je wyciąga wnioski i komentuje je. Reportaże mogą być sprawozdawcze lub unaoczniające (za przykład można podać "Listy z podróży do Ameryki" Sienkiewicza)

- Felieton - jest to artykuł skierowany w zasadzie do czytelnika, nastawiony na kontakt z nim, o luźnej formie, który łączy w sobie rożną tematykę. Cechuje się lekkością, ironią, satyrą, anegdotą czy komizmem. W pozytywizmie oprócz funkcji rozrywkowej miał także funkcję dydaktyczną (przykład - Prus "Kroniki")

- Artykuły programowi i eseje - służyły propagowaniu ideałów i poglądów epoki, dzięki nim możliwa była polemika z ideowymi przeciwnikami. Podejmowano w nich także problematykę społeczną (przykład: "My i Wy" A. Świętochowskiego)

5) Realizm - opierał się na postulacie wiernego i szczegółowego odtwarzani rzeczywistości w literaturze i sztuce. Jest jakby zapowiedzią późniejszego naturalizmu. Typowy dla gatunków epickich, w których wyraża się poprzez dokładne opisy (realizm szczegółu) i niemalże fotograficzne odtworzenie krajobrazów i zachowań, sytuacji międzyludzkich. Autor patrzy na otaczającą go rzeczywistość oczami potencjalnego czytelnika. Stąd to dążenie do ukazania szczegółów i zindywidualizowanie rzeczywistości. Ideowe podstawy realizmu to przekonanie pozytywistów o możliwości poznania świata oraz reguł nim rządzących.