SATYRA JAKO GATUNEK LITERACKI. RODZAJE SATYR.

Satyra - to gatunek literacki znany już w starożytności. Jako pierwszych twórców satyr wymienia się: Arystofanesa, Menipposa z Gadary i Horacego. Gatunek ten służy wyrażaniu krytycznego stosunku autora do przedstawianych zjawisk. Satyra wolna jest jednak od moralizatorskich wywodów. Autor nie podaje pozytywnych rozwiązań, lecz ośmiesza negatywne postawy i zjawiska. Ze względu na formę i temat poddany krytyce wyróżniamy następujące typy satyr:

  • portretowa - ośmieszająca jakiś typ społeczny, rzadziej konkretną osobę;
  • sytuacyjna - gdzie opisane zdarzenie jest ilustracją pewnego negatywnego zjawiska;
  • obyczajowa - ośmieszająca wady i przywary charakterystyczne dla określonej grupy społecznej.

SATYRY I.KRASICIEGO

Wydane w dwóch tomach satyry I. Krasickiego, to utwory o tematyce obyczajowej. Autor kreśli w nich wizerunek społeczeństwa polskiego doby oświecenia. Dokonuje rozrachunku z wszystkim, co złe w narodzie. Potępia Polaków za narodową megalomanię, przy jednoczesnym braku szacunku do tradycji i bezkrytycznym przyjmowaniu wzorców zachodnich. Krytykuje i ośmiesza ich zacofanie, ciemnotę, trwonienie majątku, skłonność do hazardu i pijaństwa.

Dzięki doskonałej formie artystycznej i głębi psychologicznej satyry Krasickiego stały się tekstami uniwersalnymi. Zawierają bowiem ponadczasową analizę wad takich jak snobizm, pijaństwo czy chciwość.

"Do króla"

Utwór ten to pozornie modelowy przykład satyry portretowej, której ostrze wymierzone jest przeciw osobie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rzeczywiście, władca został w niej scharakteryzowany, ale czy ośmieszony? Podmiot liryczny (szlachcic -Sarmata, przedstawiciel stronnictwa będącego przeciwnym królowi) wysuwa przeciw Poniatowskiemu niedorzeczne zarzuty. Stwierdza, że ten nie nadaje się na władcę, ponieważ:

  • nie jest królewskim synem, tylko szlachcicem;
  • jest Polakiem;
  • jest młody, wykształcony;
  • jest dobry i łagodny.

W rzeczywistości nie są to wady, lecz największe zalety panującego. Taką przemową Sarmata ośmiesza nie króla, lecz własne środowisko. Daje wyraz panującej w nim ciemnocie i zacofaniu.

"Pijaństwo"

Satyra ośmiesz jedną z najpowszechniejszych wśród polskiej szlachty wad. Niepoprawny pijak opowiada swojemu koledze o przebiegu libacji alkoholowej, w której uczestniczył. W swoim monologu potępia własne zachowanie, mówi o zgubnych skutkach picia alkoholu. Jednakże, po wysłuchaniu moralizatorskiej przemowy przyjaciela, znowu wraca do swego nałogu.

"Żona modna"

To satyra opisująca zgubne skutki zawierania małżeństwa dla majątku. Pan Piotr, szlachcic pochodzący ze wsi, domator, bierze sobie za żonę humorzastą, kapryśną, ale za to bogatą pannę. Młoda dama trwoni pieniądze męża na nikomu niepotrzebne, ale za to modne rzeczy. Nie szanuje tradycji, na nowo mebluje dom, urządza ogród. Nie docenia piękna polskiej kultury, za to bezkrytycznie przyjmuje wszystko, co napływa z zachodu. Jednakże w tej satyrze Krasicki potępia i ośmiesza nie tylko,,modną żonę", ale również jej męża. Szlachcica pozwalającego na groteskowe zachowanie żony. Cierpliwie znoszącego upokorzenia i spełniającego nawet najbardziej niedorzeczne żądania pani domu. A wszystko to w imię majątku, który wniosła w wianie jako panna młoda. Szlachcic woli złe traktowanie swojej osoby, niż jego utratę.

"Świat zepsuty"

W satyrze skonfrontowane zostały dwie życiowe postawy. Starego ojca - reprezentanta dawnego pokolenia, przedstawiciela społeczeństwa, dla którego liczył się honor i dobro ojczyzny, oraz jego synów - młodzieńców, dla których wartości takie jak cnota, prawość, patriotyzm nie mają już większego znaczenia. To w takim postępowaniu młodych Krasicki widzi przyczynę upadku państwa. Korzystając z metafory użytej przez Piotra Skargę, przyrównuje Polskę do tonącego statku. Jest to chyba najbardziej gorzka w swej wymowie satyra I. Krasickiego. Tragicznym jest to, iż sam autor nie wierzy już w możliwość poprawy.

CIEMNOTA I ZACOFANIE DUCHOWIEŃSTWA - "MONACHOMACHIA"

TREŚĆ UTWORU:

Krasicki prześmiewa nie tylko zachowania i zwyczaje szlachty. Ostro krytykuje również wszelkie nieprawości szerzące się wśród stanu duchownego. Mimo, iż sam jest biskupem, dostrzega zepsucie, które wkradło się pomiędzy,,sługi Boże". Zgodnie z twierdzeniem, iż: ,,Prawdziwa cnota krytyk się nie boi" - pozwala sobie zakpić ,, … z głupich, choć i przewielebnych". Robi to za pomocą mistrzowsko skonstruowanego poematu heroikomicznego pt.:,, Monachomachia".

Małe miasteczko, w którym są: ,,trzy karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki", staje się świadkiem prawdziwej wojny między zakonnikami. Dochodzi do niej w momencie, gdy dominikanie zapraszają karmelitan na filozoficzną dysputę. Dyskusja ma oczywiście dotyczyć spraw wiary. Jednakże mnisi, którzy do tej pory spędzali czas przeważnie na jedzeniu, piciu i spaniu, a nie jak przystało na zakonników przy lekturze teologicznych rozpraw i modlitwie, nie potrafią prowadzić takiej dysputy. Refektarz, w którym odbywa się zebranie, szybko staje się miejscem prawdziwej walki. Niestety nie jest to wojna na argumenty, lecz bardziej dosłowna bójka na pięści, krzesła i kufle. Zwaśnione strony szybko godzi ,,vitrum gloriosum", - czyli puchar pełen wina.

Za pomocą tegoż utworu Krasicki krytykuje liczne zakony, zwłaszcza żebracze, które zamiast krzewić wiarę stają się ostoją ciemnoty i nieróbstwa.

,,Monachomachia" wywołała prawdziwą burze w kręgach duchowieństwa. Pod naciskiem wielu dostojników Kościoła, Krasicki napisał ,,Antymonachomachię". Utwór pozornie odpierał zarzuty postawione mnichom w pierwszym poemacie. W rzeczywistości był jeszcze ostrzejszym atakiem skierowanym przeciwko zakonnikom i ich obrońcom.

CECHY POEMATU HEROIKOMICZNEGO

Poemat heroikomiczny to gatunek będący parodią poematu heroicznego, wywołujący efekt humorystyczny poprzez zestawienie formy, zachowującej wszelkie cechy epiki bohaterskiej (patetyczny język, inwokacja, rozbudowane porównania), z błahą treścią. Celem poematu heroikomicznego jest ośmieszenie zachowań pewnych grup społecznych za pomocą parodii.