Najważniejsze wiadomości o antyku - podsumowanie wiedzy o epoce

Antyk jest najstarszą epoką w dziejach kultury, trwał od przełomu IX i VIII w. p.n.e. do V w. n.e. Umowną datą kończącą epokę jest rok 476 - data zdobycia Rzymu przez wojska germańskie i upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Dorobek antyku jest niezwykle bogaty i różnorodny. Z punktu widzenia ludzi wierzących najcenniejszym dziełem epoki jest Biblia. Dla nich to Święta Księga, zawierająca wskazówki, jak żyć, by osiągnąć szczęście. Ale Biblia to również wielkie źródło całej kultury śródziemnomorskiej. To skarbnica archetypów, alegorii, symboli, postaw, motywów, które do dziś inspirują. Zawiera ona również opis doświadczeń wspólnych ludziom wszystkich epok, jak na przykład doświadczenie cierpienia, miłości itp.

Biblia została zapisana w językach: greckim, hebrajskim i aramejskim. Liczy dwie części - Stary Testament (czasy przed narodzinami Jezusa Chrystusa) i Nowy Testament (czasy po narodzinach Chrystusa). Stary Testament liczy 46 ksiąg, a Nowy 27. W Biblii można znaleźć różne gatunki literackie: psalm, pieśń, kazanie, przypowieść, list, hymn.

Jednym z ważnych gatunków literackich rodem z Biblii jest przypowieść. Jest to opowieść narracyjna, która obok dosłownego ma także znaczenie przenośne, sens ukryty. Przypowieści wygłaszał Chrystus, chcąc przybliżyć swoim uczniom prawdy wiary. Za pomocą przypowieści Chrystus pouczał swoich uczniów na przykład o:

- miłości i miłosierdziu Boga (o synu marnotrawnym);

- pragnieniu Boga, by nawrócili się wszyscy grzesznicy (o synu marnotrawnym)

- miłości bliźniego (o miłosiernym Samarytaninie);

- reakcji ludzi na Słowo Boże (o siewcy);

- sprawiedliwości bożej (o robotnikach w winnicy)

i o wielu innych.

Jedną z najbardziej znanych przypowieści biblijnych jest historia syna marnotrawnego. Ta przypowieść dotyczy jednej z najważniejszych spraw: grzechu i nawrócenia. Została ona ukazana na przykładzie człowieka, który na własne żądanie opuścił dom ojca, otrzymawszy od niego swoją część majątku. Niestety, postępował nieostrożnie i nierozsądnie - stracił pieniądze i popadł w biedę. Tymczasem kraj nawiedził głód. Człowiek ten został świniopasem i marzył o tym, by dostać do jedzenia karmę dla swoich podopiecznych. W końcu powiedział sobie, że spróbuje wrócić do ojca. Poprosi go, by mógł chociaż zostać sługą w jego domu, w którym nikt nigdy nie był głodny.

Wrócił, a ojciec przywitał go ze łzami radości w oczach i wydał na jego cześć wielką ucztę. Ta przypowieść uczy, że każdy, nawet największy grzesznik, może powrócić do Boga, jeśli tylko szczerze żałuje za grzechy. Bóg cieszy się z każdego nawróconego.

W Biblii opisano jedno z wielkich doświadczeń człowieka - cierpienie. Została mu poświęcona Księga Hioba - opowieść o sensie cierpienia. Należy do najtrudniejszych ksiąg biblijnych. Hiob cierpi, bo Bóg założył się z Szatanem, że nawet jeśli doświadczy Hioba - człowieka niezwykle pobożnego i bogobojnego - cierpieniem, ten nie odwróci się od Niego. Hiob mężnie znosi cierpienie, ponieważ bezgranicznie ufa Bogu. wierzy, że wszystko pochodzi od Boga i we wszystkim tkwi głęboki sens. Sens zakładu Boga i Szatana tkwi w udowodnieniu potęgo człowieka. Okazuje się, że człowiek jest tak potężny, że jest godny zaufania samego Boga. Bóg zesłał cierpienie i ten sam Bóg cofnął je. Po tym doświadczeniu Hiob stał się innym człowiekiem, inaczej także spojrzał na otaczający go świat.

Drugim, obok Biblii, wielkim dziełem epoki antyku jest mitologia. Mit to narracyjna opowieść organizująca wierzenia danej społeczności. starożytni Grecy w mitach wyjaśniali zjawiska przyrodnicze, charakter bóstw, wyrażali także marzenia człowieka o podboju świata, o szybkim przemieszczaniu się, o nieśmiertelności. Każdy mit posiada fabułę, każdy również zawiera uniwersalne prawdy. Jako efekt literackiego ujęcia podstawowych ludzkich doświadczeń (śmierć, przemijanie, miłość), mity do dziś pozostają skarbnicą motywów i stanowią cenne źródło inspiracji.

