"Człowieku! Gdybyś wiedział jaka Twoja władza. (Prolog cz. III "Dziadów") - dawne i współczesne rozumienie "władzy człowieka w historii.
Czym jest władza? To prawo rządzenia państwem, panowanie, rządzenie; stosunek społeczny między dwiema grupami, polegający na tym, że jedna z grup może w sposób trwały oddziaływać na postępowanie grupy drugiej w realizacji zadań społecznych i ma środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania; także: rządzenie kimś, kierowanie kimś, np. członkami rodziny, instytucji, stowarzyszeń. To instytucje, organy rządzące, kierujące czymś; osoby rządzące, kierujące czymś, oddziaływanie na kogoś, wpływ; moc, siła.
Władze administracyjne, partyjne, związkowe. Władza państwowa to suwerenna i uniwersalna władza na danym terytorium państwowym, zdolna do zapewnienia obowiązującego porządku prawnego, społecznego i ekonomicznego, spełniająca również inne, wewnętrzne i zewnętrzne funkcje państwowe. Tak definiuje pojęcie władzy Słownik języka polskiego.
Według Encyklopedii PWN władza to w szerokim znaczeniu stosunek społeczny między dwiema jednostkami lub dwiema grupami społecznymi polegający na tym, że jedna ze stron może w sposób trwały i uprawniony zmuszać stronę drugą do określonego postępowania i ma środki zapewniające kontrolę tego postępowania; tak pojęte stosunki władzy występują w każdej grupie społ., w której ktoś wydaje polecenia, a ktoś inny je wykonuje. Władza może się opierać na dobrowolnej akceptacji mającej źródło w uznaniu jej autorytetu i prawowitości (legalizm) bądź na przymusie społecznym, a nawet przemocy fizycznej. Ze względu na stosowane środki regulacji zachowań można mówić o władzy państwowej, ekonomicznej, władzy w grupach nieformalnych, np. w rodzinie rodzicielska władza, oraz we wszelkiego rodzaju organizacjach i ruchach społecznych - wszędzie tam, gdzie istnieje podział na przywódców i szeregowych członków, na przełożonych i podwładnych. Władza państwowa (polityczna) - typ władzy uniwersalnej, ogólnospołecznej, obejmującej ludzi zamieszkujących określone terytorium, sprawowanej przez specjalny aparat, wyodrębniony od ogółu ludności; władza państwowa opiera się w ostateczności na groźbie użycia przemocy fizycznej w formach przewidzianych prawem, przy czym rządzący mają współcześnie monopol dysponowania siłą fizyczną (faktyczna moc); ich władzę wspiera tytuł do rządzenia (autorytet), pochodzący z legitymacji kompetencyjnej (prawowitość; władzy) oraz z legitymacji ideologicznej, zwł. z przekonania, że rządzący działają mądrze i słusznie na rzecz społeczeństwa. Każda władza państwowa opiera się po części na mocy, po części na autorytecie instytucjonalnym organów władzy państwowej. Podmiot władzy państwowej w systemie demokratycznym ma charakter zbiorowy; składa się z bezpośredniego podmiotu władzy państwowej i społecznego (ostatecznego) podmiotu władzy. Bezpośredni podmiot tworzy personel polityczny organów państwa oraz funkcjonariusze administracji państw. (biurokracja). Władza ekonomiczna, zdolność podmiotu władzy do narzucania swej woli, zmuszania do określonego zachowania i kontrolowania przedmiotu władzy. Przedmiotami władzy ekonomicznej są czynniki produkcji (ziemia, praca, kapitał), produkty, podmioty gosp. (przedsiębiorstwa, banki, organizacje gosp.), ludzie i grupy