Kulturotwórcza rola Biblii

- Pismo Święte jest skarbnicą koncepcji filozoficznych

- dla wierzących jest Księgą napisaną pod natchnieniem Ducha Świętego, a dla ludzi świeckich jest księgą mądrościową

- jest zbiorem przykładów na ludzkie charaktery, postawy i wzorce, zarówno pozytywne jak i negatywne

- posiada swój własny niepowtarzalny styl (stąd mówimy o stylizacji biblijnej)

- posiada zapisany kodeks postępowania i kodeks moralny (dziesięć przykazań)

- jest panoramą złożonej natury ludzkiej

- traktuje o najważniejszych dla człowieka sprawach takich jak: życie doczesne, życie po śmierci

- jest źródłem wielu gatunków literackich oraz motywów powtarzających się w późniejszej literaturze

- w renesansie, jej tłumaczenia, przyczyniły się do wzbogacenia i usamodzielnienia się języków narodowych

- jest natchnieniem dla wielu pokoleń twórców, z którego czerpało się w każdej epoce aż po dzień dzisiejszy

Nawiązania i ich sposoby w literaturze późniejszych epok

Jak już wspomniałam Biblia wciąż stanowi ważną inspirację dla twórców każdej epoki. Przedstawię kilka z nich:

* w średniowieczu:

- liczne parafrazy i przekłady zarówno całego Pisma Świętego jak i jego fragmentów - "Psałterz puławski", "Biblia Jakuba Wujka "

- liryka o tematyce oscylującej wokół Biblii - " Posłuchajcie bracia miła", "Bogurodzica"

- apokryfy biblijne, czyli dzieła tematycznie pozostające w związku z Biblią, ale odrzucone przez Kościół jako nieprawdziwe ze względu na swe wątpliwe pochodzenie

- "Boska Komedia" Dantego - wędrówka Dantego przez chrześcijańskie Piekło, Czyściec i Raj

* w renesansie

- twórczość Kochanowskiego - "Psałterz Dawidów", w "Pieśniach" tematyka religijna, w "Trenach" koncepcje Boga, poemat "Zuzanna", przejęcie gatunków: pieśni i psalmu

- przejęcie gatunków z Biblii: psalmy, pieśni kazania - Piotr Skarga, mowy - Andrzej Frycz Modrzewski

- pochwała świata jako dzieła boskiego

* w baroku

- motywy marności i przemijania w liryce - Sęp-Szarzyński

- motyw śmierci i szatana - poezja Daniela Naborowskiego

- w malarstwie rozkwit tematyki biblijnej - Rembrandt

- "Raj utracony" J. Miltona

* w oświeceniu

- dramaty, w których głównymi bohaterami były postaci biblijne

- kolędy Franciszka Karpińskiego

* w romantyzmie

- koncepcja mesjanistyczna państwa polskiego w III części "Dziadów" Mickiewicza

- problem zbrodni kainowej u Słowackiego - "Balladyna"

- w "Nie-Boskiek Komedii" Krasińskiego - na końcu objawienie Chrystusa

- ponownie kolędy - Lenartowicz

* w pozytywizmie

- Sienkiewiczowskie "Quo Vadis" - traktujące o Rzymie za panowania Nerona i prześladowaniach pierwszych chrześcijan

* w Młodej Polsce

- hymny Kasprowicza - "Deis Ire"

* w XX wieku

- w poezji Zbigniewa Herberta - " Domysły na temat Barabasza", "Modlitwa Pana Cogito"

- w poezji Czesława Miłosza - jego parafraza Księgi Psalmów

- powieść Michaiła Bułhakowa - "Mistrz i Małgorzata"

- powieść Umberto Eco - "Imię Róży"

