Kraków jest miastem magicznym. Nie tylko stolicą i kolebką naszej kultury ale również miastem do którego chce się wracać. Miasto smoka, bazyliszka i zaczarowanych dorożek, nad którym czuwają legendarni jego rodzice Krak i Wanda. Spacer po tym mieście to wspaniała lekcja naszej historii, które zapisało się chwalebnie na kartach polskiej kultury i sztuki.

Stanisław Wyspiański na swoich szkicach pokazał nam jak wyglądało ona za jego czasów te uliczki, place i kamienice stoją do dziś doskonale wpisując się we współczesny krajobraz Krakowa. Do dziś jest inspiracją dla artystów, tak jak przed stu laty. To właśnie tutaj Wyspiański mieszkał i tworzył, a jego dzieła podkreślają magię tego miejsca.

Stanisław Wyspiański był artystą wyjątkowo wszechstronnym, jednym z najwybitniejszych polskich twórców. Był poetą, malarzem, dramaturgiem, ilustratorem. Był twórcą nowych trendów teatralnych i wielkim wizjonerem. Doskonałość jego dzieł długo nie znalazła poklasku wśród odbiorców. Aby przedstawić jego sylwetkę należy zacząć od życiorysu, po czym należy przejść do jego twórczości z której bogactwa wybrać największe dokonania i zaznaczyć jego miejsce w kulturze naszego kraju.

Elementy biografii Stanisława Wyspiańskiego

Za życia Stanisława Wyspiańskiego to nie Kraków ale Lwów był stolicą Galicji. Mimo to w Krakowie nie zamarło nawet na chwilę bogate życie umysłowe i kulturalne. W mieście działał wówczas Uniwersytet, Akademia Umiejętności oraz Szkoła Sztuk Pięknych. Był oczywiście teatr, na którego scenie występowała niezapomniana Helena Modrzejewska oraz Ludwik Solski. Od roku 1897 regularnie ukazywało się czasopismo "Życie". Cesarz Austriacki Franciszek Józef prowadził tam bardzo liberalną politykę i dlatego w Krakowie odbywały się uroczystości narodowe i kościelne, ponadto tylko na terenie tego zaboru w szkołach uczono patriotyzmu i historii Polski. Nie zabraniano czytać ani też wykładać poezji twórców romantyzmu.

