Symbol jest figurą artystyczną, z którą człowiek styka się od najdawniejszych czasów. Najbardziej charakterystycznym utworem symbolicznym jest biblijna "Apokalipsa Świętego Jana". Jednakże w tej pracy pragnę skoncentrować się nie na biblijnych treściach symbolicznych, ale na charakterystycznych dla modernizmu teoretycznych i praktycznych aspektach symbolicznego obrazowania.

Na wstępie warto dokładnie określić symbolizm i symbol. Otóż symbolizmem nazwano prąd literacko-artystyczny, który rozwijał się w drugiej połowie XIX wieku, a jego głównym wyznacznikiem było posługiwanie się symbolem. Natomiast symbol to znak, który posiada podwójne znaczenie: dosłowne i metaforyczne, jednakże zależność między tymi dwiema płaszczyznami nie jest jednoznaczna. Zadaniem symbolu jest "wyrażać to co niewyrażalne". Najważniejszą funkcją symbolu było obrazowanie "stanu ducha" czyli ludzkiej uczuciowości i emocjonalnego życia.

Warto przyjrzeć się bliżej kluczowym założeniom symbolizmu - prądu cieszącego się szczególnym uznaniem w epoce modernizmu. Najważniejszym warunkiem symbolicznego ukazywania świata było "wyrażenie tego, co niewyrażalne". Twórcy drugiej połowy XIX wieku chcieli zgłębić ludzką duszę, dlatego starali się pokazywać przeżycia, uczucia, wewnętrzne doznania. Ówczesna sztuka miała dotykać tego, co irracjonalne i nie dające się wytłumaczyć w sposób rozumowy. Istotne było także nawiązanie do filozoficznych założeń Schopenhauera i Bergsona. Pierwszy filozof pokazywał ludzkie życie jako pozbawione wszelkiego sensu. Uważał, że egzystencja człowieka nigdy nie będzie miała sensu, dlatego logicznym jest popełnienie samobójstwa i wyzwolenie się z bólu istnienia. Jednakże dowodził też, że jedyne, co posiadamy, to właśnie życie, dlatego należy dążyć do ograniczenia wszystkich cierpień. Było kilka sposobów na oderwanie się od smutnego świata, ale najbardziej skuteczne to osiągnięcie stanu nirwany oraz zanurzenie się w świat sztuki. Natomiast Bergson twierdził, że człowiek poznaje świat tylko dzięki intuicji, która pozwala na uzyskanie prawdziwej, nie rozumowej wiedzy.

Istotny stał się wpływ, jaki filozofia wywierała na sztukę, a przede wszystkim na poezję. Zwolennicy symbolizmu szczególnie podkreślali to, co trudne do poznania i tajemnicze. Dlatego chętnie skłaniali się ku wierzeniom, przeczuciom, problemem istnienia. Wszelką inspiracją stały się baśnie i egzotyczne kultury - na przykład tradycja hinduska. W tych założeniach modernizm bardzo przypominał romantyzm, z tradycji którego czerpał obficie. Te wyznaczniki symbolizmu doskonale współgrały z charakterystycznym nastrojem, jaki starali się uzyskać modernistyczni twórcy. Miał on być pesymistyczny, ponury, przygnębiający. Zarówno literaci jak i malarze czy muzycy tworzyli nastrój tajemniczości, wieloznaczności i niedopowiedzeń. Poezja miała wpływać na czytelników poprzez odpowiednią atmosferę, niezwykłe obrazowanie i melodyjnych charakter wierszy, ponieważ muzyczność była istotnym elementem poetyckim. Kolejną ważną cechą symbolizmu był subiektywizm. Twórca symboliczny nie mógłby się zdobyć na oświadczenie: "tak jest", on raczej użyłby stwierdzenia: "wydaje mi się", "miałem wizję", "śniłem". Mimo pragnienia prawdy poeci niechętnie poddawali się obiektywnym opisom, ponieważ nie wierzyli, że mogą ją osiągnąć. Środkiem artystycznym, który poeci modernistyczni szczególnie lubili, była metafora, którą stosowali zawsze, jeśli tylko było to możliwe. Istotne było też zwrócenie się w stronę synestezji, ponieważ prawdziwy obraz trzeba było zobaczyć, usłyszeć, poczuć. Świat miał być odbierany wszystkimi zmysłami, aby objawiać się w całości.

