Oświecenie - to okres w historii polskiej kultury, który przypada na okres od połowy XVIII wieku aż po rok 1822, kiedy to wydane zostały Ballady i romanse Mickiewicza. Kluczowy okres tej epoki przypada na czas panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i tym samym czas gruntownych reform społecznych, obyczajowych i politycznych. Głównymi ideami towarzyszącymi twórcom były bez wątpienia świadomość konieczności przeprowadzenia gruntownej przemiany na tle rozumowego podejścia do świata, kult wartości narodowych, wprowadzenie powszechnej oświaty ale przede wszystkim sprzeciw wobec zastanej rzeczywistości będącej efektem barokowej wolności szlacheckiej.

Tło historyczne - poprzedzają oświecenie tzw. czasy saskie, kiedy to Polska, w wyniku panowania kolejnych królów elekcyjnych, wciąż balansowała na krawędzi upadku państwowości oraz degrengolady moralnej i obyczajowej panującej wśród szlachty rozbestwionej i rozpuszczonej przez wciąż nadawane przywileje i wolności. Jest warte podkreślenia, że ówczesnym "panom na włościach" absolutnie nie przeszkadzał stan coraz wyraźniejszego rozkładu społecznego Polski ani tym bardziej jej chylenie się ku upadkowi, bowiem rzadko który z "panów - sarmatów" był zdolny spojrzeć na rzeczywistość nieco szerzej niż kończyły się granice jego ziem folwarcznych i tym samym własny interes. Dlatego też nie potrafili ale na pewno i nie chcieli oni dopuścić do siebie myśli o jakichkolwiek zmianach czy będą się one nazywały reformami czy jakkolwiek inaczej. Niemniej jednak zmiany przyjść musiały - na szczęście zostało w Polsce kilku, dosłownie, światłych obywateli, którym słowa dobro narodowe, patriotyzm polskość, tradycja, nie wydawały się jedynie wyświechtanymi frazesami. Dlatego też faktyczne początki jakichkolwiek ruchów umysłowych poprzedzających rozkwit oświecenia w Polsce przypadają na lata czterdzieste XVIII - za datę graniczną przyjmuje się roku 1740, kiedy to powstaje z inicjatywy Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium, które jest pierwszym krokiem w kierunku gruntownej reformy szkolnictwa; niektórzy badacze oświecenia wskazują także na rok 1747, kiedy to bracia Załuscy otworzyli w Warszawie pierwszą bibliotekę publiczną, w której zgromadzono przeszło 200 tys. woluminów. Jednak faktyczne oświecenie nastąpiło w momencie, kiedy to została zawiązana konfederacja barska, której głównym celem było torpedowanie tak osoby, jak i, a raczej przede wszystkim, polityki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, którego bezpośrednim protektorem była caryca rosyjska, Katarzyna II. Wewnętrzne skłócenie szlachty, nierówno podzielonej pomiędzy obozami opowiadającym się za reformą (niestety w większości reprezentowany był przez szlachtę zaściankową lub średnią) a obozem szlacheckim lub też tradycyjnym, którego przedstawiciele wyrażali głęboką negację wszelkich zmian, bowiem te doprowadzić miały do ograniczenia ich swobód i praw a przede wszystkim ponownie wzmocnić pozycję króla Stanisława Augusta, doprowadziło rychło do I rozbioru Polski, który nastąpił w 1772 roku. Wówczas to, na szczęście, nastąpiło przebudzenie, z barokowego chyba a jeszcze snu, i został zwołany sejm, nazwany później Sejmem Wielkim. Trwał on aż cztery lata, pomiędzy 1788 a 1792 rokiem, ale zakończył się wspaniałym sukcesem, bowiem uchwalono nań konstytucję, zwaną później Konstytucją Majową, która była drugą ustawą zasadniczą na świecie i pierwszą w Europie. Była ona dokumentem gwarantującym odrodzenie państwa i zarazem wskazywała jasno drogę, którą należy obrać, aby uchronić Rzeczypospolitą przed upadkiem ku któremu się coraz wyraźniej chyliła. Niestety wszelkie marzenia o Polsce wolnej i cieszącej się dawną świetnością przekreśliła, zawiązana zaledwie w rok po uchwaleniu konstytucji, konfederacja, której inicjatorami byli Rzewuski, Branicki i Potocki. Nazwane konfederacją targowicką sprzysiężenie doprowadziło rychło do II rozbioru i dwa lata później III rozbioru Polski, który definitywnie zakończył krótki okres świetności polskiej nauki, sztuki i literatury w końcówce XVIII wieku, a co najgorsze wytarł kontury Rzeczpospolitej z map świata. Konfederacja targowicka po dziś dzień podawana jest jako przykład zdradzieckiej polityki wewnętrznej prowadzonej przez możnych, których wpływy są znacząco wzmacniane prze protektorat mocarstw lub znaczący kapitał nie znanego pochodzenia. A stało się tak nie tylko z powodu unieważnienia postanowień Konstytucji Majowej, ale przede wszystkim ze względu na liczne grabieże, tortury, gwałty i mordy popełnione przez targowiczan przy pomocy armii rosyjskiej. Jej koniec wyznacza hołd złożony carycy Katarzynie II oraz prośba przywrócenia ustroju republikańskiego na terenie Królestwa Polskiego. Warto wspomnieć, że ostatecznie sprawa przywódców konfederacji została rozwiązana w czasie insurekcji kościuszkowskiej, kiedy to zostali oni skazani i publicznie powieszeni.