społ., instytucje. Podmiotami władzy ekonomicznej mogą być ludzie (często jako właściciele czynników produkcji lub produktów), przedsiębiorstwa, instytucje, państwo, organizacje międzynarodowe. Zatem widzimy, że władza może mieć różne oblicza. Swoje poglądy na temat władzy przedstawił Piotr Skarga w "Kazaniach sejmowych". Były to poglądy utopijne. Utopijność poglądów Skargi wynikała w dużym stopniu stąd, że nie liczył się on z przemianami, jakie zaszły w Europie od schyłku XV wieku i pragnął przywrócić średniowieczny stan rzeczy we wszystkich niemal dziedzinach życia. Dotyczyło to zarówno koncepcji przekształcenia szlachty w stan rycerski wieków średnich, broniący króla, jak i zapatrywań Skargi na problem stosunków państwa i Kościoła, zapatrywań wywodzących się z okresu wszechwładzy politycznej papiestwa. Niskie szanse realizacji posiadały także zawarte w "Kazaniach" postulaty radykalnej zmiany wizerunku polskiej polityki zagranicznej. Poglądy Skargi na wzajemny stosunek do siebie władzy świeckiej i duchowej pozostawały w całkowitej zgodności z kontrreformacyjnym modelem Kościoła. Zdaniem Skargi podstawowym obowiązkiem katolickiego monarchy jest obrona interesów Kościoła. Stąd wywodziło się postulowane przez Skargę rozszerzenie prerogatyw królewskich. Tylko bowiem silna władza centralna była w stanie doprowadzić do przywrócenia jedności wyznaniowej w państwie. Z patriotyzmu Skargi wynikała też głęboka troska o przyszłe losy ojczyzny, której grozi zagłada w przypadku, jeśli nie nastąpi gruntowna reforma państwa oraz radykalna poprawa obyczajów jego obywateli. Skarga uważał, że Bóg może ukarać państwo polskie zagładą przede wszystkim ze względu na panującą w nim tolerancję religijną. Piotr Skarga w "Kazaniach sejmowych" wyraził pogląd, iż tylko przywrócenie prawdziwej władzy może zapewnić rozwój państwa. W kazaniu I "O mądrości potrzebnej do rady" omawia Skarga różne rodzaje mądrości, skupiając uwagę na rozróżnieniu mądrości boskiej i ziemskiej. Przewodnią myślą kazania jest twierdzenie, że moralność narodu jest warunkiem szczęścia i potęgi państwa. Najbardziej moralni powinni być ci, którzy stoją na czele narodu. W kazaniach od drugiego do połowy ósmego Skarga omawia sześć najgroźniejszych chorób, nękających organizm Rzeczypospolitej, w Kazaniu II "O miłości ku ojczyźnie" wymienia brak miłości ojczyzny, "niezgody i roztyrki sąsiedzkie", tolerowanie w kraju herezji, osłabienie władzy monarszej, niesprawiedliwe prawa, "grzechy i złości jawne". W ostatnim przypadku Skarga ma na myśli naruszanie przywilejów kościelnych oraz praw publicznych. Domaga się bezinteresowności miłości do ojczyzny, atak kieruje w stronę magnatów dbających jedynie o swoje bogactwa. Przytacza obraz ojczyzny jako widmo tonącego okrętu. Trzecie z Kazań sejmowych "O niezgodzie domowej" zostało poświęcone niezgodom wewnętrznym, niszczącym państwo polskie. Brak zgody szczególnie na sejmach budzi u Skargi lęk o przyszłość ojczyzny. Skarga przytacza tu przede wszystkim argumenty przemawiające za zgodą. Są to: wiara w jednego Boga oraz podleganie wspólnemu władcy i temu samemu prawu. "Są drugie łańcuchy do spojenia pokoju i zgody waszej z strony miłej ojczyzny i Korony tej, matki naszej, którymi nas spina i wiąże, abyście się nie targali, a zgodę i jedność miłowali.
