Bajka to krótki utwór narracyjny, zwykle wiersz, którego podstawą jest paraboliczna fabuła sugerująca jakąś prawdę ogólną dotyczącą doświadczeń i zachowań ludzkich poprzez przytoczenie jednostkowego przypadku. Konstrukcja paraboliczna fabuły daje zawsze dwa plany zdarzeń: dosłowne i jednostkowe oraz przenośne i ogólne. Bohaterowie bajek to przeważnie zwierzęta (bajka zwierzęca), rzadziej rośliny, ludzie lub przedmioty. Celem bajki jest pouczenie o szkodliwości lub pożyteczności pewnych zachowań - stąd jej dydaktyczny charakter. Osiąga się to najczęściej poprzez przeciwstawienie sobie dwóch typów argumentacji lub też charakterów czy działań. Jej sens dydaktyczny jest najczęściej wypowiedziany w formie morału na początku (promythion) lub na końcu utworu (epimythion). Morał może być wypowiedziany wprost lub domyślny. Bajkę dzielimy na:

- epigramatyczną - mniejszą objętościowo, zwięzłą, pozbawioną elementów epickich

- narracyjną - bardziej rozbudowaną, postacią zbliżoną do krótkiej wierszowanej noweli

Bajka wywodzi się już ze starożytności - za pierwszego bajkopisarza uznajemy dzisiaj legendarnego Ezopa. Obok niego w antyku bajki pisał także Fedrus. W Polsce najsłynniejsze bajki to utwory Biernata z Lublina, Reja, bajki oświeceniowe Krasickiego (jako utwory dydaktyczne silnie wpisane w charakter literatury tamtego okresu) i bajki Mickiewicza, Fredry i Brzechwy.

Bajronizm - nazwa ta wywodzi się od angielskiego poety Georga Gordona Byrona, a w szczególności od imienia bohatera jego powieści poetyckiej pod tytułem "Giaur". Jest to pewien typ bohatera literackiego, który jest:

- skłócony ze światem

- wiecznie cierpiący, rozdarty wewnętrznie

- indywidualistą, nie może być zrozumiany przez otoczenie

- samotny, wyalienowany

- kryjący jakąś tajemnicę z przeszłości

- namiętny i nieufny

Postawa ta jest charakterystyczna dla epoki, w której się zrodziła - romantyzmu. Ideałem bohatera była wówczas postać samotnego wędrowca, wielkiej indywidualności mającej nieprzeciętne zdolności, nadwrażliwej i skłóconej ze światem, a często nawet i z samym sobą.

Ballada - jest to utwór z pogranicza epiki (narracyjność i fabuła), liryki (nastrojowość, zagadkowość, tajemniczość) i dramatu (dialogi, bohaterowie w działaniu). Wywodzi się a tradycji ludowej i melicznej (pierwotnie przeznaczony był do śpiewania) i opowiada o wydarzeniach legendarnych lub historycznych - dlatego tak chętnie sięgali po nią romantycy (w romantyzmie obserwujemy powrót do ludowości, mistycyzmu, tajemniczości). Wyznacznikami gatunkowymi ballady są:

- ludowość (osoby wywodzące się z ludu, obrzędy ludowe, symbolika)

- postaci fantastyczne - nimfy, upiory, rusałki, duchy

- wszechobecnie występująca przyroda

- zawarte w tekście przysłowia, pouczenia moralne

- stylizacja języka na ludowy

Znamienna dla tego gatunku jest wszechobecność przyrody. Jest ona nie tylko tłem dla opisywanych wydarzeń, ale także jest ich integralną częścią. Autorami ballad w literaturze polskiej byli: Adam Mickiewicz (wydanie jego "Ballad i romansów" w 1822 roku symbolicznie otwiera epokę polskiego romantyzmu), Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Bolesław Leśmian, Leopold Staff i Konstanty Ildefons Gałczyński.

Barbaryzm - jest to wyraz lub zwrot zapożyczony z innego języka, mający charakter synonimu lub wyrazu bliskoznacznego. Używanie takich zwrotów i wyrazów stało się bardzo popularne w epoce baroku i zyskało nazwę barbaryzowania lub makaronizowania.

Bardowie - byli to poeci i pieśniarze, którzy działali na obszarze antycznej Galii oraz wśród plemion celtyckich (Irlandia, Szkocja, a w szczególności Walia). Przebywali w kręgach dworskich, a ich zadaniem było układanie poematów i wierszy, które opiewały zarówno bohaterów jak i ich czyny, a które przeznaczone były do wykonywania przy akompaniamencie muzycznym.

