Oświecenie było zupełnie nową epoką w kulturze i literaturze, która narodziła się w Europie Zachodniej pod koniec XVII wieku a zakończyła na początku wieku XIX. W Polsce rozwój epoki nastąpił troszkę później ze względu na pewne zacofanie kulturowe kraju, a mianowicie w latach trzydziestych XVIII wieku i skończyła w 1820 - 1822 roku.

W Europie Zachodniej nowe tendencje pojawiły się na skutek przemian o charakterze społeczno - ekonomicznym. Ich podłożem były teorie siedemnastowiecznych filozofów. Do najważniejszych kierunków oświeceniowych należą:

- racjonalizm, którego ojcem był Kartezjusz. Twierdził, że świat i prawdę można poznać jedynie za pomocą rozumu. Kontynuatorem jego poglądów był holender Baruch Spinoza, który dorzucił do tej teorii elementy matematyki oraz sztukę dedukcji.

- empiryzm, którego twórcą był angielski filozof - Franciszek Bacon. Uważał on, że źródłem poznania prawdy jest doświadczenie połączone z obserwacją rzeczywistości.

  • sensualizm, który stworzył filozof angielski John Locke; według niego jedyną drogą poznania prawdy

są zmysły.

- utylitaryzm i humanitaryzm, które są poglądami mającymi zapewnić szczęście wszystkim obywatelom oraz każdemu społeczeństwu.

Wszystkie te założenia miały na celu umożliwienie poznania oraz ulepszania świata za pomocą wiary w siłę ludzkiego rozumu oraz naukę. Dlatego istniało pojęcie człowieka "oświeconego"- racjonalisty, encyklopedysty i wolnomyśliciela, który za pomocą swojej wiedzy walczył z ciemnotą i przesądami.

Tego typu ludzie najbardziej potrzebni byli w Polsce. Oświecenie było pierwszą epoką, która narodziła się w tak bardzo osłabionej Polsce. Kraj popadł w głęboką anarchię, przezywał ogromny kryzys ekonomiczny, próbował się wydostać ze zniszczeń po siedemnastowiecznych wojnach, niestety tracił powoli suwerenność na rzecz krajów ościennych, takich jak Rosja. Dlatego oświecenie w Polsce różniło się w stosunku do zachodniej Europy tym, ze musiało wyjść z trudnej i beznadziejnej sytuacji i ratować kraj przed upadkiem. Ten właśnie problem najczęściej był obecny w literaturze u Ignacego Krasickiego, w publicystyce u Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja oraz J. U. Niemcewicza. To dzięki nim ludzie dostrzegli jakie są potrzebne reformy, aby uzdrowić Rzeczpospolitą. To oni zajęli się propagowaniem idei oświeceniowych i uświadamianiem społeczeństwa. Jednym z głównym ludzi był Ignacy Krasicki, który swoimi utworami starał się wytknąć wszystkie wady szlachcie i pokazać ludziom, jak niezbędne są zmiany społeczne i polityczne. Tym właśnie zajmował się w swoich utworach, czyli w bajkach i satyrach. Te gatunki literackie miały w sobie całą filozofię życiową pisarza, która dotyczyła zarówno całego świata jak i ludzi, w czym pokazał się jako wspaniały obserwator życia. Poeta krytykował wszystko co było złe na świecie, obłudę, fałsz pozorów, zakłamanie, awanturniczość, pychę, podłość, głupotę i wszelkie przejawy niemoralnego zachowania, np. bajki "Malarze", "Dewotka", oraz satyra "Świat zepsuty" i "Pijaństwo". We wszystkich tych utworach ośmieszał szlachtę, odkrywał jej wady, konserwatyzm i głupotę warstw rządzących, w tym także magnaterii, np. bajki "Szczur i kot", "Ptaszki w klatce" oraz satyra "Do króla". Wyśmiewał w nich megalomanię, pyszność, brak zainteresowania sprawami państwa. Ignacy Krasicki był zwolennikiem starych wartości, takich jak cnota, umiarkowanie, rozwaga, harmonia. Krytyka Krasickiego była bardzo ostra, nawet duchowieństwa. Widać to w "Monachomachii", gdzie wykwintnie, ale celnie zaatakował kler. Oczywiście duchowieństwo było oburzone i zbulwersowane tym faktem.

Krasicki w swojej twórczości obejmuje wszystkie konieczne reformy. Swoimi dziełami nie chce tylko uczyć, wychowywać, a przy okazji bawić, ale również mówić o koniecznych zmianach, ponieważ są one uzależnione w pierwszej kolejności od zmiany mentalności wszystkich obywateli i każdego człowieka.