Oświecenie nie bez przyczyn nazywane było wiekiem filozofów, wiekiem nauki czy wiekiem światła, które budzi ludzi do życia po barokowej nocy pełnej mistycyzmu. To właśnie w XVIII wieku powstało tak wiele cennych dla ludzi osiągnięć myśli technicznej i ekonomicznej, by wymienić w tym miejscu maszynę parową, loty balonem i chociażby powstanie giełdy w Holandii i osiągnięcia z zakresu fizyki Newtona. Na wielką uwagę zasługuje także myśl teoretyczna, bo przecież wówczas kształtują się:

- racjonalizm, to prąd filozoficzny stworzony w oparciu o twierdzenie Kartezjusza (łac.:) cogito ergo sum - myślę, więc jestem. Filozofowie pozostający pod jego wpływem zakładali, że jedynym możliwym sposobem dotarcia do prawdy jest rozum, którego nie jest w stanie zastąpić żadna inna metoda poznawcza. Aby osiągnąć właściwy wymiar prawdy, należy w sposób konieczny i absolutny odrzucić wszelkie uczucia i emocje związane z badanym zjawiskiem bądź problemem - tylko wówczas osiągniemy czystość poznania gwarantującą spojrzenie na poznawany aspekt rzeczywistości od strony jego ontologii nie zaś skutków, które wywołuje.

- empiryzm - to prąd filozoficzny powstały w wyniku częściowej negacji racjonalizmu. Jego twórcą był John Locke, który ogłosił pojęcie (łac.:) tabula rasa - czystej karty, którą każdy człowiek otrzymuje przy swoim narodzeniu i którą wypełnia całym swoim życiem i doświadczeniami, które w jego czasie udaje mu się zdobyć. O końcowej wartości człowieka decyduje przede wszystkim procent zapisania owej karty oraz skomplikowanie informacji nań zawartych.

- sensualizm - pogląd filozoficzny głoszony i propagowany głównie na Wyspach Brytyjskich przez Davida Hume'a oraz Herberta Spencera, także popularny we Francji za sprawą działalności Étienne de Condillaca. Wynikał z ostrej krytyki racjonalizmu jako metody poznania rzeczywistości, bowiem odrzucał niemalże w ogóle czynnik rozumowy, który był według teoretyków bezużyteczny. Jedyną możliwością osiągnięcia prawdy jest wykorzystanie własnych zmysłów w procesie poznawania konkretnego przedmiotu bądź zjawiska i tylko za ich sprawą osiągnąć można poziom ontologiczny.

