1. Antyk, Biblia - źródła kultury europejskiej.

BIBLIA

Dzieli się na Stary Testament (liczy 46 ksiąg) i Nowy Testament (liczy 27 ksiąg)

Księgi Starego Testamentu: historyczne, prorockie, dydaktyczne, królewskie.

Księgi Nowego Testamentu: Ewangelie: św. Marka, św. Jana, św. Łukasza, św. Mateusza; Listy Apostolskie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa św. Jana.

Przekłady Biblii:

- wyłącznie łacińskie aż do czasów reformacji (XVI w.)

- Septuaginta - najstarszy przekład Biblii, a właściwie jej części - Pięcioksięgu - na język grecki, pochodzi z III w. p.n.e.;

- Wulgata - przekład św. Hieronima, na język łaciński, pochodzi z IV w. n.e.

- Biblia Tysiąclecia, przekład na język polski z 1966 r.

Rola Biblii w kulturze:

- sakralna, religijna: dla ludzi wierzących Biblia jest świętą księgą, która zawiera prawdy wiary, zasady, według których należy postępować, by osiągnąć po śmierci zbawienie;

- kulturalna: Biblia jest skarbnicą motywów, wątków, archetypów, toposów, postaw, alegorii i symboli, które na stałe weszły do śródziemnomorskiej literatury i sztuki; w języku zakorzeniły się liczne związki frazeologiczne rodem z biblii (tzw. biblizmy, np. zakazany owoc, ziemia obiecana).

MITOLOGIA

Mitologia to zbiór mitów. Z kolei mit jest opowieścią narracyjną, organizującą wierzenia danej społeczności. Mity dotyczą pochodzenia świata i człowieka oraz bogów, zawierają także informacje na temat pochodzenia wielkich rodów, wyjaśniają zjawiska przyrodnicze. Dla starożytnych Greków mity miały też wartość jako teksty zawierające opisy rytuałów religijnych, które należy spełnić w ramach kultu danego bóstwa.

Przykłady mitów greckich: o Dedalu i Ikarze, o Prometeuszu, o Demeter i Korze, o Syzyfie. Wszystkie one nadal funkcjonują w naszej kulturze, ponieważ zawierają archetypy (to znaczy prawzorce) postaw, zachowań, sytuacji, dotyczą odwiecznych marzeń ludzi na przykład o nieśmiertelności (mit o Syzyfie).

Funkcja mitów:

- światopoglądowa - dla starożytnych Greków mity stanowiły podstawę wierzeń religijnych

- sakralna - opisy rytuałów, przepisy kultu danego bóstwa

- poznawcza - wyjaśniały niewytłumaczalne dla starożytnych zjawiska, np. zmienność pór roku, wybuchy wulkanów itp.

Rodzaje mitów ze względu na treść:

- kosmogoniczne - o powstaniu świata

- teogoniczne - o pochodzeniu bogów

- antropogeniczne - o pochodzeniu człowieka

- genealogiczne - o pochodzeniu bogów

2. Wielkie starożytne eposy - "Iliada" i "Odyseja" - cechy

Epos - gatunek epicki pochodzący ze starożytności, prezentujący losy jakiejś społeczności na tle ważnych dla niej wydarzeń dziejowych. Dla przykładu: "Iliada" dotyczy wojny trojańskiej (między Grekami i Trojańczykami o piękną Helenę).

Eposy homeryckie, "Iliada" i "Odyseja" były najprawdopodobniej początkowo przekazywane ustnie przez wędrownych śpiewaków, aojdów. Ich treścią są: wojna trojańska, powrót Odyseusza do Itaki, trwający aż 10 lat. Zostały zapisane heksametrem, występuje w nich obiektywny narrator, a wydarzenia rozgrywają się na dwóch płaszczyznach: ludzkiej i boskiej. Bogowie biorą udział w zmaganiach wojennych, popierają jedną lub drugą stronę, rywalizują między sobą. Do charakterystycznych dla tego gatunku zabiegów artystycznych należą: retardacja (celowe opóźnianie akcji za pomocą szczegółowych opisów), retrospekcja (powrót do wydarzeń z przeszłości), inwokacja (początek utworu to uroczysty zwrot do bóstwa, by wspierało poetę w trakcie wygłaszania dzieła), porównania homeryckie (b. rozbudowane) i stałe epitety (jednego bohatera obdarza się epitetem, który jest później już stale powtarzany, np. prędkonogi Achilles).