Problemy dobra i zła w świetle Księgi Rodzaju

- Grzech pierwotny - to odkrycie dwojakiej natury ludzi. Ewa skuszona przez Szatana podarowała Adamowi jabłko z Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego. Adam ulega, dzięki czemu oboje zostają wypędzeni z Raju. Ujawnia się tutaj słabość i ułomność człowieka. Także motyw walki dobra ze złem i ulegania pokusie

- historia Kaina i Abla - Kain zazdrosny o brata zamordował go. Za tą zbrodnię Bóg ukarał wygnaniem

- motyw Sodomy i Gomory - miasta, w których królowała rozpusta. Bóg ostrzegł ludzi przed swym gniewem, ale ci nie posłuchali go. Bóg ukarał ich zatem zniszczeniem miast. Ocalił tylko sprawiedliwego Lota, który został wyprowadzony z miasta przez Anioła

- wyjście narodu wybranego z Egiptu - plagi zesłane przez Boga na Egipt

- Wieża Babel - ludzie ukarani przez Boga za pomysł zbudowania "wieży do nieba". Bóg ukarał ich rozproszeniem po świecie i pomieszaniem języków

Koncepcja Miłości w Biblii

- "Hymn o miłości" - to opis idealnej miłości. Człowiek jej pozbawiony jest niczym i nikim. Została ona przedstawiona tutaj jako najwyższa wartość w życiu każdego człowieka, po raz pierwszy w literaturze zyskując taką pozycję. Autorem jest święty Paweł

- "Przypowieść o synu marnotrawnym" - motyw miłości ojcowskiej. Ojciec wybacza i przyjmuje pod swój dom syna, który popełnił w życiu wiele błędów i wcześniej odszedł z domu rodzinnego

- ofiara Chrystusa - poprzez miłość do ludzi Chrystus poświęcił swoją osobę, aby odkupić nasze grzechy

- "Pieśń nad pieśniami" - to miłosny dialog pomiędzy Oblubieńcem i Oblubienicą. W poemacie opisują oni swoją miłość w sposób zmysłowy, poprzez pochwałę ciała kochanki i kochanka.

Uniwersalna wymowa przypowieści

- przypowieść o Miłosiernym Samarytaninie - to opowieść o człowieku, który potkawszy rannego mężczyznę, pomógł mu a następnie oddał mu część swojego majątku. To symboliczna opowieść o miłości do drugiego bliźniego, miłosierdziu i współczuciu

- przypowieść o Synu Marnotrawnym - to symboliczna opowieść o przebaczeniu i ojcowskiej miłości. Ojciec wybacza i przygarnia pod swój dach syna, który dawno temu opuścił jego dom

- Przypowieść o bezmyślnym bogaczu - to przestroga przed pielęgnowaniem za wszelką cenę dóbr doczesnych. Stary bogacz wciąż zastanawiał się co zrobić ze swoim majątkiem, a Bóg jeszcze tego samego dnia ukarała go śmiercią

- Przypowieść o siewcy - to symboliczna opowieść o tym jak szerzone jest słowo Boże na świecie. Czasem, jak ziarno, pada na kamienistą ziemię, ale czasem pada na żyzną i wydaje plony.

Rodzaje i funkcje mitów

Mit - sowo, mowa, opowieść. To narracyjna opowieść opowiadająca o wierzeniach jakiejś społeczności. Zwykle wywodzi się z tradycji ustnej i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Ze względu na funkcje mitów dzielimy je na:

- poznawcze - czyli takie, dzięki którym ludzie wyjaśniali pewne niezrozumiałe dla siebie zjawiska przyrody

- światopoglądowe - czyli takie, które były podstawą wierzeń religijnych

- sakralne - organizujące rytualne obrzędy i ukazujące, w jaki sposób należy czcić bogów

Ogólny podział mitów:

- teogoniczne - traktujące o narodzinach i wstaniu bogów

- kosmogoniczne - opowiadające o powstaniu świata

- antropogeniczne - wyjaśniające pochodzenie człowieka

- genealogiczne - czyli historie rodów

Symbolika Mitów o Prometeuszu, Syzyfie, Odysie Przykłady Transpozycji

Mit o Prometeuszu opowiada jednocześnie o początkach ludzkości. Prometeusz by wielkim dobroczyńcom ludzkości - podarował jej ogień. Według wielu mitów on też stworzył ludzi. Ulepił ich z gliny i łez. Za podarowanie ludziom ognia został ukarany przez Zeusa. Przykuł go on do ściany Kaukazu, gdzie codziennie sęp wyżera mu odrastającą wątrobę. Po latach został uwolniony przez Heraklesa. Z Prometeuszem związane są dwa określenia:

- ogień prometejski - to inaczej iskra życia, ożywiające tchnienie. To ogień, którym Prometeusz ożywił człowieka

- prometeizm - to akt poświęcenia dla ludzi

Nawiązania do mitu: literatura - Ajschylos "Prometeusz skowany", Albert Camus "Prometeusz w piekle", Norwid "Promethidion" (syn Prometeusza), malarstwo: Rubens, Tycjan, muzyka: poemat symfoniczny Liszta oraz balet alegoryczny Bethowena, poezja: Herbert "Stary Prometeusz"

Ze względu na swoje poświęcenie często przyrównywany jest do Chrystusa.

Mit o Syzyfie - Syzyf był ulubieńcem bogów, ale miał jedną wadę - lubił plotkować. Oprócz tego był sprytny i wygadany, także umiał się wywinąć z każdej sytuacji. Jednak kiedyś zdradził tajemnicę samego Zeusa, za co rozwścieczony bóg kazał go ukarać. Syzyf, posługując się swoim sprytem, zdołał się wywinąć i z tej sytuacji (i kilku następnych), ale mimo wszystko w końcu został złapany i ukarany - kazano mu wtaczać pod górę wilki głaz. Ucieszony Syzyf stwierdził, że szybko upora się z tym zadaniem. Niestety - za każdym razem, gdy zbliża się wraz z kamieniem do wierzchołka góry, ten wyślizguje mu się i powrotem stacza na dół. I tak codziennie, na okrągło. W mitologii jest symbolem bezowocnego trudu, który i tak skazany jest na porażkę - tak zwana "syzyfowa praca".

Nawiązania do mitu: "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego. Tu tytułowa praca przedstawiona jest w dwóch aspektach:

- jako bezskuteczna walka zaborcy z językiem i narodowością polską

- jako walka młodzieży poddanej rusyfikacji

Mit o Odyseuszu - mit o Odysie został rozwinięty przez Homera do rangi epopei. Poeta poświęcił mu 24 księgi opowiadając w nich o tułaczce Odyseusza spod Troi do Itaki. Dzieło Homera ma dwa wymiary:

- jest to opowieść o ludzkiej tęsknocie do odrywania tego, co nowe i nieznane

- to wielka panorama ludzkiej natury - obnaża ona zady i zalety ludzkie - chciwość, odwagę, pragnienie nieśmiertelności, strach

Nawiązania do mitu: dramat Hauptmanna "Łuk Odysa", "Powrót Odysa" Wyspiańskiego, "Ulisses" Joyce'a

Archetyp, Topos, Mit - Relacje miedzy pojęciami

Archetyp - to inaczej pierwowzór. To tkwiący w podświadomości ludzi wzór, wyobrażenie wspólne ludziom. Termin ukuty przez Gustawa Junga (ucznia Zygmunta Freuda), który twierdził, że oprócz świadomości indywidualnej istnieje świadomość zbiorowa - tam właśnie znajdują się archetypy. Stąd właśnie pewne motywy i mity są wspólne wielu kulturom.

Mit - sowo, mowa, opowieść. To narracyjna opowieść opowiadająca o wierzeniach jakiejś społeczności. Zwykle wywodzi się z tradycji ustnej i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie.