Macie jednego pana i króla, jedne prawa i wolności, jedne sądy i trybunały, jedne sejmy koronne, jednę spólną matkę, ojczyznę miłą, jedno ciało, z rozmaitych narodów i języków skupione i spojone, i dawno zrosłe. Jakoż się wadzić, dzielić tym i nie zgadzać możecie ?" W kazaniach czwartym i piątym "O naruszeniu religii katolickiej" Skarga omawia bowiem trzecią chorobę Polski, wynikającą z tolerowania w niej rozmaitych herezji. Według Skargi reformacja jest prawdziwą klęską dla Polski, ponieważ pogłębia niezgodę narodową. Autor nakazuje powrót do religii katolickiej jako jedynie prawdziwej, prowadzącej do zgody i do potęgi państwa. "Sprawiedliwość jest królestwom fundamentem. Szczęśliwe też jest królestwo, w którym jest sprawiedliwość, a każdy przy swoim zostaje, a krzywdy nie cierpi, bo fundament jest każdego zgromadzenia i sąsiedztwa sprawiedliwość." W kazaniu szóstym "O monarchii i królestwie" pragnie przekonać czytelnika, że monarcha jest najlepszą formą rządów. Państwem powinien rządzić król, przy pomocy mądrej rady, złożonej z przedstawicieli narodu. Poddani winni są swemu królowi szacunek i posłuszeństwo. Natomiast "złota wolność szlachecka" prowadzi do upadku państwa. "Co jedno jest uczonych u Greków i Łacinnników, filozofów, retorów, historyków, wszyscy ten rząd pod jednym chwalą, a inne ganią. Filo, Żydowin on sławny, chwali one Homerusowe słowa: "Zła rzecz, gdy wiele rozkazują: niechże król jeden będzie" Just. orat. ad gentes. Naszy doktorowie toż mówią. Justinus: "Jednego panowanie od wojen i zwad - mówi - wolne bywa". Atanazyjus: Orat. adyersus idola. "Jako wielość bogów żadnego boga nie czyni, tak wiele panów żadnego pana nie ma, a gdzie pana nie masz, tam zamieszanie jest". Cypr. de idolo. vanit. Cyprian z tego dowodzi przeciw poganom, iż jeden musi być Bóg, bo taki rząd jest nalepszy i naprzyrodzeńszy. I mówi: "Do panowania Boskiego bierzmy przykład z ziemskiego. Gdzie byli dwa królowie, którzy by sobie wiary dotrzymali, a krwią się nie kończyli?" Hieronim ś. mówi: Ad Rusticum monachum. "Jeden cesarz, jeden w ziemi sędzia. Rzym skoro zbudowany jest, dwu królów mieć nie mógł". Seneka gani Brutusa, który dla nadzieje wolności Juliusza, cesarza pierwszego rzymskiego, zabił, mówiąc: "Najlepszy stan jest miasta pod jednym sprawiedliwym królem"." W kazaniu siódmym "Prawa niesprawiedliwe" Skarga omawia piątą chorobę Rzeczypospolitej objawiająca się w niedobrych prawach, żąda zaostrzenia odpowiedzialności karnej, oburza Skargę nietykalność osobista szlachty umożliwiająca jej bezkarne łamanie prawa. Skarga stwierdza, że bez praw sprawiedliwych nie ma prawdziwej wolności. Autor żąda wolności osobistej dla chłopa. "Prawo jest, jako nauka życia i sznur spraw ludzkich, którym prostują postępki swoje; jako mówi Mędrzec: "Mandat jest świeca, i prawo jest światłość, a droga żywota gromienie karności" (...) "Lecz wszystko na tym należy, aby prawa były sprawiedliwe, wszytkim pożyteczne, cnoty, a nawięcej bogobojność, szczepiące, chwały i czci Boskiej ochraniające, a na koniec dobrą egzekucyją i karnością opatrzone" (...) "Bo które ustawy sprawiedliwości w sobie nie mają a jaką krzywdą ludzką pokrzywione są, nie są prawa, ale złość szczera, gdyż sprawiedliwość jest fundamentem wszytkiej Rzeczyposp[olitej]. De civit. ,,Które jej królestwa nie mają - mówi ś. Augustyn - nie królestwami, ale rozbójstwem nazwane być słusznie mogą". Ósme i ostatnie kazanie "O niekarności grzechów jawnych" jest poświęcone panującej w Polsce tolerancji. Wylicza przestępstwa takie jak ucisk chłopów, mężobójstwo, lichwa, nieprawne nabywanie majętności, brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości i grabież dóbr publicznych. Po takim wyliczeniu grzechów przewiduje rychły upadek Polski. "Kazania sejmowe" Skarga kończy odwołaniem się do proroków ze Starego Testamentu, którzy podobnie jak Skarga przestrzegali swój lud, grożąc mu niechybnym upadkiem.
