Światopoglądy kolejnych epok przez stulecia były wyrażane w eposie- najważniejszym gatunku epickim od starożytności przez średniowiecze. Nowożytna powieść sięga średniowiecza i renesansu. W XVIII wieku rozkwit przeżywała powieść epistolarna i powieść grozy, jednak nadal były one marginesem literatury. Dopiero XIX wiek wyniósł powieść do miana gatunku dominującego, pozytywiści natomiast używali jej jako skutecznego narzędzia do realizacji programów społecznych.
Honoriusz Balzak, Karol Dickens, Lew Tołstoj stworzyli powieść realistyczną. Miała on przedstawiać rzeczywistość i stanowić formę poznania. Indywidualne doświadczenia pisarzy i czas teraźniejszy stały się podstawą wypowiedzi. Świat przedstawiony zdominowany był przez wszechwiedzącego narratora, osądzającego czyny bohaterów, potępiającego ich występki, bądź chwalącego cnotę. Zasady te zmienił dopiero Fiodor Dostojewski w powieści polifonicznej, czyli wielogłosowej. Znalazło się również miejsce dla powieści tendencyjnej, historycznej, przygodowej, naturalistycznej, realistycznej i psychologicznej.
Powieść realistyczna zajmuje się portretami psychologicznymi bohaterów. Są to utwory takie jak: "Lalka" Bolesława Prusa "Emancypantki" Bolesława Prusa, "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, czy "Rodzina Połanieckich "Henryka Sienkiewicza. Ukazywały one dramaty jednostek, życie społeczne. Przedstawiane realia były szczegółowe, natomiast przedstawiona akcja rozgrywana była w konkretnym czasie i miejscu.
Oprócz powieści pojawił się również felieton- stały element gazet i czasopism. Gatunek ten powstał w XVIII wieku i razem z rozwojem prasy rozpowszechnił się w Europie. Felieton jest przystępny dla czytelnika, łączy funkcje rozrywkowe, poznawcze i edukacyjne, przekazuje aktualne informacje, ma luźną kompozycję, jest wielo-tematyczny. Najbardziej znanym polskim felietonistą był Bolesław Prus.
Bardzo ważnym pozytywistycznym gatunkiem literackim była także nowela, czyli krótki utwór literacki pisany prozą. Nowela jest zwięzła, prosta i ma wyraźnie zarysowaną akcję. Zwykle jest ona jednowątkowa, przejrzysta, posiada dramatyczne napięcie. Ważny jest punkt kulminacyjny i moment końcowy akcji, kiedy to poznajemy końcowe losy bohatera. Nowela powstała w renesansie a ukształtowała się w XIV- XV wiecznych Włoszech. Kreowała ona określoną tendencję. W noweli nie ma komentarzy autora a wydarzenia rozgrywają się w krótkim okresie czasu. Ukazywane w niej były wzorce osobowe, problemy ludzkie i ośmieszane negatywne postawy. Polskimi przedstawicielami tego gatunku byli: Bolesław Prus- autor "Kamizelki", "Antka", Henryk Sienkiewicz- autor "Jako Muzykanta", "Latarnika", Eliza Orzeszkowa- autorka nowel: "Dobra pani", "Gloria Victis", Maria Konopnicka- autorka nowel: "Miłosierdzie gminy", "Mendel Gdański".
Opowiadanie jest rozbudowaną formą noweli. Jest to niewielki utwór epicki, który ma prostą akcję. Różni się on od noweli, ponieważ nie posiada ścisły reguł kompozycyjnych, zawiera opisy, refleksje, spostrzeżenia. Czasami pojawiają się również dygresje. Zakres treściowy zależy od punktu widzenia autora. Autorami byli ci sami pisarze, którzy tworzyli nowele: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka.
Reportaż był ostatnim, powstałym w XIX wieku gatunkiem pozytywizmu. Służył on sprawozdawaniu zdarzeń, w których uczestniczył autor. Pojawiło się wiele odmian tego gatunku: podróżnicze, społeczno- obyczajowe, wojenne. Reportaż ograniczał się do faktów, lub miał charakter literacki. Przykładem tego gatunku są "Listy z podróży do Ameryki" Henryka Sienkiewicza.
Rozwój prasy sprzyjał rozwojowi wielu gatunków literackich.
