Renesans

Mikołaj Rej "Krótka rozprawa między trzema osobami…" to jeden z pierwszych utworów, który od razu zjednał pisarzowi rozgłos. Ukazała się ona w 1543 roku po pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. "Krótka rozprawa" to satyra ujawniająca konflikt między stanami, których reprezentantów Rej wprowadził do utworu. Poprzedza ja wiersz "Ku dobrym towarzyszom". Rej wygłasza w nim pochwałę zainteresowania się światem, wiersz jest deklaracją ideową poety : 

Bo snadź człowiek z przyrodzenia każdy

Najwięcej się o to stara zawżdy

Aby wiedział, co się w ludziach dzieje:

Więc jedno chwali, z drugiego się śmieje (…)

Towarzyszu, posłysz, nie znasz li, co czy czynić

Postój mało, nie wadzi-ć to poczcie.

Acz są rzeczy niepoważne prawie,

Podziwu się toż prostej ludzkiej sprawie."

Głównymi przeciwnikami w rozprawie są Pan, Pleban i Wójt. Pan występuje przeciwko zaniedbywaniu przez kler swoich obowiązków, zarzuca chciwość w ściąganiu opłat. Rej obwinia kler o bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie instytucji Kościoła. Szlachtę potępił za życie ponad stan, egoizm, przekupstwo, rozrzutność, hazard, obojętność wobec ojczyzny. Wszystkie Re nadużycia dają się we znaki chłopom. Wójt skarży się na Pana i Plebana :

"Każdy tu, co ji ksiądz liczy,

Ubogiego kmiecia ćwiczy.

(…) ksiądz pana wini, pan księdza,

A nam prostym zewsząd nędza."

"Krótka rozprawa" jest satyrą na stany rządzące Rzeczypospolitej. Rej dostrzegł przedział przeciwstawiający całą klasę feudałów ciemiężonemu chłopstwu. Autor ujął zjawiska ówczesnego życia politycznego, społecznego i obyczajowego. Realizm podkreślają obrazki wzięte bezpośrednio z życia poszczególnych stanów.

Jan Kochanowski "Odprawa posłów greckich" .

"Odprawa posłów greckich" jako dramat polityczny związana jest głęboko z duchem epoki. Poeta zastanawia się nad postawą obywateli, nad obowiązkami jednostki wobec państwa. Mimo mitologicznego tematu i bohaterów spostrzeżenia autora odnoszące się do spraw politycznych ojczyzny można uznać za odnoszące się do XVI- wiecznej Rzeczypospolitej. Zwyczaje panujące w radzie trojańskiej przypominają obrady sejmu polskiego. Kochanowski rozważa problem obowiązku wobec władcy wobec państwa. Nawołuje do poprawy obyczajów, odrodzenia tradycji rycerskich. Krytykuje prywatę, egoizm, przekupstwo, nieodpowiedzialność, zepsucie moralne ówczesnej magnaterii. Rzecznikiem tych poglądów jest Antenor, wzór postawy patriotycznej, człowieka odpowiedzialnego za ojczyznę. Antenor brzydzi się przekupstwem, najważniejsze jest dla niego dobro ojczyzny, próbuje wpłynąć na jej losy. Antenor to człowiek prawy, stojący po stronie prawdy, walczący o pokój, brzydzący się prywatą:

"A mnie i dom mój, i co mam z swych

przodków, / Nie jest przedajno. / A miałbych

swą wiarę / Na targ wynosić , uchowa mię tego /

Bóg mój."

"Odprawa" zawiera prawdy, które aktualne są także dziś.

Andrzej Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej".

"O poprawie Rzeczypospolitej" napisana w latach 1547-1548 ma charakter oratorskiego traktatu politycznego. Jest to analiza ustroju społeczno- politycznego i program przebudowy Rzeczypospolitej. Autor stworzył własną wizję sprawiedliwego i prawego państwa. W kolejnych księgach pisarz mówi : "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O kościele", "O szkole". Dzieło zadedykował królowi i szlachcie, chciał im wykazać konieczność reform. Występował przeciw nierówności prawa karnego. Żądał zrównania wszystkich obywateli wobec prawa. Domagał się zmian wewnątrz kościoła, uregulowania wzajemnego stosunku kościoła i państwa, uniezależnienia od papieża i jego legatów. Przykładał wagę do edukacji młodzieży i do wagi zawodu nauczyciela, "szkolny stan jest najcudniejszy i rzeczom ludzkim najpoczytniejszy." Należy stworzyć sieć szkół powszechnie dostępnych, nauczyciele powinni otrzymywać odpowiednie wynagrodzenie za swa pracę. Utwór ściągnął na Modrzewskiego prześladowania obozu katolicko- magnackiego. Kościół zakazał drukowania jego dzieł, przede wszystkim ksiąg "O kościele" i "O szkole".