Topos (najczęściej używane w liczbie mnogiej - toposy) - są to powtarzające się stałe motywy. To pewne stereotypy przejęte z mitologii. Najczęstszym motywem (toposem) w literaturze jest topos Arkadii.

Relacje między pojęciami: w micie zawsze występuje topos i postać archetypowa

Klasyczne kanony piękna. Przykłady

Piękno w antyku wiązało się z pojęciem harmonii. Piękne było to, co doskonałe i proporcjonalne. Piękne było także to, co boskie. Dlatego przykładów piękna można śmiało poszukać wśród mitologicznych bogiń i kobiet:

- Afrodyta - bogini piękna, miłości i pożądania. Narodziła się z piany morskiej

- Helena - najpiękniejsza kobieta przyrzeczona Parysowi

O miano najpiękniejszej walczyły Hera, Atena i Afrodyta, (co, jak wiemy, stało się później przyczyną wojny trojańskiej). Z pięknem możemy też skojarzyć Narcyza, który godzinami potrafił wpatrywać się w swoje piękne oblicze.

Początek, reguły i twórcy dramatu antycznego

Arystoteles określił dramat jako sztukę mimetyczną (naśladowczą). Uważał on, że dramat naśladuje rzeczywistość poprzez przedstawienie działających osób. Wysnuł on też teorię, którą do dzisiejszego dnia uznaje się za prawdziwą, że tragedia grecka wywodzi się z kultu boga Dionizosa (boga wina i dobrej zabawy). Jak z kultem każdego bóstwa tak i z nim łączyły się pewne obrzędy i procesje. Dzieliły się one na:

- Dionizje Wielkie - odbywające się wiosną w miastach

- Dionizje Małe - odbywające się jesienią we wsiach

I to właśnie w nich Arystoteles upatruje początków tragedii greckiej. Podczas tych obrzędów śpiewane były pieśni zwane dytyrambami. Z nich wykształcił się dialog Koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem. Do tych pieśni Tespis dodał pierwszego aktora, Ajschylos drugiego a Sofokles trzeciego. W ten sposób powstała tragedia grecka z trzema aktorami.

Reguły tragedii greckiej:

- Zasada trzech jedności: miejsca, akcji i czasu

- fabuła osnuta wokół konfliktu tragicznego

- maksymalnie trzy osoby występujące na scenie

- aktorami mogli być tylko mężczyźni (role kobiece także były przez nich grane)

- aktorzy ubrani byli w specjalny strój zwany chitonem i grali w butach na koturnach (im wyższy koturn tym wyższy status społeczny granej postaci)

- zasada decorum, czyli zgodności stylu

Trzech największych tragików greckich: Ajschylos, Sofokles, Eurypides

Struktura tragedii antycznej

Zupełnie odmienna od dzisiejszego podziału na akty i sceny. Starożytna tragedia dzieliła się na:

- prologos - podczas, którego aktor wygłaszał zapowiedź tragedii

- parodos - było to wyjście chóru na scenę i odśpiewanie pieśni

- epejsodion - to fragment akcji

- stasimon - komentarz chóru

- kosmos - scena lamentu

- exodos - końcowa pieśń i wyjście chóru

Stasimony i epeizodiony przeplatały się tworząc właściwą akcję tragedii.

Konflikt tragiczny (przykłady)

Konflikt tragiczny był sednem dramatu. Była to niemożność wyboru pomiędzy dwoma, równorzędnymi racjami. To sytuacja bez wyjścia, w której każda podjęta decyzja skończy się źle dla którejś ze stron konfliktu. Przykładem takiego konfliktu jest sytuacja Antygony i Kreona. Tragedią w ich przypadku jest konflikt racji. Po stronie Antygony stoją:

- miłość do brata

- uczucia jednostki

- nakazy boskie (prawa starsze niż ludzkie)

Kreon zaś zakłada, że:

- kieruje się obowiązkiem panującego

- kieruje się prawami ustanowionymi przez ludzi

- prawo jest dla wszystkich - nie można robić wyjątków

- dobro ogółu ponad dobro i uczucia jednostki

W rozwiązaniu tragedii Antygona przegrywa, ale jest jednocześnie zwyciężczynią moralną. Kreona ma tego świadomość tak samo jak własnej winy - dlatego to on tak naprawdę ma poczucie przegranej.

