AUTORYTARYZM:
Proces F. Kafka- bezsilność człowieka wobec biurokracji, wszechogarniający formalizm, który pozbawia jakichkolwiek przejawów człowieczeństwa, uniformizacja społeczeństwa produkująca tłum "ludzi - każdych"; Zniewolony umysł Cz. Miłosz, Rok 1984 G. Orwell- rzeczywistość w państwie komunistycznym, człowiek poddany całodobowej inwigilacji; Mała Apokalipsa T. Konwicki- świat według idei socrealistycznej, ociekający kiczem, bylejakością, plastikiem, obłudą, gnijący od środka, co stara się ukryć za wszelką cenę niedokładnie rozprowadzona, odpryskująca wciąż emalia; Wspomnienia z domu umarłych F. Dostojewski- codzienność w carskiej Rosji, "martwy za życia dom", w którym mieszkają ludzie pozbawieni podstawowych, spontanicznych odruchów, przepojeni strachem o jutro.
BEZDOMNOŚĆ: Ojciec Goriot H. Balzac- los człowieka w świecie, w którym liczy się tylko sława i bogactwo, pozostawiony i odepchnięty nawet przez swoje dzieci, którym poświęcił wszystko, co miał; Latarnik H. Sienkiewicz- samotność i statyczność mieszkańca latarni morskiej, pozbawionego bliskich, którego jedynym życiem jest otaczający go ze wszech stron żywioł; Początek A. Szczypiorski - Irma Seidenman- czuła się Polką, uczciwą i dobrą obywatelką, którą jednak po wojnie wydalono z kraju wraz z większością Żydów. Była więc podwójnie bezdomna, zmuszona do końca życia mieszkać w Paryżu; Ludzie bezdomni S. Żeromski - bezdomni są wszyscy ludzie, którzy żyją w warunkach urągających ich godności, a także ci, którzy muszą szukać swego miejsca na obczyźnie; Odyseja Homer- opowieść o nieszczęściu człowieka, który posiada swój dom i kochającą rodzinę, ale nie może do niego wrócić, Kandyd, czyli optymizm Voltaire- bezdomność bohatera, który nie może znaleźć swojego miejsca na ziemi i, który uświadamia sobie bezsens wszelkich starań, przemijalność i nietrwałość rzeczy materialnych.
BÓG: Legenda o świętym Aleksym- studium ascetyzmu i cierpienia w imię własnej wiary; Kwiatki świętego Franciszka- idea radosnej wiary przepełnionej radością życia, miłością, uwielbieniem natury jako elementu boskiego stworzenia; Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią- charakterystyczny motyw "dance macabre", niosący przesłanie, iż wobec śmierci wszyscy ludzie są równi i wszyscy tez będą sądzeni przez Boga tak samo, bez względu na status społeczny, urodę i inne aspekty; Nie wierzę w nic K. Przerwa - Tetmajer- załamanie ludzkiej wiary, dekadentyzm, kryzys wszelkich wartości spowodowany stanem społecznym i politycznym.
BUNT: Mit o Prometeuszu- pierwszy, najsławniejszy buntownik, który ukradł bogom ogień, z miłości do ludzi; Antygona Sofokles- bunt kobiety, której nie pozwolono pochować brata. Swój odważny czyn przypłaciła śmiercią; Giaur G. G. Byron- motyw bohatera bajronicznego, który walczy o wolność i podstawowe ludzkie prawa, jego bunt jest jednym ze skrajnych uczuć, jakie nim targają, figuruje zaraz obok miłości i nienawiści; Dziady cz. III A. Mickiewicz- prometejski bunt przeciwko Bogu, złość bohatera, któremu wydaje się, że przewyższa Stwórcę i, że lepiej zna ludzkie potrzeby; Przesłanie Pana Cogito Z. Herbert- bohater, który nie boi się już totalitarnego zakłamania i manipulacji, zna swoją wartość, nie potrafi milczeć wobec terroru; Ferdydurke W. Gombrowicz- sprzeciw wobec jednolitości formy i schematom. Obala panujące zasady i reguły nie tylko literackie.
