Topos (gr. topos - miejsce) - stały motyw, wątek, stereotyp wyobrażeniowy, zaczerpnięty najczęściej z mitologii, wierzeń lub podań, pojawiający się w różnych formach w dziełach literackich, świadczący o niezmienności śródziemnomorskiej kultury i będący wyrazem archetypicznych wzorców, tkwiących w zbiorowej podświadomości. Przykładem toposu może być Arkadia, symbolizująca krainę szczęścia. W literaturze polskiej topos Arkadii pojawia się np. w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza. Pojęcie toposu związane jest z teorią archetypów. Arkadia była w mitologii tą krainą, w której szczęśliwie wychował się Zeus.

Toposy są przedstawieniami uogólnionymi, wyrażającymi pewną wizję i ocenę świata przez zestawienie na zasadzie antytezy (młodzieniec - starzec; miłość ziemska - miłość niebiańska), opatrzenie wartościującymi określeniami (wyspy szczęśliwe, ojczyzna - matka) lub przez koncept interpretacyjny (świat jako teatr). Badaniem toposów zajmuje się topika. Nazwa ta oznacza także zbiór toposów.

Archetyp(gr. archetypon - pierwowzór) - pojęcie wprowadzone przez psychoanalityka C. G. Junga, ucznia Z. Freuda (freudyzm) na określenie wspólnych dla całej zbiorowości przekonań, zachowań, wyobrażeń o świecie, doświadczeń, tkwiących w zbiorowej podświadomości. Obok indywidualnej podświadomości, wyróżnionej przez Freuda, Jung wyodrębnił podświadomość wspólną dla wszystkich ludzi, w której zachowane są odziedziczone po przodkach pradawne wyobrażenia, idee, reakcje i wzorce zachowań. Wzorce te i wyobrażenia, same w sobie niezmienne, uzyskują konkretyzację w kulturze i literaturze różnych epok w postaci symboli i obrazów archetypowych. Przykładem archetypu może być archetyp ojca (Hamlet W. Szekspira, proza B. Schulza). Motywy i wzorce archetypowe zostały po raz pierwszy zapisane w mitach. Z teorią archetypów wiąże się koncepcja toposów.

Alegoria(gr. allegoria - mówienie obrazowe) - motyw lub zespół motywów w dziele literackim albo plastycznym, który oprócz znaczenia dosłownego posiada znaczenie przenośne - alegoryczne. Związek między dwiema płaszczyznami znaczeniowymi jest trwały, konwencjonalny i ustalony przez literacką tradycję, religię lub malarstwo. Alegoria może być odczytywana tylko w sposób jednoznaczny, a jej zrozumienie wymaga pewnego oczytania i znajomości kultury oraz tradycji. Szczególną rolę alegoria odgrywała w literaturze średniowiecza (alegoryzm), ale posługiwano się nią także w innych epokach kulturalnych. Popularną alegorią średniowieczną był kościotrup z kosą w ręku lub rozkładający się trup, oznaczające śmierć (np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią). W okresach późniejszych w literaturze polskiej utrwalił się motyw okrętu jako alegorii ojczyzny (np. Kazania sejmowe Piotra Skargi, Świat zepsuty I. Krasickiego czy Testament mój J. Słowackiego). Alegoria odgrywała w sztuce znaczącą rolę (zwłaszcza w literaturze dydaktycznej i moralizatorskiej) w zasadzie aż do romantyzmu, kiedy to jej miejsce zaczął zajmować symbol.

Mimesis (gr. - naśladowanie) - naśladowanie rzeczywistości przez sztukę; jedna z podstawowych kategorii estetycznych wypracowanych przez sztukę starożytną, określająca relacje między dziełem sztuki a światem zewnętrznym. Pojęcie mimesis zyskało ostateczny kształt w pismach Platona i Arystotelesa, którzy naśladowania nie traktowali jako kopiowania rzeczywistości. Arystoteles dopuszczał, by twórca przedstawiał rzeczywistość nie taką, jaka jest, ale też piękniejszą lub brzydszą, by prezentował rzeczy i zdarzenia, mające znaczenie ogólne i będące typowymi, by wreszcie ukazywał nie to, co było, lecz to, co możliwe i prawdopodobne, a także by ograniczał szczegóły na rzecz ich kompozycji, dzięki której tworzą niepowtarzalną całość artystyczną.

Arystoteles do sztuk naśladowczych zaliczał malarstwo, rzeźbę, poezję, część muzyki. Następne epoki w swych programach ustosunkowywały się do teorii mimetyzmu. Jedne - renesans, klasycyzm, realizm - postulowały konieczność naśladowania rzeczywistości i respektowania zasad prawdopodobieństwa, inne - romantyzm, symbolizm - odrzucały mimetyzm.

Katharsis (gr. oczyszczenie) - jedna z podstawowych kategorii tragedii antycznej. Sprecyzował je i utrwalił → Arystoteles w swej → Poetyce w rozdz. VI o tragedii. Uznał on, że celem sztuki jest wzbudzenie u widza uczuć "litości i trwogi", aby przez to oczyścić jego umysł z tych doznań, co rozumiano jako rozładowanie uczuć. Widz, odczuwając litość i trwogę, dochodzi do zrozumienia ich istoty, a przez to uwalnia się od nich. Kategoria katharsis była także rozpatrywana w ujęciach religijnych i moralnych.

W XX w. ponownie wzrosło zainteresowanie nią dzięki psychoanalizie. Według nowszych interpretacji istota katharsis polega na tym, że odbiorca, odczuwając litość i trwogę, bunt i cierpienie, dochodzi do zrozumienia tajemnicy losu, do pogodzenia się z nim, a także ze zbiorową mądrością i doświadczeniem.

Fatum - to inaczej przeznaczenie, Nemezis. Fatum jest również podstawowym wyznacznikiem tragedii antycznej. Oznaczało to, że przed losem (przeznaczeniem) nie można było uciec. W przypadku "Antygony" tytułowa bohaterka nie mogła wyzwolić się od działania klątwy rodu Labdakidów. Jej ojciec, Edyp, w jej wyniku ożenił się z własną matką, Jokastą, a wcześniej zabił własnego ojca. Fatum sprawia, że każdy wybór jest wyborem tragicznym (tak i tak wybieramy źle). Ironia tragiczna sprawia zaś, że im bardziej staramy się odwlec wykonanie się wyroków losu, tym szybciej się te wyroki spełniają.