- deizm - za twórcę tego prądu filozoficznego uważa się Barucha Spinozę, według którego najlepszym sposobem osiągnięcia prawdy i tym samym szczęścia w życiu jest odrzucenie wiary w Boga jako czynnika sprawczego na kuli ziemskiej, bowiem nie istnieje żaden racjonalny sposób, wynikający z praw fizyki, które stanowiły wartość niepodważalną, aby zdefiniować czy chociażby skutecznie określić Jego siłę oraz zaangażowanie w rządzenie wszelkim życiem na ziemi. Deizm wiąże się z odrzuceniem wszelkich instytucji kościelnych i tym samym ostentacyjną ich negacją; szczególnie popularny był we Francji, gdzie wśród zwolenników wyróżnia się Woltera i Rousseau.

- ateizm - to pogląd filozoficzny ukształtowany pod koniec XVIII wieku. Jego zwolennicy wyznają ideę odrzucenia wszelkiego rodzaju bóstw, bez względu na fakt czy mają one wpływ na życie ludzkie czy są wobec niego zupełnie obojętne. Wynika głównie z racjonalnego czynnika obecnego w procesie poznania świata, który zdecydowanie wyklucza możliwość obecności boskiej czy jakiejkolwiek innej interwencji w procesach, które można rozpoznać za pomocą realnych doświadczeń naukowych czy empirycznych.

W oświeceniu funkcjonowały także i inne kierunki myślowe, które obecne są do dziś w systemach filozoficznych kształtujących kulturę początku XXI wieku, jednak odegrały one nieco mniejszą rolę. Polskie oświecenie było w dużej mierze inne, mniej eklektyczne pod względem filozoficznym, co nie znaczy, że ustępowaliśmy osiągnięciom europejskim, biorąc pod uwagę przepaść, która rozdzieliła Polskę od Zachodu Europy w czasie nocy barkowej, w której do głosu doszła przede wszystkim "wszystkowiedząca" szlachta sarmacka. To właśnie w XVIII wieku Polska zaczęła realizować podstawowe wyznaczniki kultury współczesnej, które wyrażały się poprzez powstanie tak codziennej jak i periodycznej prasy (zaczęły się ukazywać Gazeta Polska i Obca, Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne - te ostatnie od siódmego numeru jako dwutygodnik o wyraźnym zabarwieniu politycznym), rozpoczął działalność Teatr Narodowy (spełniał on wiele funkcji społecznych, by wymienić tu zaledwie kilka: dydaktyczną, moralizatorską, polityczną oraz niezwykle ważną funkcję integracyjną, bowiem to właśnie w gmachu teatralnym dochodziło do spotkań szlachty oraz magnaterii z przedstawicielami innych warstw społecznych na równych zasadach uczestnika w pewnych przedsięwzięciu kulturalnym), powołana została Komisja Edukacji Narodowej, której zadaniem było przeprowadzenie gruntownej reformy szkolnictwa oraz sporządzenie podręczników w języku polskim (tu istotną rolę odegrało zwłaszcza Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych), wreszcie zaczęły się zawiązywać stowarzyszenia oraz koła zainteresowań, które spotykając się cyklicznie podejmowały konkretne działania w określonych celach - przykładem niech będą spotkania organizowane przez Stanisława Augusta, nazywane obiadami czwartkowymi, w czasie których dyskutowano nad problemami kultury, społeczeństwa ale przede wszystkim literatury. To właśnie ta ostatnia, jak nigdy dotąd, zaczęła odgrywać wielką rolę w kształtowaniu życia i opinii publicznej. Stało się tak ze względu na jeden z podstawowych celów przyświecających twórcom epoki - dzieło literackie winno spełniać cele utylitarne, dlatego ideałem jest, kiedy napisany tekst nie tylko bawi, ale uczy. I ten właśnie aspekt widoczny jest najwyraźniej w twórczości najważniejszych poetów i pisarzy epoki, by wymienić w tym miejscu Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Franciszka Dionizego Kniaźnina, Józefa Szymanowskiego, Elżbietę Drużbacką i wielu innych. Oczywiście nie można nie wspomnieć o autorach, dla których los państwa był o wiele ważniejszy niż forma, dlatego nie przywiązywali oni wagi do tego, by ukształtować swe myśli w bajkę, satyrę, odę, komedię polityczną czy powiastkę filozoficzną, ale starali się w jak najprostszych słowach sformułować wszystko, co ważne i konieczne, aby podjąć skuteczne reformy państwa i państwowości polskiej - mam w tym momencie na myśli oczywiście Hugona Kołłątaja oraz Stanisława Staszica. To za ich sprawą podjęto reformy szkolnictwa, odnowę społecznej świadomości oraz zawiązano stronnictwo patriotyczne, które przewalczyło tak wiele istotnych dla Królestwa reform w czasie trwania Sejmu Wielkiego. Koniecznie także należy wspomnieć o publicystyce, która w oświeceniu odegrała niemałą rolę, zwłaszcza w czasie prac Sejmu oraz upowszechniania postanowień Konstytucji. Właśnie spośród najaktywniejszych publicystów oraz poetów zostało wyłonione ugrupowanie wewnątrz stronnictwa patriotycznego, które nazwano Kuźnicą Kołłątajowską - od nazwiska przewodnika duchowego. To właśnie z ich inicjatyw powstawały kolejne projekty oraz propozycje ustaw dyskutowane i forsowane w czasie obrad Sejmu Wielkiego. Nie będzie więc nadużyciem, jeśli powiem, że to właśnie ich zasługą jest w znacznej mierze kształt uchwalonej konstytucji.