Barok - to epoka, podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki usytuowany pomiędzy renesansem a oświeceniem. Jego daty graniczne są odmienne w obrębie różnych kultur. Narodził się we Włoszech i w Hiszpanii, skąd oddziaływał na inne kraje europejskie, a także na europejskie kolonie w Ameryce Łacińskiej. Umowne daty graniczne baroku to XVI/XVII wiek (w Polsce do połowy XVII wieku - aż do poezji konfederacji barskiej, którą uważa się za ostatni przejaw kultury barokowej). W niemożliwości ustalenia wspólnych dat granicznych uwypukla się jedna z podstawowych cech epoki - kultura lokalna. To pierwsza epoka, w której kultura narodowa poszczególnych państw tak mocno kształtuje światopogląd i literaturę okresu, co powoduje tworzenie się tendencji charakterystycznych dla poszczególnych krajów (konceptyzm, kultyzm, manieryzm, poezja metafizyczna, sarmatyzm). Ważnym wydarzeniem kulturowym i społecznym była w baroku kontrreformacja, czyli walka Kościoła katolickiego z reformacją. Sprzyjało to kształtowaniu się nowego typu religijności, w którym łączono elementy tradycyjne z elementami świeckimi, ale także, w konsekwencji, doprowadziło do kompletnego upadku kultury pod koniec epoki z racji zakazu drukowania większości książek, które trafiały na Indeks Ksiąg Zakazanych czyli swoistą listę cenzury. Mimo dominującej roli Kościoła w baroku istotny wpływ na kulturę mają dwory królewskie, szlacheckie i magnackie. W estetyce barok zerwał całkowicie z renesansową harmonią, przejrzystością, funkcjonalnością kładąc nacisk na dziwność, brzydotę, przepych różnorodność. Naczelną zasadą było łączenie czynników sprzecznych, szukanie podobieństw w tym, co niepodobne. W zakresie języka poetyckiego na pierwszy plan wysuwa się zasada bogatego i ozdobnego mówienia, mnożenia metafor, postulat poszerzania języka poetyckiego, skomplikowanie struktur składniowych i formy, inwersje i koncept. Wirtuozeria i biegłość poetycka stała się wartością samą w sobie, nadrzędną nad treścią utworu. Gatunki literackie zostały przejęte z renesansu, a do polskiej literatury Mikołaj Sęp Szarzyński wprowadził sonet. Rozwijał się emblemat - gatunek z pogranicza literatury i plastyki. W polskim baroku występują cztery nurty literatury:

- poezja metafizyczna (Szarzyński, Grochowski, Grabowiecki, Twardowski)

- poezja ziemiańska (Miaskowski, Kochowski, Potocki)

- poezja dworska (Naborowski, Morsztyn)

- literatura sowizdrzalska

Baśń - jeden z podstawowych gatunków ludowej literatury. Jest to utwór niewielkich rozmiarów, na którego fabułę składają się wydarzenia fantastyczne, cudowne, obrzędy i wierzenia magiczne. Bohaterowie baśni swobodnie poruszają się po świecie realnym i fantastycznym. Baśń wyrosła z kultury ludowej i utrwaliła niektóre elementy ludowego światopoglądu:

- wiarę w ingerencję mocy pozaziemskich

- antropomorfizację przyrody

- niepisane prawdy i normy moralne

- wzory sprawiedliwych zachowań

Baśnie wywodzą się z literatury indyjskiej i arabskiej (Baśnie Tysiąca i Jednej Nocy). W literaturze nowożytnej najbardziej znane zbiory baśni to Baśnie braci Grimm oraz Baśnie Ch. Andersena.

Behawioryzm - ukształtowany kierunków Ameryce kierunków XX wieku kierunek psychologiczny, który dopuszcza badanie tylko i wyłącznie zachowań człowieka oraz jego reakcji na otaczający go świat i bodźce. W literaturze przejawiał się w rezygnacji z konstrukcji psychologicznej postaci na rzecz przedstawienia bohatera tylko i wyłącznie w jego czynach i zachowaniach oraz poprzez przytoczenie jego wypowiedzi (stąd dużą rolę w literaturze behawiorystycznej odgrywa dialog).

Beletrystyka - w znaczeniu dawnym to określenie piśmiennictwa artystycznego obejmującego zarówno gatunki liryczne jak i epickie. W dzisiejszym znaczeniu to zwłaszcza powieści i opowiadania służące rozrywce, lekkie, popularne.

Bergsonizm - był to kierunek filozoficzny i literacki przełomu XIX/XX wieku ukształtowany pod wpływem poglądów Bergsona, na które składały się:

- teoria intuicji

- krytyka racjonalizmu

- koncepcja élan vital (pędu życiowego)

- nieufność wobec języka, który ogranicza poznanie

W literaturze miał wpływ na drugą fazę symbolizmu, formowanie się programów awangardowych, awangardowych także nurt strumienia świadomości.