CIERPIENIE: Księga Hioba - Biblia- krzywda człowieka, który zaufał Bogu i poddał się jego życzeniom, przeżył swoje Piekło na Ziemi, ale pójdzie za to do Nieba; Treny J. Kochanowski- żal po stracie córki, który doprowadza do załamania dotychczasowych przekonań i kryzysu wiary; Cierpienia młodego Wertera J. W. Goethe- motyw nieszczęśliwej miłości, która prowadzi do obłąkania i samobójstwa; Hymn (Smutno mi, Boże!) J. Słowacki- cierpienie emigranta, który czuje się obco na cudzej ziemi, wszędzie jest tylko gościem; Medaliony Z. Nałkowska- tragedia wojny, doświadczenia bólu, rozpaczy, utraty bliskich, załamania wartości; Inny świat G. Herling - Grudziński- załamanie człowieka upodlonego i uwięzionego, traktowanego jak zwierzę, pozbawionego wszelkich praw i zaspokajania podstawowych potrzeb.
DZIECIŃSTWO: Dolina Issy Cz. Miłosz- historia dorastania Tomasza, jego doświadczenia, wspomnienia rodzinne, poznawanie świata, budowanie systemu wartości; Mały Książę A. de Saint-Exupéry- udowadnia, że świat widziany oczami dziecka jest czystszy, lepszy i prawdziwszy, przemawia do serc i uczuć dorosłych, którzy dawno już zapomnieli, co tak naprawdę liczy się w życiu; Elegia o…(chłopcu polskim), Rodzicom K. K. Baczyński- wiersz skierowany do chłopca, który zamiast beztroski i zabawy przeżywa brutalność wojny, musi walczyć w imię idei oraz praw, z których nawet nie zdaje sobie sprawy; Nasza szkapa M. Konopnicka- jedna z wielu nowel przedstawiających życie dzieci- nie zawsze kolorowe i szczęśliwe- o tematyce charakterystycznej dla autorki.
GROTESKA: Świętoszek, Skąpiec, Mizantrop Molier- komedie kpiące z ludzkiej obłudy i zakłamania; Śluby panieńskie A. Fredro- autor parodiuje romantyczny światopogląd, egzaltowanych kochanków, którzy nie grzeszyli bezpretensjonalnością. Został z resztą odsunięty za to z elitarnego grona wielkich pisarzy epoki, jako kabotyn nie realizujący założeń programowych; Moralność pani Dulskiej G. Zapolska- ironiczne przedstawienie rzeczywistości tuwimowskich "strasznych mieszczan", którzy pozwalają sobie na wszystko w swoich czterech ścianach i tylko przed ludźmi toczą wymyśloną przez siebie grę, która akcentuje ich moralność, uczciwość i poziom intelektualny; teatrzyk Zielona Gęś K. I. Gałczyński- groteska komunistycznej rzeczywistości przedstawionej za pomocą "śmiechu przez łzy", najmniejszy teatrzyk świata, który w swoim drugim dnie niósł jaskrawą obrazowość mechanizmów panującego systemu.
MAŁE OJCZYZNY, UTOPIA: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki I. Krasicki- obraz cudownej krainy Nipu, państwa samowystarczalnego, apoteoza pierwotności, kult Matki Ziemi jako źródła życia ludzkiego. Nipuanie są szczęśliwi, silni, zdrowi, potrafią radzić sobie z przeciwnościami, żyją w dostatku, bo niewiele potrzeba im do radości; Kandyd, czyli optymizm Voltaire- motyw krainy Eldorado, w której ludzie opływają w bogactwa niemożliwe do udźwignięcia, nie znają zła ani waśni, żyją w spokoju, harmonii i dobrobycie; Przedwiośnie S. Żeromski- Polska jako kraj "szklanych domów", obraz będący jednak złudnym widziadłem człowieka oddalonego od ojczyzny o tysiące mil. W rzeczywistości na miejscu domów ze szkła leży błoto i gruzy zburzonych miast; Atlantyda W. Szymborska- motyw Zaginionej Atlantydy, o której marzy się w snach. Wytwór eskapistycznych ludzkich skłonności do którego odwołuje się poetka szukając lepszego świata.
