Miasto wrogie, niebezpieczne, pełne zagrażających życiu sytuacji albo wręcz przeciwnie: miejsce ciekawe, inspirujące i dające możliwości rozwoju - motyw miasta w tekstach kultury był rozmaicie interpretowany, najczęściej zależnie od tego, jaka moda panowała w danej epoce. Obraz miasta i jego mieszkańców w literaturze jest poruszany nie bez przyczyny - w końcu to przestrzeń, w której żyje mnóstwo ludzi. Jak zmieniał się obraz miasta w literaturze na przestrzeni wieków? W Biblii Babilon to miasto grzechu, podobnie jak Sodoma i Gomora. Historia starożytna pokazuje z kolei miasto jako kolebkę demokracji. Przez kolejne wieki literacki obraz miasta był raczej negatywny - to wieś jawiła się jako miejsce przyjazne do życia. Ogromne zmiany w postrzeganiu metropolii przyniósł pozytywizm, na czas którego przypadał duży rozwój urbanistyki.
W III części "Dziadów" Mickiewicz przedstawia obraz rosyjskiego miasta - Petersburga, wzniesionego z powodu kaprysu cara Piotra I. Metropolia jest zbudowana na cierpieniu ludzi - na kościach i krwi chłopskich budowniczych. To miasto, które nie ma swojego charakteru, wydaje się nawet, że car nie miał na nie pomysłu - w Petersburgu znajduje się bowiem mnóstwo kopii budowli i stylów charakterystycznych dla innych europejskich miast. Mickiewicz przedstawia miasto zbudowane przez cara jako chaotyczne, pozbawione harmonii i piękna. Pisze o nim nawet, że "kto widział Petersburg, ten powie: /Że budowały go chyba szatany". Z "Dziadów" wyłania się demoniczny obraz miasta, w którym mieszkańcy patrzą na siebie wilkiem i traktują z pogardą.
Romantyczni pisarze ukazują miasto często jako miejsce, którym rządzi zło i deprawacja - głównie dlatego, że jest ono siedzibą cara. W "Kordianie" Słowacki przedstawił w ten sposób obraz Warszawy, której mieszkańcy to bezwolna, podporządkowana carowi masa. Ludzie, którzy obserwują prowadzonych przez żołnierzy skazańców, są bierni, nie sprzeciwiają się i nie buntują. Inną postawę reprezentuje grupa spiskowców, spotykających się w ukryciu - planują oni wzniecić wśród ludzi ogień walki, zaszczepić ducha walki o wolność i niepodległość. Jednak okazuje się to zadaniem trudnym, prawie niemożliwym.
Porażający obraz miasta przedstawił w "Zbrodni i karze" Dostojewski, czyniąc tłem opisanych wydarzeń dziewiętnastowieczny Petersburg. Miasto ukazane w powieści jest brzydkie, mroczne i ciemne - to labirynt ulic i ciemnych zaułków. Przestrzeń miasta staje się nieprzyjazna i niebezpieczna, a żyjący w nim ludzie to w większości margines społeczny i biedota. Ten nędzny obraz miasta pozwala zrozumieć, jak trudno żyło się głównemu bohaterowi, Rodionowi Raskolnikowi oraz jego ukochanej Soni w tym labiryncie ciemnych ulic. Dzięki takiemu obrazowi Petersburga jako metropolii, która wydaje się nie dawać możliwości ani nadziei na lepsze życie, Dostojewski w pewnym sensie tłumaczy motywacje bohaterów do popełnionych czynów.
Motyw miasta pojawił się jako jeden z głównych wątków również w "Przedwiośniu" Stefana Żeromskiego. Autor opisał dwa miasta: Baku, w którym wychował się główny bohater, Cezary Baryka, oraz Warszawę, do której bohater przyjechał jako młody mężczyzna. Baku jest przykładem porażającego obrazu miasta w literaturze. To miejsce, w którym żyją różne narodowości: Rosjanie, Tatarzy, Polacy i Ormianie. Ta wielokulturowość prowadzi do nieporozumień i pełnych przemocy konfliktów, a w końcu do krwawej rewolucji. Miasto staje się areną walk, w których nikt nie przestrzega prawa ani nie respektuje zasad moralnych. Obraz miasta zostaje porównany do piekła na ziemi: panuje w nim nienawiść i śmierć.