Bestiarium - był to gatunek średniowiecznej literatury alegoryczno-dydaktycznej mający charakter opowieści o zwierzętach, który miał za zadanie spopularyzowanie zasad etyki chrześcijańskiej. Na przykładzie zwierząt ukazywano wady rozpowszechniony zalety ludzkie, co zbliżało je do bajki.

Bestseller - książka popularna, poczytna uzyskująca w danym okresie największą liczbę sprzedanych egzemplarzy, zajmująca miejsca w czołówce rankingów oraz list sprzedaży. Polsce, w okresie PRL-u terminu tego używano do określenia wydawnictw trudno dostępnych - tak zwanych "spod lady".

Biały kruk - rzecz spotykana bardzo rzadko. Najczęściej określenia tego używa się do oznaczenia rzadkich i cennych egzemplarzy starych druków i publikacji.

Biblia - jest to zbiór ksiąg Starego i Nowego Testamentu, napisanych pod natchnieniem Ducha Świętego, będący podwaliną pod takie religie jak judaizm czy chrześcijanizm. Księga napisana w trzech językach - hebrajskim, aramejskim i greckim. Dla ludzi wierzących jest objawionych słowem Bożym, a według interpretacji świeckich jest zbiorem mitów, motywów czy relacji historycznych. Jest także zbiorem przeróżnych gatunków literackich (m. in. pieśni, hymny, przypowieści, modlitwy, legendy, listy). Od wieków szeroko oddziałuje na kulturę europejską. Rozległa symbolika stworzyła w ciągu wieków rozległy zespół motywów, wątków i toposów podejmowanych we wszystkich przejawach sztuki (malarstwo, rzeźba, literatura, film). Oprócz sensu dosłownego posługuje się sensem alegorycznym, co często nastręcza sporych kłopotów z jej interpretacją.

Biblistyka - jest to nauka o Biblii. Wcześniej rozwijała się równolegle do teologii, w obecnych czasach ma charakter bardziej świecki. Zajmuje się ustalaniem właściwego tekstu korzystając z metod historycznych i tekstologicznych, badaniem biblijnych gatunków literackich oraz odkrywaniem sensów alegorycznych i dosłownych.

Bibuła - to nazwa publikacji podziemnej, drukowanej konspiracyjnie, chałupniczo. Była nielegalna i powielana tajnie na cienkim bibułkowym papierze, aby łatwiej można było ją ukryć i rozprowadzić. Rozdawano ją "z ręki do ręki", na ulicach, w zakładach pracy.

Biografia - jest to życiorys, historia życia jakieś osoby najczęściej wybitnej, popularnej, która, w zależności od celu, ma charakter naukowo-historyczny, literacki, panegiryczny, literacki. Gatunek ten wywodzi się już ze starożytności, wtedy jednak oprócz faktów z życia postaci obejmował także rekonstrukcję osobowości postaci. W średniowieczu wielką popularnością cieszyły się biografie panegiryczne i dydaktyczne - żywoty świętych (Legenda o św. Aleksym). Rozkwit gatunku przypada na wiek XVIII - biografie Woltera. Obecnie biografia podlega zabiegom beletryzującym, w utworach pojawia się fikcja literacka, kształtują się nowe odmiany biografii - między innymi powieść biograficzna czy biografie czysto dokumentalne o zredukowanych do minimum elementach narracyjnych.

Biogram - jest to artykuł słownikowy bądź encyklopedyczny opowiadający życie danej osoby, jej twórczości, działalności, dokonań.

Bohater liryczny - w zależności od rodzaju liryki może występować jako:

- w liryce pośredniej - "on", czyli ten, o którym się opowiada

- w liryce inwokacyjnej - "ty", do którego adresowany jest monolog

- w liryce maski, - jako że utożsamia się z podmiotem mówiącym występuje jako "ja"

Bohater negatywny - bohater, postać skonstruowana w taki sposób, aby odbiorca dzieła nie mógł się z nią utożsamiać. Uzyskuje się to poprzez wyposażenie jej w negatywne cechy, przedstawienie w niekorzystnych dla niej sytuacjach. Bohater negatywny stanowi konstrukcję uproszczoną i tendencyjną. Występuje w utworach o charakterze satyrycznym i dydaktycznym.

Bohater pozytywny - bohater literacki skonstruowany w taki sposób, aby czytelnik mógł się z nią utożsamiać i czerpać z niej wzór. Kreacja ta również jest konstrukcją uproszczoną - występuje w literaturze dydaktycznej, ma charakter tendencyjny.