Powstanie Świata

Na początku był Chaos - mieszanina żywiołów, z których wyłoniła się pierwsza para greckich bóstw - Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Gaję otaczał Eter. Zrodziła ona wszelką roślinność. Uranos zaś zesłał deszcz. Potem Ziemia wypełniła się żywymi istotami, a na niebie pojawiły się gwiazdy i deszcz. Starożytni Grecy wierzyli, że z Chaosu wyłonił się także Eros, choć są mity, zgodnie z którymi był to syn Afrodyty. Eros był bogiem miłości, dzięki niemu świat się wciąż odnawiał i odradzał. Eros łączył ludzi miłością, dzięki czemu następowały po sobie kolejne pokolenia.

Dzieci Uranosa i Gai nie były jednak zbyt udane - było to pokolenie Olbrzymów, a potem Cyklopów - Arges, Steropes i Brontes. Mieli oni związek z błyskawicami, grzmotami i piorunami. Ich dziećmi byli też Tytani - Okeanos, Kojos, Krion, Hyperion, Jarpet, Kronos) i Tytanidy - Teja, Rea, Temida, Mnemosyna, Tojbe, Tetys. Uranos najwyraźniej bał się ich, skoro postanowił zrzucić Tytanów do Tartaru - królestwa podziemi. Wtedy Gaja namówił najmłodszego z Tytanów, Kronosa, by zgładził ojca. Kronos ugodził Uranosa mieczem, a z jego krwi narodziły się boginie zemsty - Erynie. Na świecie pojawiły się także pokolenie Gigantów i Nimfy.

Tytani uwolnili z Tartaru swoich braci, a władzę nad światem objął Kronos. Zbyt się jednak obawiał, że historia się powtórzy, więc kiedy jego żona, Rea, rodziła kolejne dziecko, Kronos je połykał. W końcu zniecierpliwiona małżonka uciekła na Kretę i tam urodziła Zeusa. Zostawiła go pod opieką kozy, Amaltei, i pasterzy, którzy troszczyli się o maleńkiego boga. Kiedy Zeus stał się zdolny do walki z ojcem, wyruszył przeciw niemy. wcześniej Rea podała mu środek na wymioty, dzięki czemu na świecie znaleźli się bracia Zeusa: Hades, Posejdon i siostry - Hera, Hestia i Demeter. Walczyli oni rzecz jasna po stronie Zeusa. Straszna to była walka, ale młody bóg zwyciężył. Odtąd jego straszliwą bronią stał się piorun. Ożenił się z siostrą, Herą i zamieszkał na Olimpie, wybudowanym pod kierunkiem boskiego kowala, Hefajstosa, mistrza w swojej sztuce.

Codziennie na olimpijskich ucztach zasiadała elita bogów: Zeus i Hera, oraz ich dzieci i krewni: Afrodyta, Atena, Ares, Hermes, Demeter, Apollo w otoczeniu dziewięciu Muz, Artemida, Dionizos, czasem przybywał Hefajstos, który jednak ze względu na swoje kalectwo (utykał), wolał przebywać w swoim domostwie we wnętrzu Etny.

Trzej boscy bracia: Zeus, Hades i Posejdon podzielili się władzą na ziemi. Ster rządów dzierżył w swoich rękach Zeus, był on także niepodzielnym władcą nieba. Posejdon opanował wszelkie wody na ziemi, od oceanów po najmniejsze strumyki. Jego atrybutem był trójząb, Grecy wierzyli, że nim tak poszarpał wybrzeże ich ojczyzny. Hades natomiast obrał sobie za dziedzinę panowania podziemie - krainę zmarłych. Stał się sędzią dusz, które po śmierci, przepłynąwszy rzekę Styks, stawały przed nim w oczekiwaniu na wyrok. Żoną Hadesa była Persefona, córka Demeter, którą podstępnie porwał.

Najbardziej znanym mitem o pochodzeniu człowieka jest ten o Prometeuszu. Dobry tytan stworzył człowieka z gliny i tchnął w niego duszę. Potem opiekował się ludźmi i pomagał im, aż to rozgniewało Zeusa. Kiedy władca bogów zażądał ofiary, Prometeusz użył podstępu. Umieścił w workach kości, które przykrył smakowitym tłuszczem i mięso, które zamaskował pod trzewiami zwierząt. Zeus wybrał kości przykryte tłuszczem. Za ten podstęp Prometeusz został przykuty do skały Kaukazu, gdzie głodny sęp codziennie wyjadał mu wątrobę. Uwolnił go dopiero Herakles.

