Plan:

I. Wstęp:

1. Różnorodne spojrzenia na istnienie gór

2. Symbolika góry

3. Fascynacja górską przyrodą

II. Autorzy:

1. Jan Kasprowicz

2. Kazimierz Przerwa-Tetmajer

III. Podsumowanie

1. Kulturotwórcze znaczenie odkrycia gór.

2. Literacka i malarska różnorodność ujęć tematu..

3. Wieloaspektowy charakter istnienia gór .

IV. Bibliografia.

Motyw gór występuje w literaturze dość często. Można ten temat rozpatrywać różnorodnie. Góry stanowią naturalną rzeźbę terenu, swoiste granice oddzielające państwa lub miasta. Są naturalnymi granicami wyznaczającymi zasięg regionów oraz kultur.

Mieszkańcy terenów nizinnych widzą w górach doskonałe miejsce na letni i zimowy wypoczynek, który kojarzy się z licznymi atrakcjami ale czasem także tragediami. Mieszkańcy gór mają tam swoją ojczyznę, której tajemnicę częściowo znają. Góry były obiektem fascynacji człowieka od dawna. To on je zdobywał, zagospodarował bardziej dogodne rejony, uczynił je ciekawym tematem sztuki. Górska przyroda stała się miejscem medytacji, a nawet kultu i pielgrzymek.

Potęga gór jest niezaprzeczalna. Górskie masywy są znakiem niewzruszonej stałości, niezłomności, siły. Stąd też wynika ich symboliczne znaczenie - są symbolem potęgi, stałości, ponurej tajemnicy, stanowią pępek świata, są siedzibą bogów, ale też dziwacznych stworów (karłów lub olbrzymów). Przysłowiowe "góra z górą się nie zejdzie" wskazuje na ich samotność i odrębność.

Góry stały się dla wielu artystów źródłem natchnienia, ale jednocześnie były doskonałym miejscem odpoczynku i zapomnienia o życiowych problemach. W górach znajdowano ucieczkę od monotonnego życia, nudy, zniechęcenia, apatii. Obrazuje to wiersz napisany przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera "Melodia mgieł nocnych (nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)". Utwór pokazuje, jak młodopolski autor zmęczony dekadentyzmem epoki szukał schronienia od pesymistycznego nastroju właśnie w tatrzańskich krajobrazach, którego urok przyciągał jego uwagę. Poeta opisuje niezwykły pejzaż gór, które pogrążone w mrokach nocy rozświetla jedynie księżycowy blask. Aby podkreślić zwiewność i lekkość górskich mgieł, poeta przyrównuje je do "ćmy błony przeźroczystej" i "puchu mlecza". Tetmajer łączy w tym obrazie wrażenia, które doznaje dzięki różnym zmysłom: wzroku (barwa), powonienia (zapach), słuchu (dźwięk), wrażeń fizycznych (ruch). Zastosował tu środek artystyczny nazywany synestezją. Dzięki niemu oddziałujący na zmysły opis krajobrazu górskiego tchnie spokojem i delikatnością, jest doskonałą formą ucieczki od cywilizacyjnego hałasu i zgiełku oraz miejskiej monotonii.

Młodopolskie Tatry są także miejscem, w którym spotyka się Boga. Ten wątek można spotkać w późniejszych wierszach Kasprowicza, które są próbą odpowiedzi na pytania o sens ludzkiej egzystencji. Codzienna radość życia, dzięki której każda chwila staje się darem Bożym, oraz afirmacja przyrody wiążą się w utworach Kasprowicza z franciszkańską postawą wobec losu. W jego wierszach Tatry są miejscem dramatycznego rozdarcia człowieka, ale także przestrzenią harmonii i wiary. Właśnie górskie pejzaże są tłem dla wielkich przemian bohatera lirycznego.

Jak widać przyroda tatrzańska jest bardzo ważnym tematem poezji młodopolskiej, dlatego warto przyjrzeć się bliżej realizacji tego wątku w twórczości poszczególnych autorów.

JAN KASPROWICZ:

Ważnym poetą Młodej Polski, który sięgał po tematykę tatrzańską, był Jan Kasprowicz. Utworem odnoszącym się do Tatr jest cykl sonetów "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach". Zatytułowany w ten sposób zbiór wierszy jest pozornie poezją opisową. Wszystkie cztery wiersze zawierają opis górskiego krajobrazu, występuje w nich powtarzający się wątek spróchniałej, powalonej przez wichurę limby i krzewu pąsowej róży. Zmienne jest oświetlenie oraz tworząca tło sfera dźwiękowa. Zarówno drzewo jak i kwiat jest zwyczajowo interpretowany jako symbole: limba symbolizuje śmierć, zniszczony porządek świat, nieuchronną starość; krwistoczerwona róża jest symbolem życiowego aktywizmu, młodości, a nawet grzechu. Kontrastowe zestawienie tych dwóch roślinnych bohaterów wierszy ma skłonić czytelnika od refleksji nad prawami rządzącymi światem i ludzką egzystencją.