Drugim miastem, które pełni istotną funkcję w "Przedwiośniu" jest Warszawa, do której Cezary Baryka przybywa na studia. Nie jest ona opisana w rozbudowany sposób, jednak wyraźnie kontrastuje z Baku - jest przede wszystkim dużo spokojniejsza. Nie ma w niej jednak żadnego piękna - Baryka widzi stolicę w okresie przedwiośnia, gdy na ulicach roztapiający śnieg miesza się z błotem. Brzydkie, szare miasto staje się kolejnym potwierdzeniem, że w Polsce nie istnieją szklane domy.
Przykłady motywu miasta pojawiają się w literaturze każdej epoki, gdyż ten osobliwy twór składający się z budynków, ulicy i ludzi fascynuje pisarzy od zawsze. Ciekawą, ale niepokojącą wizję miasta przedstawił Władysław Reymont w swojej drugiej najbardziej znanej powieści, czyli "Ziemi obiecanej". Opisana przez niego Łódź to miasto wielkich kontrastów, miasto wielokulturowe, w którym obok Polaków żyją i realizują swoje interesy także Żydzi i Niemcy. Pisarz w swojej powieści ukazuje miasto jako dynamicznie rozwijający się ośrodek przemysłowy, w którym główni bohaterowie dostrzegają możliwość otwarcia fabryki. Reymont uważał Łódź za miasto ohydne, ale jednocześnie mocne i wielkie. Ten dualizm przedstawił właśnie w "Ziemi obiecanej", dostrzegając potencjał miasta, ale nie udając, że jest ono piękne. W jego opisach Łódź to wielki, tętniący życiem i pochłaniający wszystko wokół organizm. Niektórzy interpretatorzy twierdzą, że Reymont przedstawił w powieści iście demoniczny obraz miasta, które jest siedliskiem kapitalizmu, destrukcyjnie wpływającego na naturę i ludzi.
Szukając obrazu miasta w literaturze, nie sposób pominąć sienkiewiczowskiego dzieła "Quo vadis", którego akcja dzieje się w starożytnym Rzymie, będącym we władaniu Nerona. Miasto zostało ukazane jako pełne nierówności społecznych: nędza najbiedniejszych plebejuszy kontrastuje z wygodnym, przepełnionym przyjęciami bytem patrycjuszy. Wieczne miasto Rzym jest w powieści barwną metropolią, w której przeplatają się ludzie różnych narodowości. Niestety, nie wszyscy mogą czuć się w jego murach bezpiecznie. Gdy w mieście wybucha pożar, powodując jeszcze większy chaos i pogłębiając trudną sytuację najbiedniejszych, Neron musi jakoś złagodzić niezadowolenie ludu. O pożar oskarża więc chrześcijan, którzy odtąd muszą znosić okrutne prześladowania. Na poprawę nastroju wśród poddanych, cesarz organizuje igrzyska, w czasie których atrakcją są wyrzucani na arenę chrześcijanie. Aby pokazać dualistyczny charakter miasta, Sienkiewicz posłużył się kontrastem: Rzym jest dla niektórych mieszkańców miejscem rozpusty, dla innych zaś przestrzenią niebezpieczną, która nie daje schronienia.