Cechy eposu to:

- dwie płaszczyzny akcji: świat bogów i świat ludzi

- podniosły, patetyczny styl wypowiedzi

- wszechwiedzący i obiektywny narrator ukryty za światem przedstawionym

- zestaw środków artystycznych: porównania homeryckie i stałe epitety

- bardzo plastyczne, realistyczne, szczegółowe opisy (np. opis tarczy Achillesa)

- przytaczanie licznych mów bohaterów, co służy także opóźnianiu akcji (styl oratorski)

- wiele epizodów składających się na fabułę

- podział na księgi

3. Obecność eposu w literaturze późniejszych epok

W. Potocki "Wojna chocimska" - cechy eposu barokowego

- bogactwo środków artystycznych, typowo barokowe przeładowanie nimi tekstu, rezygnacja z klasycznej prostoty;

- oparcie treści na autentycznym wydarzeniu, odwołanie się do historii, obecność autentycznych postaci

- dynamizm, malowniczość, plastyczność

- barwne opisy scen batalistycznych

- obecność elementów oceniających (krytyka szlachty)

A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" - cechy eposu romantycznego

- wprowadzenie ciągu fabularnego i napięcia pomiędzy poszczególnymi postaciami;

- synkretyzm rodzajowy i gatunkowy: obecność elementów lirycznych (opisy przyrody), dramatycznych;

- obecność motywów baśniowych, charakterystyczna dla romantyzmu ludowość (odwołanie się do ludowych wierzeń, motyw dziadów, motyw czarownic w opisie puszczy);

- kreacja bohatera romantycznego - człowieka o niezwykle bogatej osobowości, przeżywającego przemianę, ze szlacheckiego warchoła zmieniającego się w szlachetnego patriotę, tajemniczego

4. Cechy tragedii antycznej ("Antygona")

- respektowanie zasady 3 jedności: czasu (akcja trwa nie dłużej niż 24 godziny, generalnie: od wschodu do zachodu słońca), miejsca (miejsce akcji się nie zmienia) i akcji (jeden wątek)

- osią akcji jest konflikt tragiczny, czyli konflikt dwóch równorzędnych racji, co pociąga za sobą konieczność tragicznego wyboru, który nieuchronnie sprowadzi klęskę na bohatera;

- brak scen zbiorowych, obecność na scenie co najwyżej trzech aktorów

- rola chóru, który wprowadza w akcję, komentuje wydarzenia;

- bohaterem zwykle osoba z królewskiego rodu

- brak scen krwawych, o tych wydarzeniach informuje posłaniec

Etapy akcji w "Antygonie"

Zawiązanie akcji - rozmowa Antygony z Ismeną, podczas której Antygona wyjawia siostrze zamiar pochowania zwłok brata, mimo zakazu Kreona.

Wzrost napięcia dramatycznego - Antygona zostaje przyłapana na gorącym uczynku, Kreon skazuje ją na śmierć, przybywa Tejrezjasz, który ostrzega przed katastrofą, jeśli Kreon w swoim zaślepieniu nadal będzie łamał boskie prawa.

Punkt kulminacyjny - śmierć Antygony, a potem Hajmona i Eurydyki.

Rozwiązanie akcji - Załamany Kreon ugina się pod brzemieniem losu.

5. Tragizm - wyjaśnienie pojęcia.

Tragizm to kategoria estetyczna. Tragizm wynika z konieczności dokonania wyboru między dwiema równorzędnymi, słusznymi racjami, ale takiego, w którym wybranie jednej wartości przyniesie negację drugiej, a więc zawsze klęskę. Na przykład Antygona musi wybrać między własnym życiem a prawem boskim. Obie wartości są dla niej jednakowo ważne. Musi wybrać, ale wie, że wybór życia przyniesie śmierć z ręki bogów, a realizacja boskich praw ściągnie na nią wyrok śmierci.

Z tragizmem jest nieodłącznie związane pojęcie ironii tragicznej. Im bardziej bohater greckiej tragedii stara się postępować uczciwie i w sposób prawy, tym konsekwentniej realizuje się w jego życiu fatum. Na przykład Edyp robi wszystko, by uniknąć przepowiedzianego mu losu i krok po kroku, nie wiedząc o tym, popełnia kolejne zbrodnie. Istotnym momentem jest biografii staje się rozpoznanie - moment, w którym jest świadom, co popełnił.