Stanisław Wyspiański urodził się właśnie w Krakowie przy ulicy Krupniczej dnia 15 stycznia 1869 roku, natomiast dzieciństwo spędził wśród rzeźb w pracowni swego ojca w Domu Długosza przy ulicy Kanoniczej. Ulica ta znajduje się tuż obok Wawelu, tak więc Wyspiański wyrastał w atmosferze artystycznej, a otoczenia można mu tylko pozazdrościć. Codziennie oglądał monumentalny Wawel ze wspaniałą katedrą, Kurzą Stopkę na wawelskiej skarpie. To na pewno miało wpływ na przyszłego twórcę, pobudzało jego dziecięcą wyobraźnię, kształtowało kanony piękna. Nikogo nie zdziwi więc fakt, że Kraków na trwałe zapisał się w jego twórczości, cały czas wracał on do obrazów widzianych z okna pracowni ojca w Domu Długosza, a w jego dramatach często pojawiają się dawni mieszkańcy wzgórza wawelskiego. Od roku 1879 młody Wyspiański uczęszczał do słynnego gimnazjum św. Anny. Od razu okazało się, że jest on przyszłym artystą skierowanym na sztukę teatralną, przyszłym malarzem. Jego szkolne zainteresowania to głównie historia i sztuka antyczna. Jak każdy młody człowiek nawiązywał w szkole przyjaźnie, które niejednokrotnie trwały całe życie. Jego szkolnymi kolegami byli: Stanisław Estreicher, Henryk Opieński, Józef Mehoffer, Lucjan Rydel. W czasach szkolnych poznał również starszego od siebie o cztery lata Kazimierza Przerwę Tetmajera. Nie trudno zgadnąć, że kiedy Wyspiański uzyskał świadectwo dojrzałości zaczął naukę w Szkole Sztuk Pięknych, natomiast na Uniwersytecie Jagiellońskim studiował równocześnie historię sztuki. Chociaż nie był on uczniem Matejki w Szkole Sztuk Pięknych to mistrz zaprosił go do wspólnych prac nad wspaniałą polichromią w kościele Mariackim. Prace trwały pół roku, w tym czasie Wyspiański pokazał się od jak najlepszej strony przez co szybko stał się prawą ręką mistrza Matejki i doskonałego architekta Tadeusza Stryjeńskiego. Dla młodego artysty była to doskonała okazja do poznania tajników malarstwa i czerpania wzoru od najlepszych nauczycieli. Tak więc nie studia w Szkole Sztuk Plastycznych, a właśnie ta praca dała podwaliny pod jego przyszły warsztat malarski. Stanisław Wyspiański w 1890 roku wyjeżdża na Zachód, ten krok czyni za namową Tadeusza Stryjewskiego, choć jak wiadomo Matejko był temu zdecydowanie przeciwny. Spędza za granicą trzy lata, podróżuje do Wiednia, Włoch, Szwajcarii, Niemiec i Czech, ale najwięcej czasu spędza w artystycznej Francji. To właśnie w czasie tych podróży Wyspiański poznaje światowe trendy w sztuce i doskonałych twórców nowatorskich dzieł. Podczas tych podróży poznał Paula Gauguina, zachwycał się malarstwem impresjonistycznym, poznał wspaniałe dzieła Vincentego van Gogha, natomiast podczas wielu pobytów w Luwrze podziwiał Rafaela Santi, Rembrandta, Rubensa. Zafascynowany był architekturą katedr gotyckich jednak największe wrażenie wywarł na nim teatr muzyczny Wagnera, dzięki któremu Wyspiański stworzył własną koncepcję teatru ogromnego. Na jego malarstwo największy niewątpliwie wpływ miał Paul Gauguin. Tak jak na jego obrazach tak też u Wyspiańskiego widoczna jest wyraźna kreska konturowa, a kolor kładziony jest płasko.

Stanisław Wyspiański wraca do kraju jako dojrzały artysta pełen nowatorskich idei twórczych, szczególnie jeśli chodziło o teatr. Artysta od razu bierze się do swej pracy. Od momentu swojego powrotu aż do szybkiej śmierci Wyspiański zaznaje goryczy wielu porażek, jest twórcą niedocenianym.

Jak widać na twórczość Wyspiańskiego miało wpływ wiele czynników i wydarzeń całego życia. Począwszy od dzieciństwa spędzonego w pracowni ojca i w cieniu wzgórza wawelskiego - to właśnie wtedy narodziła się jego wspaniała wyobraźnia, która żywiła się atmosferą wiekowego Krakowa. Wychowany został on w duchu patriotycznym zgłębiając znaczenie poezji Słowackiego i Mickiewicza oraz oglądając dzieła Jana Matejki. Późniejszy kontakt ze sztuką gotycką Wita Stwosza podczas prac renowacyjnych przy polichromii w kościele Mariackim odbiły się pozytywnie na jego warsztacie artystycznym. Późniejsza podróż, podczas której poznał nowe tendencje artystyczne. To wszystko wpłynęło w ogromnej mierze jego przyszłą twórczość, czuł się jako twórca odpowiedzialny za swój naród.

Jak kształtowała się twórczość Stanisława Wyspiańskiego.