Jan Kochanowski również poruszał temat władzy w swoich utworach, interesowała go ówczesna sytuacja polityczna Polski. "Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów", w której autor wyraził oburzenie na szlachtę, która z obojętnością patrzy na poniżanie powagi Polski. Kochanowski zakończył swój utwór przestrogą:
"Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie";
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi".
Poeta domaga się zniesienia podatków, obrony granic. Apeluje o myślenie o przyszłości ojczyzny. Zdaniem poety, każdy może służyć dla wspólnego dobra:
"Komu dowcipu równo z wymową dostaje,
Niech szczepi miedzy ludźmi dobre obyczaje (…)
A ty, coć Bóg dał siłę i serce po temu,
Uderz się z poganinem, jako słusze cnemu."
W "Odprawie posłów greckich" przedstawił poeta potępił prywatę, przekupstwo, walkę o wpływy polityczne i brak zainteresowania sprawami ojczyzny ówczesnej magnaterii polskiej. Apelował o zmianę zachowania rządzących, bo jeśli nie będą interesować się sprawami ojczyzny, a tylko własnymi interesami, to grozi Rzeczypospolitej upadek. Tragedia dotyczy Troi, ale Kochanowski aluzjami i chwytami kompozycyjnymi przenosi cała otoczkę na rzeczywistość Rzeczpospolitej XV wieku. Poprzez Troję i jej społeczeństwo poeta potępił prywatę, zainteresowanie własnymi interesami, brak troski o sprawy ojczyzny. Kochanowski przedstawił postać Antenora, prawego człowieka, dla którego dobro państwa jest ogromnie ważne, dla niego najważniejsza jest ojczyzna. Utwór kończy znamienne wezwanie Antenora: "Na każdy rok nam każą radzić o obronie;/ Ba, radźmy też o wojnie, nie wszystko się brońmy:/ Radźmy, jako kogo bić; lepiej, niż go czekać!"
Stanisław Staszic mocno przejmował się losem mieszczan i chłopów. Proponował uwolnienie chłopa od pańszczyzny. Postulował zamianę pańszczyzny na czynsz, by zniesiono sądy patrymonialne. Staszic domagał się większych praw dla mieszczan. Działalnością swą obejmował najważniejsze dziedziny życia politycznego i społecznego. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno- polityczny Staszica wyrasta z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, ale także z głębokiej troski o kraj. Staszic uważał, że szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela." Podkreślał konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem. Wiele postulatów wysunął w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto, domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy zasiadaliby w jednej izbie z przedstawicielami szlachty. Staszic wypowiadał się za tronem dziedzicznym, przeciwstawiał się wolnej elekcji. Pragnął utworzyć stałą armię, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Stanisław Staszic krytykował polską magnaterię, winił ją za upadek ojczyzny. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków." Według Staszica magnateria doprowadziła do upadku kraju i do rozbioru Polski.
W swoich dziełach zawarł projekty reform. Szkoła, zdaniem Staszica, powinna być świecka, a edukacja obywatelska. Udział w rządach powinni mieć przedstawiciele wszystkich warstw społecznych. W "Przestrogach dla Polski" żądał praw dla mieszczan, które by "urodzenie miejskie uczyniły równe z innymi obywatelami, zdolne do wszystkich cywilnych i wojskowych urzędów." Ostrzegał szlachtę przed jej wzrastającą potęgą w Polsce. W swoich dziełach Stanisław Staszic odwołał się do prawa, do ideałów wolności i równości człowieka.