Ironia tragiczna jako sytuacja egzystencjalna, przykłady

Ironia tragiczna to inaczej nieszczęśliwe błądzenie bohatera. W konsekwencji znajduje się on w takiej sytuacji, w której za wszelką cenę starał się uniknąć. Najsłynniejszym przykładem są dzieje legendarnego króla Koryntu - Edypa, któremu przepowiedziano, że zabije własnego ojca i ożeni się z matką. Chcąc uniknąć takiego losu Edyp ucieka z ojczyzny. Gdy wraca po wielu latach spotyka ojca, morduje go i faktycznie żeni się z własną matką. Jest to sytuacja bez wyjścia, fatum, którego nie jesteśmy w stanie uniknąć.

Znaczenie Arystotelowskich kategorii

Arystoteles, wielki filozof i teoretyk literatury, twórca pierwszej na świecie poetyki, ukuł pojęcia, które do dzisiaj z powodzeniem funkcjonują w literaturze. Oto najważniejsze z nich:

- Katharsis - to oczyszczenie. Zadaniem tragedii, było najpierw wzbudzenie w widzu litości i trwogi, a następnie zaś uwolnienie go od tych uczuć. Właśnie to "uwolnienie" Arystoteles nazwał katharsis

- ironia tragiczna - nieszczęśliwe błądzenie bohatera. W konsekwencji znajduje się on w takiej sytuacji, w której za wszelką cenę starał się uniknąć

- Mimesis - naśladowanie. Według Arystotelesa jest to jedna z kategorii estetycznych. Uważał on, że sztuka ma za zadanie naśladować rzeczywistość i oddawać ją w słowie.

Cechy eposu klasycznego ( "Iliada")

Epos (inaczej epopeja) to pisany wierszem, bardzo rozbudowany utwór opisujący dzieje bohaterów lub społeczeństwa na tle ważnych, historycznych wydarzeń. Posiada swoje własne, charakterystyczne cechy, takie jak:

- Inwokacja - to rozbudowana apostrofa, umieszczona na początku utworu, skierowana do bóstwa z prośba o natchnienie i o pomoc w tworzeniu dzieła (w "Iliadzie" do Muzy)

- Równoległość dwóch płaszczyzn - to przeplatanie się świata ludzkiego i świata boskiego. Bogowie, podobnie jak ludzie, też biorą udział w bitwach i przeżywają ludzkie namiętności

- Narrator - jest obiektywny i wszechstronny, trzecioosobowy. Zachowuje dystans do opisywanych przez siebie zdarzeń. Ujawnia się tylko w inwokacji

- Wydarzenia pisane stylem podniosłym - styl podniosły jest dostosowany do rangi opisywanych wydarzeń

- Realizm szczegółu - dobry przykład to opis tarczy Achillesa. To taki sposób opisywania zdarzeń czy przedmiotów, na podstawie, którego można by wiernie zrekonstruować opisywany przedmiot lub scenę

- Opis scen batalistycznych - rozbudowane, pisane podniosłym stylem opisy pojedynków i bitew

- Porównanie homeryckie - porównanie epickie, bardzo rozbudowane, którego drugi człon stanowi epickie rozwinięcie właściwego porównania

- Epizodyczność akcji - opisywanie wątków bezpośrednio niezwiązanych z akcją główną, często stosowane w celu spowolnienia akcji - tak zwana retardacja

- Heksametr - miara metryczna, którą napisana jest epopeja. Jest to wers sześciostopowy