Mówiąc o oświeceniu polskim nie można zapomnieć o polskiej nauce, bowiem w tym właśnie okresie zaczynała ona przeżywać swój wielki przełom, który zapoczątkowany był przede wszystkim uwolnieniem umysłów poszukujących odpowiedzi na wszelkie możliwe pytania spod krępujących je więzów scholastyki i szkoły jezuickiej. Wreszcie przedsiębrane badania kierować się mogły zasadami racjonalizmu i empiryzmu, nie istniało ograniczenie do tej pory zdefiniowane w słowach, "że badać tego człowiekowi się nie godzi", a przede wszystkim nauka zaczęła coraz śmielej wkraczać tam, gdzie do tej pory zaglądać nie mogła i tłumaczyć to wszystko, co do tej pory sprowadzono do fenomenu boskiej interwencji. Nie można z całą pewnością powiedzieć, że polscy uczeni odgrywali tak doniosłą rolę, jak na przykład Mikołaj Kopernik czy Kazimierz Sarbiewski, jednak prace wielu z nich zasługują na wyróżnienie, by wymienić w tym miejscu:

- matematyka i astronomia: Józef Aleksander Jabłonowski, Jan Śniadecki, Marcin Poczobutt - Odlanicki; do głównych zasług naszych uczonych zaliczyć można podjęcie budowy obserwatoriów astronomicznych oraz dokonywanie pomiarów nieba, które w przyszłości stać się miały niezwykle istotnymi elementami tworzonej od początku XIX wieku współczesnej teorii astronomicznej.