Konflikty tragiczne w "Antygonie"

- prawo ludzkie (Kreon) - prawo boskie (Antygona)

- państwo - jednostka

- dobro państwa - dobro obywatela

- rozum, racjonalizm - uczucie, idealizm, emocje

W "Antygonie" występuje dwoje bohaterów tragicznych:

- Antygona - staje przed wyborem prawo ludzkie - prawo boskie i wybiera prawo boskie. Wie, że musi za to zapłacić życiem. Jest bohaterką tragiczną, ponieważ nad całym jej rodem ciąży klątwa bogów.

- Kreon - popełnia tragiczne zbłądzenie - występuje przeciwko boskim prawom i ściąga na siebie gniew bogów, głęboko wierzy jednak, że działa w słusznej sprawie, a bogowie pochwaliliby jego postawę. W tym tkwi ironia tragiczna. Kreon traci swoich najbliższych, w ostatniej scenie tragedii jest osobą złamaną cierpieniem.

6. Koncepcja ludzkiego losu w tragedii antycznej i w dramacie szekspirowskim

Tragedia antyczna

Dramat szekspirowski

Antygona stoi przed wyborem tragicznym - każdy wybór skończy się dla niej katastrofą

Makbet może wybrać dobro lub zło, jest świadom tego, jakie będą konsekwencje tych wyborów, wie, co powinien wybrać jako honorowy rycerz

Nad Antygoną ciąży fatum - los, nie ma ona wpływu na jego wyroki

Makbet sam kieruje swoim losem, nikt nie zmusza go do popełnienia zbrodni, musi walczyć jedynie ze swoją naturą, bezbrzeżnym pragnieniem władzy

Bohaterka nie ma żadnych pokus, nie osiągnie żadnych materialnych korzyści, podejmując wybór

Makbet kieruje się chęcią zysku, chce władzy i bogactwa i jest dla nich gotów popełnić najgorsze zbrodnie

Antygona wybiera między równymi wartościami, nie ma możliwości kompromisu między nimi

Makbet dobrze wie, co jest etycznie pozytywne, a co godne potępienia, dla niego wybór powinien być jasny

Antygona wybiera między dobrem i dobrem

Makbet wybiera między dobrem i złem

7. Twórczość Horacego, horacjanizm.

Horacjanizm - zespół wartości i charakterystyczna postawa, zaprezentowane w twórczości najwybitniejszego rzymskiego poety - Horacego. Cechy: propagowanie ideałów stoicyzmu i epikureizmu, promowanie zasady "złotego środka" (aurea mediocritas), traktowanie poezji jako pomnika, który zapewni artyście nieśmiertelność (motyw "exegi monumentum", hasło "non omnis moriar").

Horacy - autor Satyr, Pieśni, Listów. Do jego najsłynniejszych utworów należą ody.

Pieśni Horacego wypełniają IV księgi. Autor podjął w nich różnorodną tematykę. Wśród pieśni można wyróżnić:

- utwory poświęcone poszczególnym bogom

- teksty nawiązujące do wydarzeń politycznych

- pieśni o tematyce mitologicznej.

Horacy w swoich utworach występuje jako artysta słowa, a zarazem wychowawca, uczący odbiorców, jak żyć, by osiągnąć szczęście. Zaleca trzymanie się złotego środka, stoicyzm - wewnętrzną równowagę zarówno w momentach szczęścia jak i w chwilach smutku. Dobitnie też stwierdza: "non omnis moriar" - nie wszystek umrę, bo wie, że jego poetycki talent jest tak wielki, że utwory przetrwają wieki i uczynią go nieśmiertelnym.

Ten poeta rzymski nie był obojętny na piękno liryki greckiej. Obficie z niej czerpał zwłaszcza jeśli chodzi o lirykę miłosną. Jego utwory z tego kręgu mają charakter epigramatyczny, są krótkie, o celnej, dowcipnej puencie, pogodnych w nastroju. Podmiot liryczny tych utworów jest pełen dystansu do świata. Eksponuje zalety duchowe partnerki oraz refleksje nad przemijaniem, rezygnuje z kładzenia nacisku na beztroski erotyzm, co było tak charakterystyczne np. dla Anakreonta.