Wydawałoby się, że po tak gruntownej szkole u Jana Matejki młody Wyspiański zostanie malarzem, przecież malował już we wczesnym dzieciństwie. Spędzając czas w ojcowskiej pracowni malował stare rzeźby, ludzi, zwierzęta, sprzęty czy zeschnięte kwiaty - wszędzie szukał magii… kiedy zetknął się z pracami Matejki zaczął je przerysowywać, dzięki czemu poznawał historię naszego kraju. Jego prace są doskonałym obrazem stanu jego ducha - kapryśna linia, która nerwowo wije się po obrazie. Jego prace podczas renowacji polichromii w Kościele Mariackim nie spotkały się z aprobatą zleceniodawców ponieważ Wyspiański obiegał od wierności historycznej nadając swej pracy nowe formy chcąc dodać im świeżości. Jan Matejko dostrzegł w nim rewolucyjnego twórcę i wspierał go wyjątkowo życzliwie. Do zainteresowań historią swojego kraju po podróżach na zachód wzbogacił się o fascynację kulturą i sztuką antyczną, poznał gotyk z jego monumentalną architekturą, zainteresował się jeszcze bardziej teatrem, wzbogacił swoją wiedzę w dziedzinie rzeźby. Jego prace malarskie charakteryzują: symbolika, synteza, uproszczenia i skróty wzbogacone wyraźnymi motywami dekoracyjnymi i roślinnymi. Linia nadal pozostaje kapryśna i nerwowa. W jego twórczości pojawiają się również trzy żywioły: woda, ogień i powietrze, które mają symbolizować odwieczną walkę człowieka ze złem i Szatanem, kapryśnym losem i śmiercią. Doskonale przedstawiają to jego franciszkańskie witraże, a szczególnie ten najsłynniejszy z lat 1897-1904 "Bóg Ojciec-Stań się". Już sam jego tytuł sugeruje tematykę - jest to wspaniała, pełna dynamizmu wizja dzieła stworzenia. Centrum witrażu to obraz Stwórcy, który majestatycznie unosi się nad wodami w lasku piorunów. To właśnie one oświetlają twarz Boga, który ukazany jest jako mędrzec z brodą. "Powstań z żywiołów, stań się" zdają się mówić gest Stwórcy - jedną rękę trzyma wzniesioną ku górze, natomiast z drugiej tryskają płomienie, spod jego płaszcza rozsypują się gwiazdy i planety. Ten obraz malowany szkłem jest doskonałą wizją rodzącego się wszechświata, wielkiego dzieła stworzenia. Gest który wykonuje Bóg można odnaleźć również na watykańskich freskach Rafaela i Michała Anioła, oraz u matejkowskich proroków Piotra Skargi i Wernyhory.

Dlaczego więc Wyspiański był twórcą niedocenianym i wręcz odrzucanym?

Odpowiedzą na to pytanie mogą być tak zwane kartony wawelskie czyli projekty jego witraży do wawelskiej katedry. Ukazał on dawnych władców jako poczet Królów Duchów - przerażających zjaw, które wezwane apelem poległych zaglądają do okien katedry na Wawelu. Wyspiański chciał pokazać obraz chwały i wielkości, która przemija. Jednak jego współcześni nie widzieli tam nic poza upiornymi zjawami - budzące strach kościotrupy w resztkach królewskich szat. Prace oceniono jako: "korowód trupów, poronione płody makabrycznej fantazji". Wyspiański widział to jako przepowiednię przyszłej wielkości narodu, odrodzenia jednak nikt nie patrzył na prace z jego perspektywy. Został odrzucony ponieważ dzieło było zbyt nowatorskie. Stanisław Przybyszewski powiedział potem, że jeśli prace zostałyby wykonane to żadne mauzoleum nie mogłoby się wówczas równać z wawelską katedrą. Te projekty nigdy nie doczekały się odpowiedników na szkle. Warto w tym miejscu wspomnieć również o kartonach lwowskich. Nosiły one tytuł "Polonia" i nie doczekały się realizacji z podobnych przyczyn jak te wawelskie.