- przyrodoznawstwo i geografia: Alojzy Rafał Estreicher, Krzysztof Kluk, Józef Herman Osiński; w tej dziedzinie polscy badacze mogą pochwalić się znacznie większymi osiągnięciami - Estreicher, jako pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego, przyczynił się w wielkim stopniu do założenia tamże ogrodu botanicznego, który funkcjonuje oczywiście w rozbudowanej formie po dziś dzień. Drugi z wymienionych badaczy, Krzysztof Kluk, to autor pierwszego polskojęzycznego podręcznika zatytułowanego Botanika dla szkół narodowych, który wykorzystywany był między innymi w Szkole Rycerskiej oraz Collegium Nobillium, także i jemu również tradycyjnie przypisuje się autorstwo innego podręcznika z zakresu przyrodoznawstwa, a mianowicie Zoologii, czyli Zwierzętopisma dla szkół narodowych, który został wydany w roku 1789. Warto podkreślić, że oba podręczniki były pisane w oparciu o zamówienie złożone przez Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, które było organem wykonawczym Komisji Edukacji Narodowej. Warto wspomnieć także Dykcyonarz roślinny, w którym Kluk zebrał i opisał ponad 1500 gatunków roślin polskich i zagranicznych, tworząc systematykę polską, łacińską i gatunkową.

- nauki medyczne: Andrzej Badurski, Rafał Czerniakowski; obaj bardzo wyraźnie przyczynili się do utworzenia wydziału medycznego Akademii Krakowskiej. Czerniakowskiego nazywa się ojcem chirurgii polskiej, zaś Badurski w świecie medycyny zapamiętany został jako twórca pierwszej w Polsce specjalistycznej kliniki narządów wewnętrznych, która pozwalała na dokładną ich obserwację, pracę z chorym oraz czasowe doświadczenia zmian zachodzących w konkretnych jednostkach chorobowych. Za czasów Badurskiego krakowska klinika stała się najwyżej cenionym ośrodkiem chorób wewnętrznych w Europie i na świecie.

- ekonomia i nauki społeczne: Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Antoni Popławski, Hieronim Stroynowski; rola Staszica i Kołłątaja w tworzeniu państwa polskiego jest niebagatelna - oni to bowiem swoimi jakże szczegółowymi, jeśli wziąć pod uwagę aparatur pojęciową oraz metodologiczną, którą mogli się wówczas posłużyć, stworzyli matrycę dla polskiej myśli patriotycznej, która musiała zakończyć jakże daleko postępujące zepsucie moralne i obyczajowe, upadek inteligencji i tym samym coraz szybciej i wyraźniej rysujący się upadek państwa polskiego. To właśnie ich postulaty dotyczące polskiej polityki zagranicznej choć i kilka lat odwlekły kolejne rozbiory oraz przyczyniły się do nawiązania kontaktów z rządami Francji i Anglii, które w późniejszym okresie dały się poznać jako mające kluczowe znaczenie.

- nauki historyczne: Adam Naruszewicz, Feliks Łojko; okres oświecenia zapoczątkował gwałtowny zwrot w kierunku zainteresowania historią własnego narodu, które później kontynuowane było przez twórców romantycznych. Prym wiódł w tej dziedzinie Adam Naruszewicz, który swe badania doprowadził do roku 1368. Należy także wspomnieć o tak zwanych Tekach Naruszewicza, czyli odpisach bardzo różnych dokumentów, na które składały się akty prawne, przywileje, nadania, immunitety - w sumie sam Naruszewicz dokonał odpisu blisko 500 dokumentów.

Oczywiście ich działalność już choćby z faktu, że była w wielu przypadkach prekursorską, miała olbrzymie znaczenie dla ich następców i tych wszystkich, którzy przystąpili do reformy osiągniętych przezeń wyników czy efektów. O wielu mówi się jednak jako o ojcach poszczególnych dziedzin i choćby z tego powodu zasługują oni na wyróżnienie i pamięć. Na pewno zaś nie można w tym miejscu pominąć nauk filologicznych, bowiem one to właśnie odgrywały kluczową rolę w budowaniu procesu światopoglądowego polskich naukowców poprzez otwieranie możliwości kontaktów z bardziej rozwiniętą nauką zachodnioeuropejską.