MIŁOŚĆ: Pieśń nad Pieśniami - Biblia- opowieść o Oblubienicy i Oblubieńcu, która jest metaforą, bo w rzeczywistości przedstawia miłość Boga do człowieka; Mit o Orfeuszu i Eurydyce- historia nieszczęśliwej miłości kochanków, którzy zostali rozłączeni przez Hadesa;
Mit o Erosie i Psyche- miłość bożka i najpiękniejszej kobiety świata, która musiała pokonać wiele przeszkód (głównie zazdrość i zawiść Afrodyty), aby połączyć się z ukochanym; Dzieje Tristana i Izoldy oprac. J. Bédier - dzieje tragicznej miłości, nad którą czuwało wieczne fatum. Nieszczęście pary kochanków, którzy nigdy nie zaznali smaku spełnienia i szczęścia; Boska Komedia D. Alighieri- przypowieść o drodze człowieka do doskonałości, na której bohater spotyka miłość swojego życia- Beatrycze; Romeo i Julia W. Shakespeare- historia pokroju bédierowskich Dziejów…, o kochankach, których uczucie zakończyło się tragicznie. Jeszcze jedno potwierdzenie, iż miłość silniejsza jest od śmierci…; Laura i Filon F. Karpiński- sentymentalna opowieść przesycona ludowością i motywami folklorystycznymi, bohaterami są mieszkańcy małego miasteczka ujmujący prostotą i niewinnością; Romantyczność A. Mickiewicz, W Weronie C. K. Norwid - dowód na to, iż "czucie i wiara" są silniejsze niż "mędrca szkiełko i oko" oraz sądy ludzi, którzy "mówią uczenie". Negacja poznania rozumowego jako jedynego obiektywnego; Kamizelka B. Prus- tragiczna miłość przerwana śmiertelną chorobą. Historia podtrzymywania na duchu i rozpaczliwej nadziei na cud; Nad Niemnem E. Orzeszkowa- miłość, która nie zna konwencji ani schematów, która kieruje się sercem a nie ludzkim gadaniem, miłość wyzwolona z obowiązującego wzorca obyczajowego, ludzka, dobra i szczera; Pierwszy krok w chmurach M. Hłasko- opowieść o ciągle powtarzającym się cyklu życiowych zdarzeń, o zegarze nakręcanym wciąż od nowa, przez co ludzie doznają ciągle tych samych doświadczeń, tego samego bólu, krzywdy, tak samo los przekreśla ich marzenia, obarcza niemożliwym do uniesienia balastem i wszyscy identycznie oduczają się sztuki prawdziwej miłości.
PRACA: Żeńcy Sz. Szymonowic- praca chłopek na pańskim polu pod nadzorem starosty, rzeczywistość daleka od idylli, a mimo to bohaterowie starają się żyć w zgodzie z przyrodą i wyznawanymi przez siebie wartościami moralnymi; Nad Niemnem E. Orzeszkowa- przedstawienie pozytywistycznej idei pracy w myśl zasady "Nie święci garnki lepią", życie zgodne z cyklem pór roku i w zgodzie z naturą; Lalka B. Prus- realizuje reguły pracy organicznej i pracy u podstaw, ponadto prezentuje zasady utylitaryzmu (społecznej przydatności); Siłaczka S. Żeromski- poświęcenie własnego szczęścia i przyszłości dla pracy oraz idei.
SZTUKA: Apollo i Marsjasz Z. Herbert- sztuka jest zbyt estetyczna, by wyrazić cierpienie, ponadto wiersz jest dowodem wyższości cierpienia i bólu nad zimnym, nieludzkim ideałem estetycznej harmonii; Mała Apokalipsa T. Konwicki- oblicze kiczu, socrealistycznego pojmowania sztuki i kultury, upadku estetyki do skrajnych nizin. Króluje bylejakość. Media, inwigilowane przez aparat sprawujący władzę, służą ujednoliceniu, zepchnięciu ludzkiej wrażliwości w ignorancję i obojętność; Fortepian Szopena C. K. Norwid- myślą przewodnią utworu jest ideał, który "sięgnął bruku". Przedstawia wartość sztuki i artysty w ówczesnym świecie, który niczego nie szanuje i, który posiada bardzo krótką pamięć, żyjąc teraźniejszością i zapominając o twórcach, którzy odeszli. Muzyka Chopina została upodlona wraz z upadkiem fortepianu na ziemię, Chudy literat A. Naruszewicz- portret artysty, który przymiera głodem, ponieważ nie posiada kręgu odbiorców swojej twórczości, ludzie nie rozumieją i nie interesują się sztuką.