Obok Staszica wybitnych przedstawicielem prozy politycznej był Hugo Kołłątaj. Podobnie jak Staszic żądał dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów (zamiana pańszczyzny na czynsz), ogólne opodatkowanie, zmniejszenie wpływów magnaterii, sejm gotowy. Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, ale także jego pisma były podstawą Konstytucji 3 Maja, poruszały sprawy społeczne i władzy państwowej. Sejmowi chciał powierzyć jedynie władzę ustawodawczą, władzę wykonawczą przekazuje ministerstwom. W sejmie przewidywał dwie izby- jedną dla szlachty, drugą dla mieszczan. Protestował przeciwko tragicznej sytuacji chłopa, domagał się dla niego wolności osobistej. Pisał o układach społecznych: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy- człowiek jest i w niczym od nas się nie różni." Myśli Kołłątaja były znane i cenione wśród ludu polskiego i stąd zrodziła się wówczas opinia, że lud i pospólstwo idzie za księdzem Kołłątajem i "oni przemogą, bo są silniejsi."
Franciszek Salezy Jezierski był najwybitniejszym przedstawicielem lewicy reformatorskiej. Zwracał uwagę na postawę obywatelską, według niego "ludzie urodzeni w stanie szlacheckim nie powinni nigdy pogardzać żadną inną klasą obywatelów, a mając zaszczyt z swego własnego urodzenia, obowiązani są tym bardziej starać się o przymioty osobiste." Jego radykalne poglądy społeczne zraziły do niego konserwatywną opinię szlachecką, ponieważ atakował przywileje szlacheckie, stawał w obronie mieszczan i ludu wiejskiego. Dążył do wzmocnienia władzy państwowej. Jezierski krytykował szlachtę i arystokrację, stawał w obronie pospólstwa, dążył do wzmocnienia władzy państwowej. O arystokracji pisał: "arystokraci mają znaczenie w kraju nabyte niesłusznością, tak jak złodzieje mają dostatki nabyte kradzieżą." Lud nazywał "zupełnym narodem", to lud miał stanowić podstawę narodu. Domagał się zrównania politycznego mieszczan i szlachty, żądał opieki prawnej dla chłopa. Ustrój stanowy w Polsce zdefiniował: "Stan szlachecki jest głową, stan miejski jak piersi i żołądek, stan pospólstwa jak ręce i nogi." Pojęcie narodu ilustruje: "naród jest zgromadzeniem ludzi mających jeden język, zwyczaje i obyczaje zawarte jednym i ogólnym prawodawstwem dla wszystkich obywatelów."
Stanisław Konarski w dziedzinie oświaty proponował powołanie urzędu państwowego sprawującego nadzór nad szkołami i kierującego sposobami nauczania. Konarski zreformował szkoły pijarskie, celem było wychowanie obywatelskie: "Niech chłopcy wiedzą, co winni ojczyźnie, co należy im przez całe życie dla ojczyzny robić, aby mogli odwdzięczyć się ojczyźnie przez wspomaganie jej, bronienie i dodawanie jej sławy." Program polityczny Konarski wyłożył w dziele "O skutecznym rad sposobie". Odrzucało ono liberum veto, jako przyczynę zła w Rzeczypospolitej. Konarski proponował rozstrzyganie uchwał sejmowych większością głosów. Autor żądał ustanowienia sejmu złożonego z dwóch izb, senatorskiej i poselskiej.
Władza była tematem literatury od zawsze. O władzę ludzie zabiegali od zarania dziejów. Władza może być zaszczytem, ale też powodem konfliktów i cierpień. Mądry władca to człowiek prawy i sprawiedliwy. Tylko wtedy władza będzie przynosić satysfakcję dla władcy i przede wszystkim będzie służyć społeczeństwu.