Wyspiański nie tworzył jedynie witraży, w jego dorobku odnajdziemy również wiele dzieł malarskich, na których odnajdziemy widoki Wawelu, kopce Kościuszki, autoportrety, portrety dzieci i żony, a także wiele wiejskich pejzaży, sadów z chochołami. Najsłynniejsze jego obrazy znajdują się w cyklu: "Macierzyństwo", "Portret Helenki", "Śpiący Mietek", "Dziewczynka w niebieskim kapeluszu", "Dziewczynka z wazonem", "Dziewczynka gasząca świecę". Oraz dwa najbardziej charakterystyczne pejzaże: "Planty o świcie" zwane również "Wawelem o poranku". Obraz przedstawia pustą poranną alejkę prowadzącą na Wawel. Mur więzienia św. Michała i szpaler drzew wytyczają przestrzeń na obrazie i skupiają widza na swym końcu, którym jest monumentalny Wawel. Jawi się on nam jako baśniowy, tajemniczy zamek, twierdza usytuowana na wzgórzu skrywająca wspaniałe historie. Pali się przed nim lampa, co przypominać ma tabernakulum i nadawać temu miejscu charakter mistyczny.

"Chochoły" lub "Pałuby na Plantach tańczące" to obraz nocnego pejzażu - ukochany przez modernistów temat do tworzenia dzieł malarskich. Na tym obrazie Wawelu prawie nie widać, przesłaniają go gałęzie drzew, widać jedynie odległe wierze. Pierwszy plan natomiast to chochoły w świetle dwóch latarni. Chochoły często pojawiają się u Wyspiańskiego i zawsze mają to samo znaczenie - są symbolem uśpionego narodu przebywającego od wielu lat pod zaborami, jego apatii i martwoty. Słomiana powłoka chochoła na obrazie skrywa krzak róży symbol życia czekającego na odpowiednią porę aby się obudzić. Taką symbolikę odnajdziemy również w największym dokonaniu literackim Wyspiańskiego "Weselu". Wyspiański malował przez całe życie jego ostatnie obrazy były związane tematycznie z Kopcem Kościuszki, gdzie skupiła się motywie drogie będącej symbolem trwania. Jego dokonania malarskie znalazły się jednak w cieniu dokonań literackich Stanisława Wyspiańskiego, szczególnie wspaniałych dramatów.

Wspomniana już wcześniej koncepcja teatru ogromnego była stworzona dzięki wpływowi teatru muzycznego Wagnera. Wyspiański wprowadzał na scenę nie tylko słowa i muzykę ale również rzeźbę i architekturę. U Wyspiańskiego sceny realistyczne mieszają się z fantastycznymi, zagubiona jest granica czasu. Z fascynacji antykiem zrodziły się takie sztuki jak: "Noc listopadowa", "Akropolis", "Klątwa" i "Sędziowie". Podczas gdy historia polski pojawia się w dramatach o Bolesławie Śmiałym, o Skałce krakowskiej, "Legendy" o Wandzie, widzimy również tematykę narodowowyzwoleńczą w "Nocy listopadowej", "Warszawiance", "Lelewelu". Są to wspaniałe nawiązania do tradycji romantycznej jej twórców, którzy w swoich dziełach walkę o wolność narodu stawiali na boskim wręcz piedestale. Jednak w "Weselu" te idee się przełamują, naród ukazany jest jako niedojrzały politycznie i podzielony, pogrążony w apatii. Bronowicka chata stała się tłem do stworzenia obrazu magicznych wydarzeń i ukazanie przez nie braku chęci i sił do działania dla dobra kraju. Pojawiają się postaci mistyczne, które ukazując się pozostawiają po sobie jakiś przesłanie:

-Gospodarz otrzymuje od Wernyhory złoty róg - symbol władzy i wezwania do wspólnej walki,

- Jakub Szela przypomina o rabacji Chłopskiej z 1846 roku,

- Hetman, który pojawia się Panu młodemu i zarzuca mu zdradę,

- Zawisza Czarny staje przed Poetą symbolizując odwagę i siłę drzemiącą w narodzie,

- Stańczyk schodzi z obrazu Matejki, aby uświadomić Dziennikarzowi potęgę historii i zabrania mu poddawać się pesymizmowi, widząc jednak jego reakcję ofiarowuje mu kaduceusz - atrybut błazna - aby zakrzewiał w narodzie bunt przeciwko niewoli,

- Chochoł który porywa gości do lunatycznego tańca.

