Czas trwania: od końca XVII wieku do początku wieku XVIII.

Oświecenie nazywano inaczej: "wiekiem filozofów", "wiekiem rozumu"

Oświecenie było okresem, w którym dominowali racjonaliści, którzy cenili nad wszystko rozum i posługując się nim poznawali świat.

Tło epoki:

Pod koniec XVII wieku rozpoczął się w Zachodniej Europie przewrót w dziedzinie nauki. Zaznaczył się m.in.:

-rozpoczęciem badań ciśnienia atmosferycznego (Błażej Pascal)

-odkryciem układu współrzędnych (Kartezjusz)

- odkryciem, krążenia planety po eliptycznych orbitach

- odkryciem powszechnego prawa ciążenia (Izaaka Newtona)

- odkryciem setek gatunków roślin oraz zwierząt i dokonaniem ich segregacji

- zaczęto badać organizm ludzki (opis układu oddychania i spalania)

- zmierzono szerokość i długość geograficzną wielu państw

- skonstruowano urządzenia naukowe, tj.: mikroskopy, soczewki, teleskopy.

- utworzono dwie wielkie naukowe organizacje: Royal Society w Anglii i Akademia Francuska, które zajmowały się badaniami naukowymi, organizowaniem wypraw geograficznych oraz wydawaniem pierwszych czasopism naukowych.

To wszystko spowodowało, że człowiek mógł lepiej poznać otaczający go świat. Wiązało się z tym wielkie poszanowanie dla rozumu ludzkiego oraz powszechny wiara i optymizm w działanie człowieka, który może rządzić światem.

Podłoże filozoficzne:

Do wybitnych filozofów epoki należeli tacy naukowcy, jak Pascal, Kartezjusz, itp., którzy własnymi badaniami uwierzyli w potęgę rozumu. Ideę tą propagował Kartezjusz w "Rozprawie o metodzie" oraz Immanuel Kant w "Co to jest oświecenie".

Podstawowe pojęcia filozofii oświecenia:

Racjonalizm - doktryna filozoficzna, wedle której podstawą poznania prawdy jest.

Empiryzm - poznanie prawdy możliwe jest tylko poprzez doświadczenie.

Sensualizm - poznanie świata możliwe jest tylko dzięki zmysłom.

Ateizm - pogląd, który nie uznaje istnienia Boga.

Deizm - pogląd, który wierzy w istnienie Boga - Stwórcy, który dał prawa, ale nie ingeruje w sprawy świata.

Utylitaryzm - doktryna etyczna, która mówi, iż praca na rzecz innych jednostki lub społeczeństwa powinna stanowić najwyższy cel moralny w dążeniu wszystkich do dobra osobistego, bo to sprzyja zwiększeniu się bogactwa społecznego. Miarą wartości człowieka ma więc być jego użyteczność społeczna. największym problemem tej doktryny było połączenie dobra społecznego i jednostki. Istniały dwie koncepcje:

1. naturalna, mówiąca o tym, że człowiek realizuje swoje egoistyczne cele, ale służy jednocześnie innym ludziom,

2. sztuczna, która zakładała, że poprzez odpowiednie prawa i wychowanie jednostka może służyć innym przy jednoczesnym zaspokajaniu własnych potrzeby.

"Tabula rasa" to inaczej "biała kartka" - przeświadczenie, że człowiek to czysta karta, która w wyniku biegu życia zapełnia się doświadczeniami życiowymi.

Przedstawicielami filozofii oświeceniowej byli:

- J. J. Rousseau

- Kartezjusz

- J. Locke

- D. Diderot

- Wolter

- I. Kant

Wolter był jednym z najważniejszych filozofów epoki oświecenia, autorem licznych utworów literackich, m.in. "Kandyda". "Kandyd czyli optymizm" jest utworem, w którym autor zaznacza już w tytule, ze jest z Niemiec, doktor Ralf. Wszystko to wiązało się z ówczesną cenzurą, ponieważ nie chciano wydawać książek Woltera, i nawet jeden egzemplarz został spalony, aby pokazać, że jest niedozwolony dla ludzi. "Kandyd" jest utworem polemizującym z filozofią oświeceniową. Jest krytyką filozofii G. W. Leibniza, który cały świat widział jako budowlę stworzoną z tzw. Monad, struktury, które tworzą większe całości, uporządkowane i zamierzone w planach Boga. Historia Kandyda pokazuje, że filozofia ta jest nieprawdziwa. Kandyd w czasie podróży po świecie doszedł do tego, że wszędzie panuje niezgoda, oszustwa, gwałty, zło i nietolerancja. Widzi teraz, że poglądy filozofa Panglossa okazała się złudna i nierealna. Neguje ją w całości i uznaje za wyidealizowaną. Utwór zawiera w sobie wielkie przesłanie zawarte w słowach: "Należy uprawiać własny ogródek", co oznacza, ze pomimo licznych przeszkód trzeba realizować swoje cele i nie zważać na przeciwności losu. To jest p Kandyda, który postanawia kupić folwark i rozpocząć uprawę ziemi. Okazuje się, ze przyniosło to dobry skutek. Kandyd teraz już wie, ze tylko uczciwa pracą można pokonać zło na świecie i osiągnąć szczęście.

Powiastka filozoficzna jest narracyjnym utworem prozaiczny, który rozpowszechnia i głosi konkretną myśl moralną i światopoglądową. Jest wytworem oświeceniowym, np. "Kandyd" Woltera, "Kubuś fatalista i jego pan" D. Diderota. wykorzystywała satyrę obyczajową, krytykując za pomocą racjonalistycznych argumentów współczesny rodzaj rządzenia i zachowanie szlachty i magnaterii.

Kraj Eldorado był fantastyczną krainą, pełną drogich kamieni, z których robiono zabawki dla dzieci. Kraj ten był dookoła otoczony przepaściami i stromymi skałami, które broniły go przed wpływem europejczyków. Mieszkańcy wierzyli w jedynego Stwórcę, któremu tylko dziękowali za to, co od niego otrzymali.

Podział czasowy oświecenia w Polsce : wiek XVIII.

Dzieli się na trzy okresy:

-wczesny, obejmuje lata 40-ste, aż do 1764 roku

-stanisławowski (1764 -1795)

-schyłkowy (po 1795 roku)

Tło historyczne epoki:

1733 - podwójna elekcja

1764 - Stanisław August Poniatowski został królem

1772 - I rozbiór Polski

1788 - 92 - uchwalenie Konstytucji III maja

1793 - II rozbiór Polski

1795 - III rozbiór Polski, Polska znika z mapy Europy

Wiek oświecenia to czas, kiedy w Polsce sarmackie rządy doprowadziły do upadku gospodarki, do osłabienia politycznego i stała się w związku z tym łatwiejsza do zdobycia dla krajów ościennych, które podzieliły jej terytorium między siebie. Ale jest to znakomity czas dla rozwoju kultury, sztuki i oświaty.

Instytucje kulturowe i oświatowe w XVIII - wiecznej Polsce :

- w 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium, czyli szkoła dla młodzieży szlacheckiej. Zniesiono kary cielesne, połączono edukacje z wychowaniem patriotycznym.

- powstaje w 1747 roku pierwsza Biblioteka Publiczna w Polsce, Biblioteka Publiczna Załuskich

- otwarto w 1765 roku Teatr Publiczny na wniosek Stanisława Augusta Poniatowskiego, który miał służyć propagowaniu idei oświeceniowych. Dla niego sztuki pisali między innymi F. Bohomolec, F. Zabłocki, W. Bogusławski.

- Szkoła Rycerska rozpoczyna swa działalność w 1765 roku i ma charakter wojskowy, kształcąc przyszłych patriotów i żołnierzy. Za hymn szkoły przyjęto utwór Krasickiego pt. "Święto Miłości Kochanej Ojczyzny"

- czasopisma

Monitor był pierwszym polskim czasopismem o charakterze ogólnym, które poruszało aktualne tematy, krytykowało sarmatyzm i propagowało poglądy oświeceniowe

Zabawy przyjemne i pożyteczne to czasopismo typowo literackie, w którym swoje utwory zamieszczało wielu poetów

Gazeta narodowa i obca to czasopismo polityczne powstałe na potrzeby sejmu

- obiady czwartkowe były spotkaniami literackimi i odbywały się w łazienkach na prośbę króla S. A. Poniatowskiego

- Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym ministerstwem zajmującym się tylko oświatą; przyznało oświatę władzom świeckim, stworzyło własne podręczniki i w tym celu powołano Towarzystwo do ksiąg Elementarnych, uczyniono język polski językiem wykładowym.