ŚMIERĆ: Krótkość żywota D. Naborowski- typowe dla baroku rozważania nad znikomością ludzkiej egzystencji; Do trupa J. A. Morsztyn- opiera się na kontraście, zestawieniu sytuacji człowieka żywego- nieszczęśliwego kochanka trupa. Ostateczny morał niesie przesłanie, iż - paradoksalnie - człowiek martwy znajduje się w lepszym położeniu, bo łatwiej umrzeć niż wiecznie płonąć ogniem nieszczęśliwej miłości; Campo di Fiori Cz. Miłosz- śmierć w tłumie sławnego Giordana Bruno posądzonego o heretyzm, wiersz przedstawia obojętność anonimowej widowni wobec dogasającego stosu. Podobnie ginęli powstańcy w getcie warszawskim, była to śmierć w rytmie pędzącej karuzeli znajdującej się po drugiej stronie muru, na której bawili się ludzie, tętniło życie; Opowiadania T. Borowski- typowa historia obozowego losu, ludzie traktowani jak rzeczy za życia i po śmierci, więzień więźnia skazuje na męczarnie bez mrugnięcia okiem, matki nie przyznają się do swoich dzieci. Obraz człowieka w nieludzkich warunkach, Widziane z góry W. Szymborska- wiersz będący zadumą nad martwym żukiem, opowieść o śmierci, która dla nikogo nie ma większego znaczenia, "wydaje się, że nie stało mu się nic ważnego", bo w człowieczym mniemaniu tylko jego ból, krzywda i cierpienie jest ważna i warta zastanowienia; Kot w pustym mieszkaniu W. Szymborska- "Umrzeć/ tego nie robi się kotu[…]", historia zwierzęcia, którego właściciel odszedł na zawsze, jego rozterki, wierne czekanie na szelest, na stukanie do drzwi, opis uczuć urażonego, osamotnionego kota.
TANIEC: Pan Tadeusz A. Mickiewicz- opis ostatniego poloneza, który poprzedził wymarsz wojsk napoleońskich z Litwy, jest nauką dla wszystkich Polaków żyjących w pierwszej połowie XIX wieku. Taniec narodowy to symbol historii, a uczestniczące w nim pary występują jako analogie do ludzi, którzy wkroczą w jej świat; Wesele St. Wyspiański- taniec chocholi jako symboliczna wizja uśpionego społeczeństwa polskiego, niezdolnego do jakiegokolwiek działania; Tango S. Mrożek- prezentuje taniec Edka (przedstawiciela lumpenproletariatu) i Eugeniusza ( przedstawiciela rodziny z tradycjami), w którym to Edek prowadzi bosego Eugeniusza po parkiecie. Tango, będące zwieńczeniem utworu, a także banalna melodia (ograna do znudzenia) ukazują, kto będzie dominował w nowej polskiej rzeczywistości i w jakim rytmie będzie ona wirować; Popiół i diament J. Andrzejewski.