Innymi osobami nawołującymi do jak najszybszej naprawy Rzeczpospolitej byli publicyści Sejmu Czteroletniego, czyli Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj. Byli oni aktywnymi działaczami sejmu i interesowali się jego pracami, co widoczne było w ich utworach, w których oprócz krytyki propagowali konieczność zmian. Staszic w utworze zatytułowanym "Przestrogi dla Polski", " Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego" namawia do wielkich zmian w ustroju, takich jak: zreformowanie edukacji według projektów zaproponowanych przez Komisję Edukacji Narodowej, czyli świeckie szkolnictwo, uzupełnienie programów nauczania o przedmioty przyrodnicze i nauki praktyczne, wprowadzenie wychowania obywatelskiego oraz historii Polski i wychowania fizycznego, które jest niezbędne dla odpowiedniego przygotowania przyszłych żołnierzy. W kolejnym rozdziale mówi o prawodawstwie i chce usunięcia zasady liberum veto; następnie domaga się zlikwidowania wolnej elekcji i wprowadzenia dziedziczności tronu, ponieważ to wyeliminowało by możliwość wtrącania się obcych państw do spraw Polski. Utwór "Przestrogi dla Polski" ukazał się anonimowo w czasie obrad sejmu, gdyż bardzo ostro atakował magnatów, którzy obarczani byli za wszelkie niepowodzenia kraju oraz jego upadek. Ponieważ Staszic był mieszczaninem dlatego upominał się o prawa dla mieszczan, aby miasta mogły się rozwijać a także, aby ten stan miał swoich przedstawicieli w sejmie ( 100 mieszczan na 100 szlachciców). Staszic nie zawarł w swoich dziełach postulatu uwłaszczenia chłopów, ale miał świadomość w jakich warunkach żyją i ze trzeba koniecznie to zmienić i usunąć pańszczyznę, która przynosi im straszną nędzę. Natomiast Kołłątaj jest autorem utworu pt.: "Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka", w którym wygłasza podobne postulaty co Staszic: zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, powszechnego opodatkowania, większych praw dla mieszczan i wolności osobistej chłopów; utworzenie dwóch izb poselskich dla szlachty i dla mieszczan. Odwoływał się w swoich apelach do ludzkich sumień i poczucia sprawiedliwości, gdyż nie da się nazwać wolnym krajem tego państwa, w którym ciągle są ludzie, tacy jak chłopi, którzy traktowani są jak niewolnicy. Publicystyka okresu Sejmu Wielkiego jest przykładem, że Polacy nie chcą pogodzić się z niewolą narodową i będą walczyć nie tylko bronią ale również piórem z niesprawiedliwością i wrogami.

Równie wybitnym publicystą i wielkim patriotą był pisarz Julian Ursyn Niemcewicz, który podchodził do literatury i swojego talentu jak do misji narodowej. Największą sławę przyniosła mu komedia polityczna zatytułowana "Powrót posła". Autor zwraca się w niej do społeczeństwa, aby zrozumiało konieczność zmian w kraju, krytykując jednocześnie ciemnotę i zacofanie szlachty oraz egoizm stronnictwa konserwatywnego. Chce tu pokazać jaka różnica istniała pomiędzy dwoma największymi stronnictwami politycznymi w Polsce w dobie Sejmu Wielkiego. Czyni to na przykładzie dwóch rodzin: Podkomorzego i Starosty. Pokazuje kontrasty i ogromne różnice poglądowe co do przyszłości Rzeczpospolitej. Reprezentantem stronnictwa konserwatywnego jest Starosta Gadulski, jego żona oraz ich przyjaciel Szarmancki. W celu wyśmiania ich głupoty posłużył się kpiną i groteską. Gadulski był człowiekiem czasów saskich, których głównym hasłem było: "jedzenie, picie i popuszczanie pasa". Jest zażartym obrońcą złotej wolności szlacheckiej i gardzi tymi, którzy dopuścili do jej obalenia. Dlatego też nie chce żadnych zmian, chce zachowania liberum veto i wolnej elekcji, ponieważ zależy mu jedynie na pieniądzach w swojej kieszeni oraz pełnym brzuchu. Jest na tyle arogancki, że chce sprzedać swoją córkę za pieniądze, chce ją poślubić z najbogatszym kandydatem. Autor dzieła ostro wyśmiał wszelkie przejawy zamiłowania do cudzoziemszczyzny, która była ogromnym zagrożeniem dla narodowej tradycji i języka. A przykładem takiej postawy była Starościna. Skrytykował również wszystkich, którzy zupełnie nie interesują się sprawami kraju, czego przykładem jest tu Szarmancki. Taką postawę gani autor podobnie jak konserwatyzm , który przyczynił się do osłabienia kraju. Rodzina Podkomorzego jest z kolei wzorem postawy obywatelskiej. Sam Podkomorzy jest patriotą i wzorowym obywatelem, mądrym ojcem, który bardzo dobrze wychował swojego syna. Dlatego Walery poślubił Teresę a nie Szarmancki. Dla niego najważniejsze jest dobro ojczyzny, potrafi dla niej poświęcić wszystko, nawet swoją ukochaną kobietę.

Wszyscy wymienieni wyżej pisarze i publicyści odegrali istotną rolę na ukształtowanie się nowego ustroju w Polsce i przyczynili się do popularyzacji poglądów oświeceniowych. Rezultatem wspólnych starań było uchwalenie Konstytucji III Maja. Polacy pokazali, że mogą dokonać wielkich zmian i stworzyć druga na świecie i pierwszą w Europie konstytucję, która miała moc prawna i regulowała wszystko w państwie. Jednak mimo tych wysiłków nie udało się jednak uratować kraju przed rozbiorami, konstytucje niedługo obalono na skutek działań Targowiczan współpracujących z Rosjanami. Konstytucja jednak mogła być powodem do dumy narodowej, jednak chyba zbyt wcześnie nastąpiła, ponieważ naród nie był przygotowany na takie zmiany. Szlachta zbyt opornie przeciwstawiała się reformom i niestety sama stała się ofiarą swoich konserwatywnych poglądów. Jednak na pewno wszyscy doceniamy dorobek tamtego okresu, który zaowocował później. Kolejne pokolenia ciągle walczyły o utrzymanie polskości i podtrzymywali Polaków, dając im nadzieję na odzyskanie wolności.