- Towarzystwo przyjaciół narodowych to stowarzyszenie, które miało się zając tylko dbaniem o polską kulturę Rola literatury w XVIII wieku w Polsce:

W tak tragicznej sytuacji, w jakiej znalazła się Polska, literatura musiała mieć charakter utylitarny i społeczny. Pisarze posługiwali się nią, aby szerzyć program reform i namawiać do ich zrealizowania, a przez to do uratowania państwa przed upadkiem.

kierunki literatury oświeceniowej:

a) klasycyzm - kierunek w literaturze oświeceniowej

cechy:

- nastawienie na funkcję dydaktyczną literatury,

- nawiązywanie do starożytnych wzorów ( stosowanie zasady decorum, co oznaczało dobieranie stylu do tematu; mimesis, czyli odwzorowywanie świata; trzy style: wysoki, średni, niski).

- umiar, harmonia i porządek

- czystość języka polskiego, unikanie makaronizmów

- typowe gatunki - tren, oda, tragedia, komedia

- przedstawiciele: I. Krasicki, J.U. Niemcewicz

b)sentymentalizm - kierunek w literaturze oświecenia; cechy:

-odwołania do myśli J. J. Rousseau, nawiązanie do empiryzmu i sensualizmu

- funkcja to dbanie o uczucia międzyludzkie

- najważniejszą wartością jest serce, emocjonalność, wrażliwość

- prosty język, czerpanie z języka potocznego

- symbole: jawor, koszyk z malinami, pasterka, pasterz, wieś.

- tłem wydarzeń jest przyroda

- przedstawiciele: F. Kniaźnin F. Karpiński

c)rokoko - nurt w literaturze oświeceniowej występujący raczej w poezji :

- elitarny charakter, upowszechnił się na szlacheckich dworkach

- rodzaj zabawy w towarzystwie

- poezja bogata jest w środki stylistyczne

Ignacy Krasicki urodził się w 1735 roku. Wywodził się z rodziny magnackiej. Uczył się we Lwowie w Kolegium Jezuickim. Wiele czasu spędził za granica, głównie w Rzymie, gdzie cieszył się uznaniem w towarzystwie. Szybko zdobył wykształcenie duchowne i został księdzem, a potem służył królowi Stanisławowi Augustowi. Piastował także urząd małopolskiego prezesa trybunału, a mając trzydzieści jeden lat został biskupem warmińskim.

Twórczość Krasickiego jest urozmaicona i bardzo wyrafinowana, głęboka w refleksje i napełniona mądrościami życiowymi. Pisał niemal we wszystkich stylach i uprawiał każdy gatunek literacki. Jest autorem artykułów dziennikarskich, felietonów, rozprawek moralizatorskich, powiastek, powieści, komedii, bajek, satyr, poematów, listów poetyckich i drobnych wierszy. Oczywiście wszystkie dzieła nasiąknięte był poglądami oświeceniowymi, którym Krasicki był do końca wierny.

Bajka to utwór z pogranicza epiki i liryki, mająca charakter przypowieści, które zawierały moralną naukę i mająca cel dydaktyczny, wykorzystuje typowe charaktery

Szczur i kot - ostra krytyka pychy. Morał: nie wolno się wynosić.

Ptaszki w klatce - kto nigdy nie zaznał swobody nie doceni jej

Kruk i lis - bajka krytykuje naiwność i podatność na pochlebstwa oraz komplementy.

Dewotka - wyśmiewa fałszywą pobożność, dla ludzi, na pokaz

SATYRA to utwór literacki, który krytykuje i ośmiesza różne zjawiska, np. wady ludzkie, obyczaje i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe, itp. Satyra tylko neguje i nie daje pozytywnych wzorców.