Bohater romantyczny - bohater charakterystyczny dla epoki romantyzmu. Jest to postać indywidualisty i buntownika skłóconego ze światem, odczuwającego "ból istnienia", mającego bogate wnętrze. Często jest nieszczęśliwie zakochany - siła uczucia jest nieomal niemożliwa do udźwignięcia. Niezdolny do czynu popada w rozpacz, gardzi tłumem. Popularny w dobie romantyzmu, po przeminięciu epoki stracił rację bytu.

Bohater zbiorowy - jest to grupa postaci występujących w danym utworze literackim, jednolita pod pewnymi względami. Reprezentują one pewną warstwę społeczną (chłopi, arystokracja), narody (Niemcy, Polacy), płeć (kobiety, mężczyźni), zawody (szewcy, górnicy) itd. Jeśli nawet w obrębie bohatera zbiorowego wprowadza się postaci jednostkowe to są one tylko reprezentantami swojej grupy - brak im indywidualności. Bohater zbiorowy jest częstym elementem liryki tyrtejskiej jako podmiot lub odbiorca. Obecność tego bohatera jest także charakterystyczna dla dramatu ekspresjonistycznego.

Bon mot - jest to zręcznie opowiedziany dowcip sytuacyjny, trafnie użyty w konkretnej sytuacji

Bowaryzm - jest to pewien typ osobowości i postawy życiowej, który pokazuje ile klęsk, nieszczęść i niemoralności mogą spowodować sentymentalne aspiracje, egzaltowane uczucia przeniesione do codziennego życia przez pospolitych ludzi. Często określany jako "choroba uczuć". To widzenie siebie jako kogoś innego, wchodzenie w role innych osób. Termin ukuty przez Gustawa Flauberta w powieści pod tytułem "Pani Bovary" (od nazwiska tytułowej bohaterki).

Brewiarz - książka zawierająca zbiór modlitw, psalmów, hymnów, lekcji i modlitw, które zostały podzielone według pór dnia - ujednolicona treść Liturgii Godzin, - którego obowiązek odmawiania mają w kościele katolickim osoby, które przyjęły święcenia. Jego podstawowym elementem są psalmy. Na dzień składają się następujące godziny brewiarzowe:

- wezwanie

- godzina czytań

- jutrznia

- modlitwy w ciągu dnia

* przedpołudniowa

* południowa

* popołudniowa

- nieszpory

- kompleta

Broszura - publikacja, książka, wyrób poligraficzny małego formatu, o małej objętości - maksymalnie do 64 stron. To także książka nie oprawiona. Zawiera informacje przeznaczone do publikacji dla szerokiego grona odbiorców.

Brzydota - jest to jedna z kategorii estetycznych określana poprzez opozycję do piękna. Obejmuje takie zjawiska, które są zaprzeczeniem obowiązujących aktualnie kanonów estetyki. W historycznym rozwoju zarówno piękno jak i brzydota podlegają modom. W okresach i epokach klasycyzujących brzydkie było to, co nieharmonijne i nieproporcjonalne. Z brzydotą często utożsamiane było także to, co złe. Epoki kultywujące brzydotę to średniowiecze, barok, renesans, a także prądy literackie takie jak naturalizm i ekspresjonizm. Epatowanie brzydotą (tak powszechne w baroku) nazywamy turpizmem.

Bulla - okrągła pieczęć dodawana do mających wielką wagę dokumentów świadcząca o ich autentyczności; pismo wydane przez papieża w języku łacińskim traktujące o istotnych dla Kościoła problemach.

Burleska - utwór o charakterze satyrycznym, który operuje patosem, wulgarnością, groteską, pospolitością. Może przybierać każdą formę - poetycką (liryczną), narracyjną (epicką) oraz sceniczną (dramatyczną). Charakterystyczny także dla filmu niemego (m. in. twórczość Chaplina). Stanowi formę ośmieszającej krytyki szablonów, typów, konwencji.

Bylina - odmiana rosyjskiej pieśni ludowej, której zadaniem było opiewanie czynów bohaterów. Utwory te mają tendencję do łączenia się w cykle i nawiązują do wydarzeń, które działy się na Rusi w XI-XVI wieku. Bohaterowie bylin to nie rzeczywiście istniejące postaci, ale twory ludzkiej wyobraźni posiadające nadludzkie zdolności. Podobnie jak w balladzie tak i tutaj motywy historyczne przenikają się z motywami fantastycznymi, a wydarzenia życia codziennego nabierają cech baśniowych. W przeszłości gatunek ten należał do ludowej literatury ustnej, z czasem spisanej. Ich opisywaniem zajmuje się obecnie folklorystyka.