Na wiersze składają się niezwykle piękne, poetyckie opisy tatrzańskiego krajobrazu. To właśnie niezwykła przyroda gór stała się punktem wyjścia do rozpoczęcia filozoficznych refleksji w sonetach napisanych przez Kasprowicza. Przywoływane w każdym z sonetów motywy spróchniałej limby i osamotnionego krzaku róży szukającego ratunku przed pogodową zawieruchą tuląc się do ziemnej górskiej ściany nasuwają myśl, że pod realnym obrazem jest ukryta symboliczna treść. Tak jak limba symbolizuje śmierć i przemijanie, tak róża jest znakiem życia, symbolizuje wyzwanie rzucone nieubłaganym prawom życia.

"Krzak dzikiej róży" to cykl powstały w czasie przełomu modernistycznego, stąd charakterystyczne w wierszu nadanie większej roli przyrodzie, która staje się nośnikiem symbolicznych znaczeń odsyłających czytelnika do odwiecznych kwestii życia i śmierci.

Kasprowicz - tak jak inni poeci epoki - byli zafascynowani folklorem podhalańskim, którego elementy wykorzystywali w swoich utworach. Przykładem tego jest "Taniec zbójecki" - stylizowana na góralską kompozycja pieśniowa zawierająca liczne motywy ludowe.

Wielu artystów młodopolskich doceniało w przyrodzie tatrzańskiej jej nieskażenie cywilizacją i obecnością człowieka. Świat natury stawał się wyizolowanym miejscem, do którego chętnie przybywali zmęczeni miejskim życiem, szukający ukojenia, zmęczeni pesymistycznymi nastrojami i znudzeni powszednim życiem.

KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER

Poetą, którego zafascynowało piękno górskiej przyrody inspirującej do różnych refleksji i przede wszystkim sztuki poetyckiej, był także Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Przy opisywaniu niezwykłości Tatr wykorzystał technikę impresjonistyczną:

- całkowite podporządkowanie świata przedstawionego nastrojom i doznaniom podmiotu lirycznego oraz uchwycenie chwilowego klimatu obserwowanych elementów natury,

- zastosowanie świetlnych, zapachowych i dźwiękowych walorów, dzięki czemu utwór liryczny nabierał malarskości i muzyczności, stawał się bliższy czytelnikowi,

- nasycenie pejzażu światłem i jasnymi barwami bez wyraźnych konturów; dzięki temu można było uchwycić pojedynczy moment, ulotną chwilę, w której odpowiednia gra świateł eksponuje obserwatorowi kolejne odsłony tego samego elementu.

Tę technikę wykorzystał Tetmajer przede wszystkim w dwóch najbardziej znanych wierszach: "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej", "Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)".

"Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej":

Utwór przedstawia tatrzański pejzaż, a podmiot liryczny podkreśla poczucie spokoju i płynącego z obserwacji natury ukojenia. Kontakt z górską przyrodą daje wyciszenie cierpień i namiętności, przypomina atmosferę snu. Prezentowane widoki są ujęte dzięki zastosowaniu techniki impresjonistycznej: Tetmajer starał się zatrzymać i odzwierciedlić ulotną chwilę, w której można zaobserwować jedyny w swoim rodzaju podkreślony światłem kolor albo szczegół uwidoczniony jedynie dzięki krótkiemu podświetleniu. Tatrzańskie widoki tworzą: przezroczysta mgła osnuwająca szczyty, senna zieleń górskich lasów, szumiący potok. Mimo fascynacji podmiotu lirycznego pięknem, którego jest świadkiem, puenta wiersza jest pesymistyczna:

"Patrzę ze szczytu w dół: pode mną

przepaść rozwarła paszczę ciemną -

patrzę w dolinę, w dal:

jakaś dziwna mię pochwycą

bez brzegu i bez dna tęsknica,

niewysłowiony żal..."

Oprócz doświadczenia piękna i uspokojenia góry są także powodem refleksji dotyczących ponurej strony ludzkiej duszy. Chociaż podmiot poszukiwał w tatrzańskich krajobrazach ucieczki od problemów i trosk, ukojenie było jedynie chwilowe.

"Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)":

Wiersz nie jest już tak jednoznacznie pesymistyczny. Poprzez połączenie ruchu, barw, dźwięku i zapachu poeta odwołuje się do zmysłów czytelnika. Krajobraz tatrzański został w tym wierszu ożywiony. Poeta podkreśla zwiewność, lekkość i zmienność górskich mgieł wirujących nad górskim stawem. Szczyty stanowią tło dla ciągłego ruchu mgieł, sów i nietoperzy, a także szumów potoków i drzew. Połączenie tych wszystkich elementów tworzy nasycony barwami i lekkimi ruchami obraz będący artystyczną syntezą ukazującą niezwykłość nocnego krajobrazu. Na impresjonistyczny charakter wiersza wpływają wykorzystane obrazy poetyckie: śpiąca w kotlinie woda, szumiące limby, zapach kwiatów, bawiące się mlecznym puchem mgły, spadająca gwiazda. Niezwykle urokliwa przyroda górska jest przedstawiona w nieustannym ruchu i odpowiednim nocy delikatnym, oświetleniu, co pokazuje chęć zatrzymania tych ulotnych zjawisk przyrody.