WĘDRÓWKA: Odyseja Homer- opowieść o niekończącej się wędrówce do rodzinnej Itaki, tułaczka Odysa zamieniła się przymusowo w żywot nomady, dla którego istnienie jest ciągłą drogą skądś - dokądś, składa się z przejść między jednym a drugim miejscem, pozbawionych wytchnienia i nie dających poczucia bezpieczeństwa (por. Itaka K. Kawafis); Kandyd, czyli optymizm Voltaire- opowiada o podróży w poszukiwaniu szczęścia, której rezultatem jest stwierdzenie, że szczęście nie istnieje, wszystko przemija, nic nie jest trwałe, gonimy za znikającym punktem, a kiedy uda nam się go złapać, okazuje się, że to tylko mara, cień cienia naszych faktycznych pragnień.. "Trzeba uprawiać swój ogródek"- mówi przesłanie powiastki, czyli zbudować dom do którego zawsze można wrócić, który będzie jedną z nielicznych stałych rzeczy na świecie, trzeba szukać radości i spełnienia w swoim wnętrzu; Boska Komedia D. Alighieri- historia wędrówki człowieka, który pokonując kolejne stopnie zaświatów, coraz bardziej przybliża się w stronę doskonałości; Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki I. Krasicki- wędrówka- ucieczka w poszukiwaniu lepszych światów zaprowadza bohatera do cudownej, utopijnej krainy, gdzie wszystko posiada swój sens, motyw człowieka poszukującego własnego "ja"; Mała Apokalipsa T. Konwicki- podróż przez socrealistyczną Warszawę, w której nie ma już miejsca na uczucia i sentymenty: miłość jest tylko zwykłym zaspokajaniem popędów, przyjaciele nakłaniają się nawzajem do samobójstwa… Wędrówka kończy się samospaleniem głównego bohatera, który przez cały dzień dojrzewał do tej decyzji i podjął ją samodzielnie; Zaczarowana dorożka K. I. Gałczyński- opis podróży dorożką przez miasto, z charakterystycznym akcentem groteski i humoru.
WOLNOŚĆ: Giaur G. G. Byron- obraz bohatera bajronicznego, który rozdarty pomiędzy miłością i nienawiścią walczy o wolność jako najwyższą wartość. W dążeniu do swojego celu zdolny jest do zbrodni, budzą się w nim najdziksze instynkty, a jednocześnie targają nim najwyższe uczucia; Ptaszki w klatce I. Krasicki- charakterystyczne dla fraszki, wykorzystanie postaci zwierzęcych do przedstawienia kwestii ludzkich, tu występuje porównanie istoty uwięzionej i takiej, która przyszła na świat w niewoli. W pierwszym przypadku występuje silna tęsknota za wolnością, w drugim natomiast uwięzienie nie stanowi tragedii, traktowane jest jako stan codzienny i naturalny; Do obywatela Johna Brown C. K. Norwid- apologia Murzynów, apel o równość wszystkich ludzi bez względu na wyznanie i kolor skóry. John Brown był farmerem amerykańskim, przywódcą niedoszłego powstania pod arsenałem w Harpers - Terry. Buntował się przeciwko niewolnictwu, został jednak postawiony przed sądem, skazany na karę śmierci i stracony, mimo protestów opinii publicznej z całego świata. Wiersz jest wielkim krzykiem o wolność, która nie zna konwenansów, uprzedzeń i bezpodstawnych zahamowań; mit o Dedalu i Ikarze- opowieść o twórcach wynalazku, który miał dać im wolność. To także jedna z wielu na świecie historii o ludziach, którzy pragnęli latać, jak choćby whartonowski Ptasiek. Marzenia okazały się jednak zgubne, a zapomnienie zbyt silne, dlatego też Ikara spotkał tragiczny los; Nad poległym powstańcem J. Przyboś- utwór napisany w atmosferze wojennej. We wszechogarniającym piekle jedyne drzwi do wolności prowadzą ku śmierci.