Na oddzielną uwagę zasługuje oświeceniowe budownictwo, które doczekało się nawet oddzielnego określenia - klasycyzm stanisławowski. Do tej pory większość budynków powstawała ze względu na potrzeby kościoła czy kompleksów klasztornych, co jest bezpośrednią przyczyną, że wśród zabytków z wcześniejszych epok wymienia się niemal wyłącznie budowle o charakterze sakralnym. Oświecenie zmienia ten stan rzeczy - pojawiają się niezwykle liczne budynki świeckie, które swoim stylem wyraźnie realizują formę nowych wzorów architektonicznych. Wielka bryła została rozbita na kilka mniejszych, pojawiły się liczne motywy roślinne, oczywiście muszle i falista a czasem lekko poszarpana linia były najmodniejszym motywem tego okresu budownictwie. Do dziś możemy podziwiać posiadłość w Dukli, cały kompleks pałacowo - parkowy w Puławach i oczywiście znane wszystkim Łazienki Królewskie, który służyły jako letnie rezydencja Stanisława Augusta Poniatowskiego. To wszystko budynki, które powstały właśnie w duchu oświeceniowego odnowienia myśli człowieczej, która przeżywała swój drugi renesans.

Oczywiście nie można zapomnieć także i o sztukach plastycznych. Wymieniam je na samym końcu, bowiem w tej dziedzinie niestety nie możemy pochwalić się zbyt wielkimi osiągnięciami. Najwspanialsze obrazy wyszły bowiem spod pędzla twórców zagranicznych, których zaprosił do Polski Stanisław August - z pewnością największym spośród dość licznego grona był Marcello Bacciarelli, o którym mówi się, że był nadwornym malarzem króla. Wspomnieć także należy Bernardo Bellotto, zwanego także Canaletto oraz Jana Piotra Norblina, francuza, który był pierwszym nauczycielem polskich artystów: Franciszka i Antoniego Smuglewiczów oraz Józefa Peszke. Warto pamiętać jednak, że praca Norblina nie poszła na marne, bowiem w kolejnej epoce - romantyzmie - polskie malarstwo przeżywało swój wielki renesans.

Oświeceniowa myśl filozoficzna.

Oświeceniowa myśl filozoficzna kształtowała się głównie w opozycji do większości nurtów, które pozostawiła po sobie długa noc barokowa. Przeniknęła więc z łatwością do najróżniejszych obszarów kultury intelektualnej i literackiej, bowiem zaproponowała twórcom zupełnie inne, nieznane dotychczas podejście do rzeczywistości, które oparte było na zasadach: racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu (Rene Descartes, John Locke, Peter Bayle), metafizyki (Baruch Spinoza, Gottfried Wilhelm Leibniz), poszanowaniu prawa natury i umów społecznych (Tomasz Hobbes) oraz dyskusyjnej koncepcji etycznych, które umieszczały źródła kultury dość jednoznacznie w tradycji antycznej. Filozofowie dość jednoznacznie uznali za najważniejszy rozum, który wywodzono z doświadczenia a jednocześnie postrzegano jako najlepsze i najskuteczniejsze narzędzie poznania świata oraz niezwykle cenny argument w podejmowaniu wszelkiej krytyki o charakterze naukowo - społecznym. Także ratio został uznany za największą wartość jeśli chodzi o najróżniejsze aspekty kształcenia i wychowania młodzieży, bowiem pedagodzy uznali, że jest on jedyna metodą dotarcia da najważniejszych tajemnic istnienia. Dlatego właśnie wielką pozycję zdobyła sobie teoria autorstwa Michela de Montaigne'a i Johna Locke'a, które zakładały kształtowanie osobowości młodych ludzi w wyraźnej opozycji do tradycyjnie postrzeganych autorytetów moralnych, jakimi byli księża, nauka kościoła czy filozofowie wcześniejszych epok. Szkolnictwo skupiło się na kształceniu z zakresu przedmiotów praktycznych oraz obcych języków nowożytnych, bowiem jedynie takie umiejętności gwarantowały przepływ kultury a tym samym stały rozwój i podnoszenie poziomu naukowego dyskursu.

Oświeceniowa myśl społeczna i polityczna.

