Literatura starożytnej Grecji i Rzymu okazała się wzorem dla twórców późniejszych epok zarówno pod względem prądów artystycznych, jak i gatunków literackich oraz kanonów piękna. Została uznana za wzór, a to co antyczne określano mianem "klasyczne", a więc doskonałe, wzorcowe. Zwykło się dzielić literaturę grecką na cztery okresy, biorąc pod uwagę dominację gatunku literackiego, jaka miała miejsce w każdym z nich. Są to: okres dominacji epiki w VIII w. p.n.e.; okres dominacji liryki - VII - VI w. p.n.e.; okres dominacji dramatu - V w. p.n.e.; okres dominacji epigramatu - III w. p.n.e.
Ze starożytności wywodzi się wiele gatunków literackich, które są do dziś wykorzystywane przez twórców literatury. Przede wszystkim należy wspomnieć o epopei - monumentalnym dziele o charakterze fabularnym, w którym przedstawia się losy społeczności na tle ważnych dla tej społeczności wydarzeń dziejowych. Wzorcowe pod tym względem pozostają do dziś wielkie dzieła Homera - "Iliada" i "Odyseja". Pierwsze dotyczy wojny trojańskiej, a ściślej mówiąc ostatniego, dziesiątego, roku walk między Grekami i Trojańczykami. Fabuła drugiego zawiera dzieje tułaczki Odyseusza, bohatera spod Troi, dzięki któremu wojna została wygrana przez Greków. Odys ściągnął na siebie gniew boga mórz, Posejdona, i przez dziesięć lat bezskutecznie próbował wrócić do rodzinnej Itaki. Charakterystyczne dla epopei jest rozgrywanie akcji na dwóch płaszczyznach: w świecie bogów i w świecie ludzi. Bogowie ingerują często w sprawy ziemian, jednym pomagają, innym przeszkadzają w osiągnięciu celu. W epopei znajdziemy zestaw "żelaznych" środków artystycznych i technicznych. Do tych pierwszych należą rozbudowane porównania homeryckie i stałe epitety oraz inwokacja, uroczysty zwrot do bóstwa, którym zaczyna się każda epopeja. Do drugich zabiegów należą retardacja, czyli celowy opóźnianie akcji na przykład poprzez szczegółowe opisy, oraz retrospekcja, cofanie się do wydarzeń z przeszłości.
Inne do dziś atrakcyjne gatunki literackie to: anakreontyk - krótki, dowcipny utwór o tematyce biesiadnej, często erotycznej. Twórcą anakreontyków w starożytności był Anakreont; epigramat - zwięzły utwór poetycki o charakterze aforyzmu, o wyrazistej puencie, posługujący się kontrastem i paradoksem; hymn - uroczysta, patetyczna pieśń na cześć bóstwa lub bohatera, upersonifikowanych zjawisk, idei, w której występuje zwykle zbiorowy podmiot liryczny. Niezwykle ważnym gatunkiem literackim antyku był dytyramb - uroczysty hymn na cześć boga winnej latorośli - Dionizosa. Dytyramb był śpiewany przez pasterzy przebranych w koźle skóry, idących w uroczystym pochodzie w czasie świąt ku czci Dionizosa - Wielkich Dionizjów, lub Małych Dionizjów. Z niego narodziła się tragedia grecka, jedno z największych osiągnięć starożytnych Greków. Osią tragedii jest nierozwiązywalny konflikt między równorzędnymi racjami, tak zwany konflikt tragiczny. bohater tragedii to człowiek naznaczony piętnem tragizmu - każdy jego wybór przyniesie mu klęskę, a wybrać musi. Zwykle na bohaterze tragedii ciąży wina tragiczna - wina niezawiniona, popełniona nieświadomie, ale ściągająca na niego nieubłagany wyrok losu, który jest najwyższą władzą zarówno dla ziemian jak i dla bogów.
Osobne miejsce należy się w tej pracy mitologii greckiej, która do dziś jest skarbnicą archetypów i toposów. Archetyp to postawa, gest, zachowanie zakorzenione z podświadomości zbiorowej, wspólne nam wszystkim, a opisane bądź zaprezentowane w starożytnych mitach. I tak na przykład Dedal jest archetypem racjonalisty, Ikar - idealisty, Niobe - matki opłakującej dziecko, Antygona - siostry kochającej brata tak, że nie wahała się oddać życie, by go pochować, Prometeusz to archetyp buntownika w imię dobra ludzkości. Przykłady można by mnożyć. Podobnie jest z toposami - ważnymi miejscami, motywami, wątkami, które na zawsze zagościły już w literaturze i naszej świadomości, na przykład topos życia jako teatru, topos życia jako wędrówki, Arkadia, Atlantyda.
W mitach wyjaśniono niezrozumiałe dla ówczesnych ludzi zjawiska oraz opisano marzenia ludzkości, które i nam są bliskie. Na przykład marzenie o nieograniczonej wolności (mit o Dedalu i Ikarze), marzenie o nieśmiertelności (mit o Syzyfie), marzenia o cudownej krainie szczęścia (mit o Arkadii).
Pisząc o antyku trudno zapomnieć o drugim obok mitologii monumentalnym dziele tej epoki - Biblii. Dla ludzi wierzących jest ona źródłem wiary, Pismem Świętym, które powstało pod natchnieniem Ducha Świętego. Dla nas, chrześcijan, najważniejszy jest Stary Testament - zawiera on opis życia Jezusa Chrystusa, zwłaszcza okresu, w którym nauczał; dzieje apostołów, kontynuujących misję Chrystusa oraz ich listy do wiernych, zapis objawienia, które miał św. Jan na temat końca świata i Sądu Ostatecznego.
Ale Biblia to także skarbnica gatunków literackich, jak psalm, dialog filozoficzny, kronika; wątków i motywów stale przewijających się przez literaturę i sztukę. Do takich należą: cierpiący Hiob (archetyp cierpienia), syn marnotrawny (archetyp grzesznika nawracającego się do Boga)
Podziału literatury dokonał Arystoteles, dzieląc ją na: epikę - epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem; dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie; liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean (Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia).
Podsumowując: antyk jest epoką, która zadecydowała o obliczu kultury śródziemnomorskiej, naszej kultury. Jest nam bliski, bo jest obecny w naszym języku, w obyczajowości (igrzyska sportowe), sztuce (architektura, literatura).