Większość opisanych w "Lalce" wydarzeń toczy się w Warszawie - jest ona tłem, ale jednocześnie bohaterem, który pozwala czytelnikowi zrozumieć kontekst powieści. Prus przedstawia miasto stołeczne jako miasto pełne kontrastów: część społeczeństwa żyje na wysokim poziomie, mieszkając w centrum Warszawy, inna zaś część jest skazana na życie w nędzy i bardzo złych warunkach. Te nierówności społeczne Wokulski dostrzega, spacerując Powiślem - w tej części miasta mieszka w tragicznych warunkach najbiedniejsza część społeczności Warszawy. Stanisław rozmyśla nad tym, że miasto daje możliwości rozwoju, ale nie wszyscy są w nim równi - niewykształceni ludzie, których nie stać na chodzenie do restauracji czy sklepów, nie potrafią się w mieście odnaleźć. Główny bohater "Lalki" określa Warszawę jako murszejącą, pokrywającą się patyną wieków, nienadążającą za zmieniającym się światem. Wyłaniający się z powieści obraz Warszawy nie napawa nadzieją na szybką odbudowę kraju. Przeciwieństwem Warszawy jest Paryż, który również oglądamy oczami Wokulskiego. Widzi on w Paryżu miasto, które odbudowują mieszkańcy, wspólnie pracując na rzecz poprawy warunków życia.
Miasto miejscem, z którego nie można uciec - taki obraz Oranu wyłania się z powieści Alberta Camusa "Dżuma". Z miasta tego nie można wyjechać, gdyż jest ogarnięte epidemią dżumy. Co ciekawe, znaczenie miasta z tej powieści należy odczytywać metaforycznie - Oran reprezentuje każde miasto na ziemi, a jego mieszkańcy są przenośnią całej ludzkości. To dlatego miastu nie zostały przypisane jakieś konkretne cechy, jest ono niewyróżniające się niczym, bardzo przeciętne. "Dżuma" jest bowiem dziełem parabolicznym - ma przekazywać pewne uniwersalne prawdy, posługując się konkretnym przykładem. Powieść Camusa, której zbiorowym bohaterem są ludzie uwięzieni w mieście ogarniętym epidemią, ma skłaniać do refleksji nad życiem, śmiercią, relacjami międzyludzkimi w obliczu trudności.
"Sklepy cynamonowe" to najprawdopodobniej osobliwa panorama Drohobycza - rodzinnego miasta Schulza. Pisarz w niezwykle charakterystyczny dla siebie sposób sportretował prowincjonalne miasteczko, które dzięki eksploatacji złóż ropy rozkwitało w XIX wieku. Kolejne stulecie przyniosło spowolnienie gospodarcze, a miasto utraciło status metropolii. Schulz genialnie opisuje miasto w rozdziale "Ulica Krokodyli" - na przykładzie dzielnicy, która szczególnie doświadczyła negatywnych konsekwencji związanych z postępem cywilizacyjnym, przedstawia wizję miasta jako siedliska zła, rozpusty i moralnego zepsucia. Schulz dostrzega na zamieszkiwanej przez siebie ulicy tandetę i kicz, które nazywa "pseudoamerykanizmem". W jego odczuciu brzydota dzielnicy wpływa na to, jakie osoby ją zamieszkują: "Nie dziw więc, że miejsce to zamieszkiwane jest przez szumowiny (...), przez kreatury bez charakteru, bez gęstości, przez istną lichotę moralną, tę tandetną odmianę człowieka, która rodzi się w takich efemerycznych środowiskach".
Motyw miasta w sztuce był podejmowany zawsze. Artystów od wieków inspirował i ciekawił ten wymyślony przez człowieka twór, w którym mieszają się nie tylko style architektoniczne, ale przede wszystkim ludzkie charaktery. Warszawa, Kraków czy Moskwa dla jednych były miejscem wygodnego, dostatniego życia, w tym samym czasie będąc dla innych przestrzenią, w której niepewny jest każdy dzień. Obraz miasta w tekstach kultury nie może zostać zresztą pominięty, szczególnie jeśli myślimy o dziełach literackich. Miasto będące tłem wydarzeń, miejscem, w którym dojrzewają czy mieszkają bohaterowie, wpływa na ich podejście do życia, niejednokrotnie wręcz determinuje dalsze losy. Wielu literatów wykorzystuje motyw miasta, aby jeszcze lepiej zobrazować przyczyny zachowania bohaterów.
Nie znalazłeś tego, czego szukasz na Bryku?
Jest tutaj pełno osób, które moga Ci pomóc!
Zadaj pytanie i otrzymaj szybką odpowiedź.