Takie były teoretyczne wyznaczniki symbolizmu. Warto dokładniej przyjrzeć się utworom modernistycznym, aby przekonać się, czy założenia tego nurtu były przestrzegane także w praktyce.

Bardzo charakterystyczny dla modernizmu jest utwór Artura Rimbauda "Statek pijany". Ten liryk może być odczytywany na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich - dosłowna - jest zapisem życia statku, który jest podmiotem lirycznym wiersza. Na początku jego losem kierują holowniki, ale później już samotnie wypływa na wody oceanu. Kolejne strofy są wyliczeniem tego, co statek spotyka podczas rejsów. Zakończenie utworu jest nieco zaskakujące - podmiot liryczny wyraża tęsknotę za wybrzeżami rodzinnej Europy, którą nazywa kałużą. Jednakże symboliczna płaszczyzna wiersza jest bardziej wielowymiarowa. Statek jest symbolem jednostki, która potrafiła zerwać z dotychczasowym życiem. Natomiast morskie wody i podróżowanie symbolizują oswobodzenie się z dotychczasowych zasad obowiązujących na stałym lądzie. Podróż statku jest niezwykle barwna, ponieważ podmiot poznaje nieznane dotychczas miejsca - "Florydy bajeczne". Ale wydaje się, że celem istnienia nie może być nieustanne poznawanie tego, co nowe i niezbadane. Także statek odczuwa znużenie spowodowane trwającą podróżą. Dlatego jego marzeniem jest powrót do "błotnistej kałuży", czyli ojczyzny, którą doskonale zna, do czasu dziecinnych doświadczeń. Jeśli przyjąć, że statek symbolizuje poetę, jego życie byłoby niezwykle smutne. Mimo egzotycznych doświadczeń i fascynujących doznań życie może spowodować wyczerpanie człowieka, który przecież zawsze marzył o przygodach. Nasuwa się zatem wątpliwość, czy warto w ogóle dążyć do poznania świata, skoro potem i tak przeżywamy rozczarowanie?

W tym wierszu widać wpływ filozofii Schopenhauera. To on głosił pragnienie całkowitego wyciszenia i spokoju zarówno ducha jak i ciała jako integralnych części ludzkiego życia.

Rimbaud niezwykle sprawnie posłużył się symbolem, ale warto także sprawdzić, czy wypełnił także pozostałe postulaty symbolizmu. Przede wszystkim uwagę czytelnika zwraca silny subiektywizm. Podmiot liryczny wypowiada się cały czas w pierwszej osobie: "znam", "widziałem". Również kolorystyka utworu jest ciemna, przytłaczająca, pesymistyczna: "ciemne tonie", "czarne wonie". Stwarza to nastrój smutku i przygnębienia, ponieważ takie właśnie jest ludzkie życie. Istotnym elementem utworu jest synestezja, która cieszyła się znacznym powodzeniem wśród modernistów : "żółtomodre przebudzenia". Liryk zawiera także dużo metafor, właściwie to można go nazwać jedną dużą metaforą. Już w tytule zawarty jest szczególny rodzaj metafory - oksymoron. "Statek pijany" silnie oddziałuje na wyobraźnię czytelnika poprzez zastosowanie licznych porównań i epitetów. Dlatego wiersz Rimbauda można określić jako doskonały reprezentant nurtu.