ZŁO <-> DOBRO: Powracająca fala B. Prus- zło jest jak bumerang, ono zawsze powróci niczym fala do swojego nadawcy. Fale na wodzie zataczają coraz większe kręgi by zaniknąć wreszcie w swoim ośrodku. Niektórych spraw nie da się cofnąć ani wymazać, Bóg za dobre wynagradza a za złe karze, nie daje się niczym przekupić; Missa pagana E. Stachura- jedna z pieśni nieokiełznanego poety, który sam także nie poradził sobie z niesprawiedliwością i złem świata. Nawołuje do równości i tolerancji, pragnie zniszczyć zawiść, zazdrość i zło, nadaremnie; Nie baw się więcej kulą ziemską E. Lipska- utwór, który stał się później znaną piosenką G. Turnaua. Teraz, kiedy już wszystko zostało zniszczone, zdeptane i zabite, nie ma już niczego i nikogo, kogo można by skrzywdzić. "Nie baw się więcej kulą ziemską" to także słowa, które przywołują na myśl scenę z Dyktatora w wykonaniu Ch. Chaplina, kiedy to Hitler bawi się wielkim nadmuchiwanym globusem, by wreszcie przedziurawić go w ułamku sekundy; Dewotka I. Krasicki- krótki traktat o ludzkiej obłudzie, o religijnym fanatyzmie, który oznacza jedynie klęczenie całymi dniami w kościele i niekończące się klepanie wyuczonych modlitw. Natomiast w przerwach między jedną a drugą litanią tytułowa dewotka nie szczędzi okrucieństwa wobec własnej służącej i otaczających ją ludzi; Moralność pani Dulskiej G. Zapolska- moralność i dobroć, ale tylko poza własnym domem, przed oczami obcych ludzi. We własnych czterech ścianach można natomiast dopuszczać się najgorszych czynów takich jak: musztra wobec własnego męża, zakłamanie i pruderyjność wobec swoich dzieci, okrucieństwo dla służby, nienawiść, bezduszność, nieczułość, nieludzkość, dbałość jedynie o to, aby wszelkie małe i wielkie grzechy nie ujrzały światła dziennego (por. Mieszkańcy J. Tuwim); Początek A. Szczypiorski- autor udowadnia, iż zło i dobro płynie z każdego człowieka tak samo, nieważne czy jest to Niemiec, Polak czy Żyd. Bo, jak mówi przesłanie Medalionów Z. Nałkowskiej lub Dżumy A. Camusa, każdy może być ofiarą i każdy może być katem; Rozmowy z katem K. Moczarski- niezwykła relacja z rozmowy z tytułowym katem. Próba zrozumienia i odszukania źródła tak ogromnych pokładów zła, jakie tkwiły w hitlerowcach. Na przykładzie Jürgena Stroopa pisarz przedstawia psychologiczne studium umysłu oprawcy. Nie ocenia go i nie wydaje sądów, pragnie być obiektywny, a ponadto prawdopodobnie brakuje mu takich słów, którymi mógłby określić człowieka z kamienia; Popiół i diament J. Andrzejewski- rzeczywistość z komunistycznego punktu widzenia, kanony najwyższych wartości przedstawione okiem "pryszczatego" w taki sposób, że ciężko właściwie ocenić po czyjej stronie znajduje się narrator. Kwestia dobra i zła poddana modyfikacji i manipulacji, jak wszystko w czasach PRL-u; Pierwsza fotografia Hitlera W. Szymborska- wyjątkowe przedstawienie motywu zła, które narasta z czasem. Człowiek rodzi się jako locke'owska tabula rasa, jest czysty i neutralny, dopiero życie bazgrze po nim i wyznacza mu drogę. I dlatego należy pamiętać, że nawet Hitler był kiedyś dzieckiem, nieskażonym i niewinnym, dopiero świat jaki go otaczał (bieda, brak większych talentów i perspektyw na przyszłość), najbliżsi ludzie (ojciec - tyran, wczesna śmierć matki, znieczulica w domu rodzinnym), ewentualna choroba psychiczna, którą mógł odziedziczyć w genach i w której nikt mu nie pomógł sprawiły, że stał się potworem; Dżuma A. Camus- autor za pomocą paraboli uświadamia odbiorcę, że zło jest jak dżuma, budzi się kiedy najmniej się go spodziewamy, kiedy zapominamy o uczuciach i empatii, pogłębiając swój egoizm i dążąc po trupach do osiągnięcia własnych celów. Utwór jest przestrogą, traktatem egzystencjalnym, który przypomina, iż dżuma - zło dotyczy wszystkich w takim samym stopniu, podobnie jak nie istnieje gradacja wobec śmierci; Granica Z. Nałkowska- już w samym tytule utworu tkwi jego sedno. W życiu każdego człowieka są pewne granice, których nie wolno przekraczać i, podobnie jak w Powracającej fali, wszystkie grzechy zostają zapisane na osobistym koncie, nie można ich anulować ani skasować z pamięci, odezwą się bowiem w odpowiedniej chwili, będą powracać dręczącym sumieniem nie dając spokoju.
