W epoce Pozytywizmu na pierwszy plan wysunęły się ideały pracy organicznej i pracy
u podstaw. Odrzucono romantyczne koncepcje narodowowyzwoleńcze, tym samym zmieniło się postrzeganie literatury i jej funkcji. Zaczęła ona mieć bardzo konkretne zadania: miała stać się jednym z narzędzi wpływania na świadomość społeczeństwa czy pojedynczych ludzi. Pisanie stało się służbą publiczną, zaś literaci - nauczycielami krzewiącymi pozytywistyczne hasła, dlatego też sporą część literatury tego okresu można określić jako zaangażowaną bądź nawet tendencyjną.
Pozytywizm odkrywa zapomniane w epoce Romantyzmu formy prozatorskie jak powieść czy nowela. Sienkiewicz uznał właśnie powieść za tę formę literatury, w której najłatwiej przemycić hasła propagandowe i agitacyjne. Uważał, że oprócz walorów czysto artystycznych można zawrzeć w niej wartościowe i pożyteczne tak wysoko w Pozytywizmie cenione hasła. Prozatorskie formy w odróżnieniu od poezji były dla odbiorców łatwiejsze do zrozumienia, nastawione były bowiem na komunikację, dialog z czytelnikiem. Powieści
i nowele nie były przeznaczone dla elit umysłowych, ale dla przeciętnego człowieka. Poruszały problemy doskonale znane współczesnemu odbiorcy. Pozytywiści odrzucali egotyzm i egoizm na rzecz spraw dotyczących ogółu lub jakiejś części społeczności. Zarówno Czołowi pisarze polskiego Pozytywizmu jak Sienkiewicz czy Orzeszkowa krytykowali ostro taką literaturę współczesną, która jest daleko od życia, człowieka i jego spraw. Taka literatura ich zdaniem nie niesie za sobą głębszych treści, jest "sztuką dla sztuki", a przecież powinnością artysty jest mówienie do ludzi i dla ludzi. Pisarza i odbiorcę ma połączyć wspólnota serca i myśli, a więc na barkach literata niejako spoczywa obowiązek uwzględniania problemów, odczuć i myśli innych ludzi. Rozkwit epiki dawał możliwość rozpowszechnienia literatury wśród szarych, zwykłych obywateli. Logiczne, że przy tak rozumianych powinnościach sztuki i literatury podejmowane przez epików tematy będą się obracały wokół współczesnego życia.
Pozytywizm bywa nazywany czasem największych powieści. Powstawały wówczas zarówno w literaturze europejskiej jak i polskiej barwne obrazy będące panoramą
i świadectwem swoich czasów. Powieść XIX wieku zgodnie z tym, co powiedział Stenhal, ma być "zwierciadłem przechadzającym się po ulicy", a więc powinien się w niej odbijać rzeczywisty świat i prawdziwi ludzie. Niezwykle istotna jest wynikająca także z tej maksymy kwestia mimesis, czyli prawdopodobieństwa i naśladownictwa. Czytając taką powieść odbiorca powinien mieć wrażenie, że prezentowane zdarzenia mogły być rzeczywiście prawdziwe, jednocześnie zaś dzieło powinno ożywiać i pobudzać wyobraźnię. Walory dzieł realizmu można rozpatrywać od dwóch stron: zewnętrznej (rozumianej jako forma) oraz wewnętrznej (czyli prezentowane idee i priorytety, gdyż niezmiernie ważnym zadaniem, jakie postawiono przed twórcami powieści jest pełnienie roli dydaktycznej - dzieło ma stanowić źródło informacji o współczesnym świecie; ukazywać społeczne bolączki, piętnować nieodpowiednie zachowania oraz dawać pozytywny przykład postaw szlachetnych, godnych naśladowania). Z tych powodów wartości estetyczne dzieła pozytywistycznego są równoważne z propagowanymi wartościami etycznymi. Często programowe utwory Pozytywizmu ze względu na swój specyficzny moralizatorski charakter, zbliżają się do granicy tendencyjności.
Literatura tendencyjna (tak rozpowszechniona potem w czasach socjalizmu) to literatura "z tezą" (tendencyjny, czyli nieobiektywny, z góry nastawiony na realizowanie konkretnych zamierzeń, wywołanie u odbiorcy określonych uczuć). Artysta traktowany jest jako rzemieślnik, który powinien rzetelnie wykonać swoją pracę. Postulat tendencyjności spełniała nie tylko powieść, ale również inne gatunki prozy. ważne było, aby realizowały społeczne cele. W odróżnieniu od utworów realistycznych te tendencyjne oprócz odzwierciedlania rzeczywistego świata miały wzbogacać czytelników o konkretną wiedzę. Autor jest obserwatorem, ale także i komentatorem, który ocenia postaci i wydarzenia oraz przemyca rozwiązania mające na celu poprawę istniejącego stanu rzeczy. Cel takiej literatury
Niezwykle dobitnie uchwyciła czołowa pisarka tamtej epoki Eliza Orzeszkowa: "Chłostać przesąd, głupotę, podłość i zastój, rozjaśniać pojęcia, zachęcać do pracy, wskazywać drogi do postępowania i wzory do naśladowania - oto dziś zadanie literatury". W powieści tendencyjnej bardzo wyraźnie rysuje się postać narratora, który podejmuje się często oceny sytuacji i bohaterów, na tej podstawie głosi pewne idee i postulaty pozytywistyczne. Pozycja narratora jest niezwykle mocna, nierzadkie są ostre, jednoznaczne i kategoryczne sądy. Odbiorca zostaje pouczony i zapoznany z najlepszym i jedynym słusznym wzorcem postępowania, inne postawy są negowane. Wszelkie pouczenia przekazywane są zazwyczaj
w formie komentarza do jakiegoś wydarzenia. Specyficzne są także kreacje czarno - białych postaci. Bohater pozytywny to osoba przeciętna, niewyróżniająca się niczym szczególnym (aby czytelnik mógł łatwiej się z nią identyfikować), zazwyczaj pochodzenia inteligenckiego (środowisko lekarzy bądź nauczycieli), nieskomplikowana pod względem psychologicznym. Taki bohater jest zwykle heroicznym altruistą poświęcającym się całkowicie wcielaniu
w życie szlachetnych haseł. W swoim zapale, energii i żarliwości przywodzi na myśl romantycznego buntownika.
Powieść tendencyjną charakteryzuje zazwyczaj prosta, jednowątkowa fabuła bez zaburzeń chronologicznych (zachowanie przez autora ciągu przyczynowo - skutkowego).