XVIII wiek to wreszcie okres kształtowania się w pełni uświadomionych systemów państwowych, które prowadziły konkretną politykę wewnętrzną i zagraniczną. Największymi osiągnięciami w tych dziedzinach mogą pochwalić się państwa, które kształtowały nurty oświeceniowej Europy - Francja i Anglia. Tam też zrodziły się pierwsze idee liberalnej koncepcji jednostki ludzkiej, która choć niezależna na trwałe wpisana jest w pewne społeczeństwo, systemu opartego na trójpodziale władz państwowych, wreszcie umowy społecznej opierającej się na wolności jednostki, która w razie zagrożenia podejmie działania na korzyść państwa niezależnie od własnych interesów. Czołowymi krzewicielami tych przekonań byli Hume, Rousseau, ale także wymienić należy w tym miejscu Woltera, Diderota, Holbacha i Kanta. Oni to wszyscy wskazywali na konieczność zmian w aktualnym stanie rzeczy jeśli chodzi o działanie aparatów państwowych i proponowali rozmaite rozwiązania. Ich wielość pozwoliła na dokonywanie wyborów i porównań, na mocy których rządzący mieli dokładać wszelkich starań, aby metoda przez nich wypracowana przynosiła największy pożytek określonemu narodowi czy ustrojowi państwowemu. W Polsce ten typ myślenia krzewiony i propagowany był przez głównych teoretyków epoki, wśród których wymienić trzeba Ignacego Krasickiego, który to pisząc Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, zasugerował niezwykle wyraźnie konieczność przeprowadzenia zmian polityki wewnętrznej, Juliana Ursyna Niemcewicza, który oto zakończy swoją komedię polityczną - Powrót posła - bardzo ważną sceną, w której to wolnością zostają obdarowani kochający się służący, wreszcie nie można nie wspomnieć w tym kontekście o Stanisławie Staszicu i Hugonie Kołłątaju, którzy dokonawszy szczegółowych analiz, przedstawili swoje koncepcje w formie jasno ukształtowanych postulatów mających wszelkie podstawy we współczesnej nauce teoretycznej, by przynieść krajowi wymierne skutki, jeśli chodzi rozwój społeczny. Na zakończenie tego fragmentu warto wspomnieć cytat z twórczości Woltera, a konkretnie rzecz biorąc z Kandyda - Trzeba uprawiać swój ogródek, bowiem to jest jedyny sposób osiągnięcia wspaniałości wspólnego ogrodu, jakim jest państwo. I właśnie idea współodpowiedzialności za dobro ogólne stać się miała podstawą rozwoju Królestwa, jednak została ona stłumiona ogniem i nienawiścią targowiczan, którzy na szczęście ponieśli zasłużoną karę.

Podsumowując wszystkie powyższe rozważania na temat oświecenia w Polsce i wszelkich jego kontekstów europejskich, dochodzę do wniosku, że nie warto mówić o różnicach czy podobieństwach pomiędzy nimi i ich osiągnięciami. To sprawa drugorzędna. O wiele ważniejsze wydaje się bowiem mówienie o oświeceniu jako okresie niezwykłego progresu w niemal wszystkich dziedzinach aktywności społecznej oraz postawy światopoglądowej, co, mam nadzieję, udało mi się udowodnić w pracy. To właśnie będą wszelkie osiągnięcia z zakresu nauk politycznych i społecznych, które przyczyniły się do zatrzymania upadku państwowości, to podjęte inicjatywy astronomiczne, które stworzyły podstawy pod polską naukę o kosmosie, których owoce zbieramy po dziś dzień, to osiągnięcia w zakresie badania chorób wewnętrznych oraz chirurgii, które stworzyły jakże istotne filary krakowskiej Akademii Krakowskiej, wreszcie nie można nie wspomnieć o przyrodoznawstwie, gdzie polscy uczeni zaistnieli jako niezwykle biegli i cierpliwi badacze flory i fauny tak krajowej, jak i europejskiej i nawet światowej.