W innym wierszu - "Z Kasprowego Wierchu" - poeta upaja się widokiem, który podziwia ze szczytu. Krajobraz tworzą chmury, opadająca mgła, przedzierające się słońce oraz oczywiście potężne góry. Dla podmiotu obserwowane zjawiska są "cudem błękitu", a widziane w oddali szczyty - "złocistymi grzbietami". Najbardziej sugestywnym elementem obrazu jest gra barw. Przeważają kolory jesienne, choć niektóre z nich są chyba rzadko spotykane w naturze (na przykład śnieżno-modro-ognisty). Barwy są złamane, przemieszane, co powoduje zadumę i uspokaja. Patrząc na pejzaż Tatr poeta stara się zatrzymać chwilowe wrażenie.

Bohaterem twórczości Tetmajera poruszającej tematykę gór jest także człowiek. Z reguły jest nim zbójnik - silny fizycznie i odważny, kierujący się swoistą sprawiedliwością społeczną (zabierać bogatym, oddawać biednym). Jest on między innymi bohaterem "Pieśni o Jaśku zbójniku" oraz opowieści "Jak Janosik tańczył z cesarzową". Janosik rozpropagowany jako postać literacka stał się symbolem społecznej sprawiedliwości i solidarności.

Podsumowanie:

1) Sięgnięcie po tematykę gór w polskiej kulturze łączy się z charakterystycznym także dla innych kultur sakralnego doświadczenia przestrzeni. Dla wielu ludzi góry były i są miejscem świętym, ponieważ łatwiej tam nawiązać i podtrzymać kontakt z bóstwami (według powiedzeń niektórych księży katolickich w górach jest bliżej do Boga).

2) Podobnie przedstawione są góry w malarstwie, czego przykładem jest obraz autorstwa Wojciecha Gersona "Cmentarz w górach". Na wiejskim cmentarzu, który jest uświęcony poprzez figurę krzyża, ciągnąc się przez wyłom w murze rozpoczyna się droga sięgająca tatrzańskich szczytów, a nawet nieba. Góry tworzą tło symbolizujące sakralny aspekt ludzkiego życia. Malarz tworzy więź łączącą świat żywych, świat umarłych i Boga.

3) W polskiej tradycji Tatry zyskały jeszcze jedno, dość oryginalne znaczenie. Stały się symbolem narodowym. Połączenie patriotyzmu z górami wpływało na mitologizację góralszczyzny. Górale stali się ludźmi o wyjątkowych cechach charakteru, niezwykłej kulturze i uwielbieniu wolności. Dlatego szukając narodowego mitu wykorzystano góralskie opowieści. W większości z nich fabuła dotyczy konkretnej osoby, która ma niesamowity życiorys. Chyba największą popularnością cieszył się mit o zbójniku Janosiku. Jedna z wersji jego życiorysu głosi, że urodził się już z zębami. Jako dziecko był karmiony matczynym mlekiem, ale po nieudanej próbie ścięcia drzewa w wieku 7 lat prosi matkę o dalsze karmienie go, aby nabrał nadludzkiej siły. Wiedźmy poddają go licznym próbom wytrzymałościowym, po czym dostaje czarodziejską koszulę, pas oraz ciupagę. Na początku obrabowuje swojego ojca, a potem zostaje przywódcą zbójeckiej szajki. Rabuje bogaczy, aby pieniądze oddawać biednym. Ginie jako młody człowiek zdradzony przez przyjaciela albo niewierną kochankę. Jego śmierć jest gwałtowna, ale nawet w jej obliczu nie waha się szydzić z wrogów. Tak przedstawiony bohater stał się ideałem dla wielu górali i natchnieniem ich kolejnych opowieści.

Zaprezentowany przeze mnie temat pokazuje, jak bardzo temat gór stał się popularny w epoce Młodej Polski. Chociaż już wcześniej sięgnął po niego Adam Asnyk, to w istocie dopiero poeci modernistyczni uczynili Tatry nieśmiertelnymi.

IV. BIBLIOGRAFIA:

Podmiotowa:

Jan Kasprowicz, Wybór poezji, Wrocław 1953.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Poezje, Warszawa 1980.

Przedmiotowa:

Lesław Eustchiewicz, Młoda Polska. Charakterystyka Okresu i Wybór Tekstów, Warszawa 1982.

Artur Hutnikiewicz, Hymny Jana Kasprowicza, Warszawa 1983.

Jan Józef Lipski, Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1788 - 1891, Warszawa 1967.

Tomasz Miłkowski i Janusz Tremer, Leksykon Lektur Szkolnych, Wydanie III rozszerzone i uzupełnione o indeks nazwisk i tytułów, Warszawa 1993.

Miałem kiedyś przyjaciół... Wspomnienia o Kazimierzu Tetmajerze, Kraków 1972.

Leokadia Pośpiechowi, Twórczość Literacka Kazimierza Tetmajera, Wrocław 1974.

Andrzej Romanowski, Jan Kasprowicz 1860 - 1926. Zarys życia i twórczości. Wrocław 1978.