Goście tańczą tak jak gra im Chochoł, nikt nie porwał się jednak do walki o kraj, Złoty Róg zginął: "ostał mu się ino sznur" - symbol zniewolenia narodu polskiego. Stanisław Wyspiański dał wyraz nastrojom panującym wówczas w społeczeństwie, które nie dojrzało do walki o wolność. To właśnie "Wesele" przyniosło Wyspiańskiemu długo oczekiwaną sławę. Zyskał wielkie uznanie i miano równie wielkiego twórcy jak Mickiewicz. W czasie tworzenia dzieła był już śmiertelnie chory, więc sukces przyszedł w samą porę, choć nie dane mu się było długo nim cieszyć. Wiedział, że umiera więc tworzył swoje liryczne testamenty:

"Niech nikt nad grobem mi nie płacze

krom jednej mojej żony,

za nic mi wasze łzy sobacze

i żal ten wasz zmyślony

Niech, kto chce, grudę ziemi ciśnie,

aż kopiec mnie przywali.

Nad kurhan słońce niechaj błyśnie

i zeschłą glinę pali

A kiedyś może, kiedyś jeszcze,

gdy mi się sprzykrzy leżeć

rozburzę dom ten, gdzie się mieszczę

i w słońcu pocznę bieżeć."

Wyspiański zmarł w wieku zalewie 38 lat - 28 listopada 1907. Spoczął na Skałce w Krakowie.

Do dziś ceniony i zadziwiający swoją twórczą wszechstronnością godną twórcy renesansowego. Był największym indywidualistą wśród młodopolskich twórców. Cała jego twórczość była walką o dusze Polaków, pragnął on jednego, aby rodacy nie pogrążali się w apatii epoki. Piewca antyku żył jak bohater tragedii antycznej: był wizjonerem sztuki patrzącym jak upadają kolejne jego dzieła, intelektualista ożenił się jednak z chłopką, subtelny poeta umiera na straszliwą chorobę weneryczna. Jego wspaniały dorobek artystyczny śmiało nazwać można naszym narodowym rachunkiem sumienia.

Aby zgłębić jego życie i twórczość warto jest sięgnąć do kilku doskonałych publikacji:

1) rozdział o Wyspiańskim w: Anna Milska "Pisarze polscy"

2) Wstęp do "Wesela" Biblioteki Narodowej 1977. Znajdują się tam również ilustracje okładki do III wyd. "Wesela", autorstwa samego Wyspiańskiego i afisz z premiery "Wesela", a także postacie Stańczyka, Wernyhory, Dziada

3) w: Literatura. Młoda Polska, WSiP str. 253 - 257 zawierające najważniejsze wiersze Wyspiańskiego

4) Wielcy Malarze

Przykładowe pytania komisji egzaminacyjnej:

1. Co to znaczy, że Wyspiański był "wielkim wizjonerem teatru"?

Stworzył teorię teatru jako syntezy wszystkich sztuk i sam tworzył projekty teatralne w których umieszczał zamysł plastyczny, czyli scenografię, zamysł muzyczny (oprawa muzyczna, efekty akustyczne) i słowo (tekst dramatu). Dopiero te wszystkie elementy tworzyły jedną harmonijną. Wyspiański w swych dramatach mocno rozbudowywał didaskalia, przykładem jest "Wesele" gdzie zajmują one pół strony opisując dokładnie wystrój bronowickiej chaty wraz z meblami i obrazami, oraz kostiumy bohaterów, a nawet muzykę i taniec.