Innym znanym mitem jest opowieść o Dedalu i Ikarze, która dotyczy realizacji wielkiego ludzkiego marzenia o nieograniczonej wolności, wzniesieniu się w przestworza, lataniu. Skrzydła skonstruował Dedal, a zbyt wysoko wzbił się jego syn, Ikar. Zapomniał o tym, że słońce może roztopić wosk, którym spojone są pióra i spadł w morze. do dziś bohaterowie mitu są archetypami dwóch postaw - racjonalisty (Dedal) i idealisty (Ikar).

Niewątpliwie jednym z wielkich osiągnięć antyku jest tragedia grecka. Jest to gatunek, który do dziś cieszy się wielkim powodzeniem, bo dotyka spraw aktualnych też w dzisiejszych czasach - relacji człowiek - przeznaczenie, zagadnienia tragizmu ludzkiej egzystencji. Powstanie tragedii greckiej ma bezpośredni związek z religią starożytnych Greków. Tragedia narodziła się z obrzędów ku czci boga winnej latorośli, Dionizosa. Był to bóg wina, wegetacji, życia. Na jego cześć odbywały się wielkie Dionizje i Małe Dionizje. Podczas tych świąt Grecy maszerowali w pochodzie, ubrani w koźle skóry (bo zgodnie z wierzeniami w orszaku Dionizosa byli satyrowie: pół ludzie, pół kozły). Śpiewano także uroczysty hymn - dytyramb. Potem z chóru pasterzy wyodrębnił się przewodnik, tzw. koryfeusz. Nawiązał się dialog. Stąd już niedaleko było do wyodrębnienia się aktorów.

Za wielkich tragików greckich uważa się Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Każdy z nich był jednocześnie reformatorem teatru, każdy wprowadzał do niego coś nowego. Ajschylos wprowadził na scenę drugiego aktora, Sofokles - trzeciego, Eurypides znacznie pogłębił psychologię postaci.

Przedstawienia teatralne odbywały się w amfiteatrach, budowanych w miejscach, które sprzyjały do tego swoją naturalną budową. Aktorzy występowali na orchestrze - mającej kształt półkola. Za sobą mieli drewniany budynek skene. Wchodzili bocznymi wejściami, zwanymi parodos. Widzowie zasiadali na miejscach wykutych w skale - theatron.

Aktorzy występowali w maskach, długich szatach, na nogach mieli koturny (buty na grubej podeszwie). W trakcie przedstawień stosowano machiny teatralne, imitujące np., odgłosy wichru, piorunów. Znano także sposoby nagłaśniania głosy aktorów, w amfiteatrach greckich była wspaniała akustyka.

Jedną z bardziej znanych greckich tragedii jest "Antygona" autorstwa Sofoklesa. Jej tytułowa bohaterka staje przed tragicznym wyborem, który musi jej przynieść klęskę. Wybierając prawa boskie naraża się władcy Teb, Kreonowi, który zakazał pochówku ciała jej brata-zdrajcy. Wybierając prawo ludzkie, narazi się bogom. Antygona dokonuje symbolicznego pochówku zwłok brata. Zostaje skazana na śmierć i popełnia samobójstwo. Drugim bohaterem tragicznym utworu jest Kreon. Popełnił on tragiczne zbłądzenie, bo zbyt uparcie trwał przy swoich racjach. Wierzył, że bogowie pochwalą jego rozkaz, bo przecież nie mogą sprzyjać zdrajcy. Nie wziął pod uwagę, że mogą się oni kierować racjami niezrozumiałymi dla zwykłych śmiertelników. W efekcie Kreon stracił wszystkich swoich bliskich.

Kategorią estetyczną ważną, gdy mówimy o tragedii greckiej, jest tragizm. Polega on na konieczności dokonania wyboru między równorzędnymi racjami, przed którym staje wybitna jednostka. Każdy wybór pociąga odrzucenie, każdy jest zły. Wybierając pochówek brata Antygona odrzuca życie, gdyby wybrała swoje życie, wyrzekłaby się boskich praw. Dlatego los bohatera tragicznego jest naznaczony tragizmem, bo każdy jego wybór musi doprowadzić do katastrofy.

W "Antygonie" postacie tragiczne to Antygona i Kreon.

1. Antygona

Jej wybór sprowadza się do dwóch kategorii: prawo ludzkie - prawo boskie. Antygona wybierając prawo ludzkie wyrzeknie się boskiego, wykroczy przeciw bogom, czym sprowokuje ich gniew (jak Kreon), wybiera to, w co wierzy - prawo boskie. Odrzuca jednak tym samym własne życie, bo zgodnie z prawem ludzkim, zostanie skazana na śmierć

2. Kreon

On także dokonuje wyboru: wybiera prawo ludzkie, odrzuca uczucie, prawo boskie, dobro jednostki. Dla niego liczy się tylko władza. Dokonując takiego wyboru, ściąga na siebie gniew bogów i karę. Pozostaje na scenie złamany cierpieniem.