Kolejnym ważnym twórcą był Verlaine. Jest on autorem ważnego dzieła - "Sztuki poetyckiej", którą uznano za manifest dojrzałego symbolizmu. Poeta prezentuje w poemacie własne postrzeganie poezji. Już początek zawiera istotny postulat: "De la musique avant toute chose..." ("Nade wszystko muzyki!"). Muzyczność jest według poety meritum poezji. "Chodziło o swoistą rywalizację poezji z muzyką." (W. Natanson). Twórcy powinni stosować przymglone, szarawe barwy: "Odcienia, nie kolorów tęczy." Ten warunek był właściwie nie przesłaniem, ale potrzebą symbolizmu. Wiersze powinny także zerwać z "puentą zbójecką". Poezja to umiejętność stosowania sugestii, aluzji. Dla Verlaine'a dosłowna mogła pozostawać literatura, poezja powinna być symboliczna. Prawdziwy poeta nie korzystał z form rymowanych, ale tworzył jedynie w wiersze wolne. Sam artysta potrafił umiejętnie zastosować w praktyce wysuwane przez siebie postulaty: odpowiednio tworzył nastrój poetyckich wizji, wydobywał melodyjnych charakter wiersza zawarty w tekście, doskonale ukazywał subiektywne odczucia i emocje autora.

Francuski symbolizm wywarł znaczący wpływ na twórczość poetów Młodej Polski. Także polscy autorzy chętnie sięgali po symbol, aby zobrazować uczucia i emocje, a także ochoczo zabierali głos w sprawach sztuki, czego przykładem może być wiersz Tetmajera "Eviva l'arte". Z całą pewnością można stwierdzić, że neoromantyczna poezja pozostała wierna wyznacznikom symbolizmu. Natomiast warto przyjrzeć się bliżej także malarstwu z XIX wieku.

Najbardziej wyraźnie symbolizm wczesnej fazy zaznaczył się w twórczości dwóch Polaków tworzących w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku - Podkowińskiego i Pankiewicza. Jednakże najbardziej znane są obrazy innego autora - Malczewskiego. W początkowym okresie swojej twórczości malarz koncentrował się na tematyce patriotycznej, którą jednak przedstawiał w sposób symboliczny. Doskonałym przykładem symbolizmu jest jego płótno "Thanatos". Obraz przedstawia metafizyczny problem życia i śmierci. Śmierć jest ukazana jako młoda kobieta, która kładąc swe ręce na oczach starego człowieka, "porywa" jego duszę. Po raz kolejny można dostrzec nawiązania do filozofii Schopenhauera - śmierć jawi się jako zakończenie ludzkich cierpień i pełnego znojów życia, które symbolizuje starzec.

Równie ważnym dziełem Gustave'a Moreau jest obraz jego autorstwa "Edyp i Sfinks". W ciało mężczyzny wczepił się pazurami dziwaczny stwór podobny do kota. Obie postaci badawczo się sobie przypatrują. Sfinks symbolizuje kobietę, która próbuje omotać mężczyznę. Sfinks-kobieta nosi na głowie koronę, która jest symbolem przewagi biologizmu natury nad ludzkim rozumem. Jednakże to Edyp jest zwycięzcą w tym starciu z potworem. Mężczyzna przeszywa wzrokiem potwora i w ten sposób zwycięża nad naturą.

Te dwa przykłady doskonale obrazują wpływ modernistycznego symbolizmu nie tylko na poezję, ale także na sztukę.

Twórcy modernizmu chętnie sięgali po symbol, aby przy jego pomocy wyrazić swe uczucia lub dosadnie przedstawić poglądy na różnorodne tematy. Używając symbolu pisarze mogli bez obaw nawiązywać do historii i świadomości narodowej. Sztuka symboliczna odznaczała się znacznie mniejszym wpływem cenzury niż sztuka analityczna. Dzięki symbolowi większą rolę zyskiwała aluzja, sugestia i stuka wyobraźni, która pozwalała zgłębić intencje autora. Nie jestem do końca przekonana, że "symbol to synteza dosięgająca najwyższych rozmiarów", ale z pewnością symbolizm wywarł ogromny wpływ na całą literaturę i sztukę XIX i XX wieku.