Motywy i problematyka twórczości Horacego

- exegi monumentum - oznacza - "stawiam sobie pomnik" (trwalszy niż ze spiżu) - to teza o nieprzemijalności sławy poety i poezji. Twórczość poety - poezja - zapewnia mu sławę i nieśmiertelność

- non omnis moriar - "nie wszystek umrę" poeta umiera śmiercią jak każdy z nas, ale jego dzieło przetrwa do następnych pokoleń

- poeta ptak - symbol poety, wznoszącego się ponad przeciętność, obdarzonego nieprzeciętną misją

- carpe diem - chwytaj dzień - wykładnia filozofii Horacego, która każde cieszyć się z każdej chwili, bo

ta jest ulotna

- złoty środek - zasada wypośrodkowania w życiu smutków i radości, zabawy i obowiązków

- różnorodność - tą zasadą kierował się Horacy w pisaniu swoich pieśni

- w pieśniach tematyka filozoficzna. Horacy uznaje dwie naczelne filozofie:

Epikureizm - czyli umiejętność czerpania radości z życia, cieszenia się każdą chwilą

Stoicyzm - zasada zachowania we wszystkim umiaru i kierowania się w życiu zdrowym rozsądkiem

W pieśniach także tematy patriotyczne, moralne, miłosne i religijne

- tematy filozoficzne i refleksyjne - "Listy"

- koncepcja poezji i sztuki - w "Ars poetica". W traktacie tym Horacy zawarł swoją koncepcję sztuki, w której za wzór postawił tragedię grecką. W poezji zaś zalecał prostotę i harmonię.

Tezy filozofii antycznej

- Tales - według niego świat i wszystko, co się na nim znajduje wywodzi się z wody. Bez wody nie ma życia

- Heraklit - za początek wszystkiego uważał ogień. Ogień symbolizuje według niego ruch i walkę światła

- Anaksymenes - uznał powietrze za początek wszechrzeczy. Bez powietrza nie ma życia

- Ksenofanes - według niego ziemia jest początkiem wszystkiego. Z niej się wszystko rodzi i do niej wszystko wraca

- Empedokles - połączył wszystkie koncepcje swoich czterech poprzedników i uznał cztery żywioły: wodę, ogień, powietrze i ziemię za cztery podstawowe zasady rządzące światem

- Ironia Sokratesa - to sposób rozmowy prowadzonej przez Sokratesa. Filozof podczas rozmowy z innym obywatelem pozornie przyznawał mu rację, po to tylko, aby w pewnym momencie kompromitować swojego rozmówcę poprzez wykazanie mu błędów w jego rozumowaniu. Chciał w ten sposób pokazać ludziom złudność zdobytej przez nich dotychczas wiedzy.

- Niewiedza sokratejska - samoświadomość ograniczeń, jakie stawia nam nasz umysł. Jeśli uświadomimy sobie naszą niewiedzę, będzie to pierwszy krok do poszukiwania prawdy, cnoty i dobra

- Platońska teoria państwa - Platon był zdecydowanym przeciwnikiem demokracji. Za idealny system państwa uznawał więc taki, w którym każdy człowiek miał swoje miejsce w hierarchii, a państwo jest nadrzędne w stosunku do jednostki

- Idee Platona - nasze życie jest tylko cieniem prawdziwych, doskonałych idei. Całe życie człowieka determinuje tęsknota do świata idealnego

- Hedonizm - hedoniści za główny cel w życiu uznawali doznawanie przyjemności i rozkoszy

- Stoicyzm - to filozofia rozumu. Człowiek powinien w życiu kierować się zasadą złotego środka - wyważyć czas na przyjemność i zabawę. Prowadzić rozsądne, zgodne z naturą i harmonijne życie. Nie ulegać emocjom. Stan taki to ataraksja - czyli zdystansowanie się do problemów

- Epikureizm - należy korzystać z życia i cieszyć się jego urokami, ale bez przesady, nie popadając w skrajności tak jak hedoniści.