Barok

Jan Chryzostom Pasek

"Pamiętniki" Paska są źródłem do poznania obyczajowości tamtych czasów. Pasek portretuje się jako wierny obrońca szlachetnych swobód, dzielny żołnierz. Dobry mąż i gospodarz. Zamiłowany w zajęciach gospodarskich, dobrze czuje się na wsi. Spokojny żywot przerywają od czasu do czasu procesy, w których Pasek bierze udział. Przestrzeganie postów, udział w nabożeństwach, nietolerancja wobec ludzi innych wyzwań składają się na treść życia religijnego. Istniejący stan rzeczy nie budzi w autorze żadnych zastrzeżeń. Ucisku i niedoli chłopów nie dostrzega, tylko szlachtę uważa za godną wzmianki.

Wacław Potocki w Utworze "Nierządem Polska stoi" mówi o nieprzestrzeganiu praw. Polska na skutek nierządu upada. "Pospolite ruszenie" to wiersz patriotyczny. Szlachcic zatroskany jest losem Rzeczypospolitej, krytycznie ocenia warcholstwo i samowolę szlachty.

Oświecenie

Ignacy Krasicki "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" stanowią opowieść, która ma uczyć i bawić. Krasicki krytykuje wychowanie sarmackie i cudzoziemszczyznę, feudalne stosunki społeczne i polityczne. Wyraża pragnienie zmiany ustroju w duchu sprawiedliwości i powszechnej miłości.

"Satyry" Krasickiego rozprawiają się z przejawami zepsucia wielkomiejskiego, lenistwem, naśladowaniem cudzoziemskich wzorów. Pisarz krytykuje konserwatyzm myślenia politycznego, nieludzkie obchodzenie się panów ze sługami.

Ignacy Krasicki "Monachomachia"

Głównym tematem utworu jest krytyka duchowieństwa zakonnego. Krasicki kreśli obraz sporu dwóch rywalizujących ze sobą klasztorów. Stworzył satyryczny obraz życia "świętych próżniaków", którzy najczęściej spędzają czas na jedzeniu i piciu. Ojciec Hilary ostrzega przed walką na kufle z dominikanami, mówiąc: "Pijemy dobrze, ale lepiej oni." Dysputa teologiczna, na którą dominikanie wyzywają karmelitów przeradza się w bójkę na pięści, kufle, święte księgi i kropidła. Ostre ataki krytyki zmusiły Krasickiego do napisania "Antymonachomachii", w której tylko pozornie wycofuje się z tego, co wcześniej przedstawił.

Julian Ursyn Niemcewicz "Powrót posła".

Niemcewicz zwrócił się w stronę komedii politycznej, korzystając z doświadczenia poprzedników w walce o zwycięstwo nowych ideałów oświeceniowych. Autor bezpośrednio nawiązał do bieżących wydarzeń politycznych. Okoliczności i cel powstania "Powrotu posła", jego oddziaływanie na opinię publiczną na kilka miesięcy przed uchwaleniem Konstytucji 3 Maja sprawiły, że utwór nazwano komedią polityczną. Niemcewicz przedstawia w niej dwa przeciwne sobie obozy szlacheckie: działaczy stronnictwa patriotycznego oraz obrońców starych porządków feudalnych. Przedstawił z jednej strony obóz reform, z drugiej argumenty przeciwników. Konfrontując program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę, utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej.

Hugo Kołłątaj

Główne dzieło polityczne Kołłątaja to rozprawa "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego". Autor żądał zniesienia liberum veto, dziedziczności tronu, praw dla mieszczan i wolności dla chłopa. Pozostawiał sejmowi władzę ustawodawczą, ministerstwom władzę wykonawczą. W sejmie przewiduje dwie izby, jedną dla szlachty, druga dla mieszczan. Domagał się poprawy tragicznej sytuacji chłopa pańszczyźnianego, wolności osobistej.

Stanisław Staszic

"Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla Polski". Poeta przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Żądał zniesienia liberum veto, przyznania sejmowi władzy wykonawczej. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, postulował utworzenie stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Proponował uwolnienie chłopa od pańszczyzny, domagał się większych praw dla mieszczan. Krytykował polska magnaterię, którą obwiniał o upadek kraju.

Franciszek Salezy Jezierski

W swych pismach ("Katechizm o tajemnicach rządu polskiego", "Wyrazy porządkiem abecadła zebrane") krytykował arystokrację i szlachtę, bronił ludu, dążył do wzmocnienia władzy państwowej. Domagał się zrównania politycznego mieszczan i szlachty, żądał opieki prawnej dla chłopa. Ustrój stanowy w Polsce tak zilustrował: "Stan szlachecki jest głową, stan miejski jak piersi i żołądek, stan pospólstwa jak ręce i nogi."