2. Skąd pochodzą i co znaczą słowa "Teatr mój widz ogromny"?

Słowa te pochodzą z "Wyzwolenia" i dokładnie oddają wizję dramatów Wyspiańskiego - to wielki twór poetycki wspierany przez całość wizji inscenizacji. Jest to teatr nastroju i wrażenia z mocno zaakcentowanymi elementami symbolicznymi.

3. Jakie sztuki uprawiał jeszcze Wyspiański oprócz wymienionych w zaprezentowanej pracy?

Była to głownie sztuka użytkowa: grafika książkowa (ilustracje, np. do "Iliady" Homera), stolarka (projektował meble), haft, wyroby z metalu, polichromia, drukarstwo. Był również projektantem wnętrz i detali takich jak balustrady schodów czy też kurtyna do teatru Słowackiego, zajmował się również projektami całości wystroju pomieszczeń, również mebli i obić. Zauważyć u można zainteresowanie folklorem i polską tradycją. Zaprojektował on przebudowę Wawelu na polskie Akropolis jednak projekt nie doczekał się realizacji.

Pojęcia i informacje dodatkowe:

1. Młoda Polska a Kraków. Wtedy właśnie twórczość i życie kulturalne Krakowa było najbujniejsze. Miasto łączyło w sobie nowatorskie trendy w sztuce z polskością. Starano się wówczas stworzyć sztukę tylko polską. Kraków był więc głównym ośrodkiem twórczym Młodej Polski. Miasto było wówczas jedynie małym i prowincjonalnym ośrodkiem, nie było już stolicą. Skupiło w sobie jednak największe indywidualności twórcze początku XX wieku. Tak jest dotychczas, magia tego miasta trwa.

2. Inne nazwy Młodej Polski: neoromantyzm ponieważ nawiązywano do tradycji romantyzmu i kultywowano jego poezję; modernizm - termin pochodzi od fr. słowa "moderne" i oznacza coś nowoczesnego, współczesność. Był on okresem walki między tym co stare zaczerpnięte z romantyzmu a nowymi trendami w sztuce. Młoda Polska jako nazwa epoki funkcjonuje dzięki Arturowi Górskiemu, który tak właśnie nazwał cykl manifestów programowych modernistów opublikowanych na łamach "Życia". Epoka trwała od 1891 roku czyli debiutu twórczego poetów nowego pokolenia - Tetmajera, Nowickiego i Niemojewskiego - do 1918 odzyskanie przez Polskę niepodległości.

3. Jeszcze inna nazwa Młodej Polski to fin de siecle ( z fr. koniec wieku) - zatem okres schyłkowy, dekadencki. Dekadentyzm - w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. ogólnoeuropejski prąd duchowy, wyrażający się w postawie pesymistycznej i indywidualistycznej (często odwołującej się do filozofii A. Schopenhauera), w poczuciu słabości i wysubtelnienia duchowego. Dekadentyzm, kształtowany przez ówczesną (-) cyganerię artystyczną, nie miał szczegółowo wypracowanego programu oraz własnej poetyki. Najważniejszym jego elementem był bunt przeciw mieszczańskiemu światu, wyrażający się m.in. w kreowaniu wzorca osobowego artysty nieprzystosowanego do tego świata i przekonanego o własnej słabości.

4. Richard Wagner (1813-1883)- niemiecki pisarz oper: "Holender tułacz", "Pierścień Nibelunga", "Zmierzch bogów". Zreformował on teatr głosił on, że literacki tekst właśnie ma decydować o charakterze muzyki, co spowodować miało dążenie to tego aby słowo, gesty aktorów czy muzyka stanowiły jedną całość sceniczną. Tworzył syntetyczne dzieła i ten pogląd zaszczepił również w Wyspiańskim. Wagner sięgał w swych operach do tradycji mitologii starogermańskiej, przez co hitlerowcy byli jej zdecydowanymi zwolennikami - uważali, że właśnie jego dzieła najlepiej oddają germańskiego ducha.