Filozofia grecka

Epikureizm - twórcą tej doktryny był Epikur z Samos, epikurejczycy uważali, że obowiązkiem człowieka jest osiągnąć szczęście, które jest brakiem nieszczęścia, brakiem cierpień. Za wszelką cenę należy więc unikać cierpienia, czerpiąc z życia to, co najlepsze.

Stoicyzm - doktryna filozoficzna, zgodnie z którą szczęście może człowiekowi zapewnić jedynie utrzymywanie równowago wewnętrznej, zachowywanie spokoju zarówno w chwilach szczęścia jak i bólu.

Cechy horacjańskiego stylu życia:

- zachowywanie wewnętrznego spokoju w każdej sytuacji

- zachowywanie cnoty, bycie sprawiedliwym

- nie dbanie o rzeczy, na które nie ma się wpływu (Horacy zalecał brak troski o przyszłość, której nie można przewidzieć)

- rozwijanie intelektu, zabawa

- świadomość swojej wartości

- pogodzenie się ze śmiercią

8. Porównanie budowy tragedii antycznej i dramatu szekspirowskiego

Tragedia antyczna

Dramat szekspirowski

zasada decorum - stosowności: o rzeczach poważnych pisze się stylem podniosłym

rezygnacja z zasady decorum, o rzeczach poważnych mówi się czasem w sposób szyderczy, ironiczny

zasada jedności estetyki: nie miesza się elementów komicznych i tragicznych

rezygnacja z zasady jedności estetyki: w dramatach szekspirowski patos sąsiaduje z komizmem

obecność wyłącznie bohaterów realnych dla antycznego widza

wprowadzenie na scenę zjaw, duchów, wydarzeń ze świata nadrealnego

tematyka rodem z mitologii, wielkie zagadnienia dotyczące ludzkiej egzystencji

tematyka często historyczna, problemy egzystencjalne, natura ludzka

tło wydarzeń pozbawione znaczenia

przyroda - ważny bohater utworu: tworzy nastrój, klimat, współgra z życiem wewnętrznym postaci

9. Mitologia i Biblia inspiracją dla autorów współczesnych.

Mitologia

"Nike, która się waha" Z. Herbert

Poeta przywołuje postać mitologicznej bogini zwycięstwa, która patrząc na maszerujących żołnierzy, dostrzega młodziutkiego chłopca i waha się, bo choć wie, że te wojska zwyciężą, wie też, że właśnie ten chłopiec zginie. Herbert pisze, że moment wahania bogini jest chwilą, w której jest ona najpiękniejsza. Być może wtedy ujawnia się jej uczuciowość, znika chłód i obojętność wobec ludzkich losów. Z wiersza wynika jasno, że zwycięstwo w walce nie musi oznaczać zwycięstwa wszystkich ludzi, którzy brali w niej udział. Niektórzy z nich na zawsze pozostaną na polu walki, stracą w niej życie, poświęcą się w imię sprawy, dla której wyruszyli walczyć.

"Apollo i Marsjasz" z. Herbert

Pojawia się tu mit o pojedynku Apollina i Marsjasza - pasterza, który umiał pięknie grać na cytrze i ośmielił się stanąć do rywalizacji z bóstwem. Apollo wygrał, choć tak naprawdę muzyka Marsjasza zachwyciła wszystkich mieszkańców ziemi. Trudno interpretować ten wiersz. Można go odczytywać jako:

- tekst o sztuce czystej, nieludzkiej, dalekiej ludziom

- tekst o okrucieństwie artysty, który nie ma w sobie ludzkich uczuć i krzywdzi bliskich swoją obojętnością

- tekst o bezwzględności i chłodzie ludzi oddanych wyłącznie sztuce, którzy zapominają o istnieniu zwykłego świata zwyczajnych ludzi;

- tekst o sensie sztuki.

W wierszu Herberta stają naprzeciw siebie: bóg, któremu ludzkie uczucia są obce, ale który tworzy sztukę doskonałą i człowiek, który zna na wylot ludzką naturę i oddaje uczucia w swojej poezji, ale nie jest ona doskonała. Pytanie, które należy rozstrzygnąć to: która sztuka jest dla nas cenniejsza - niedoskonała, ale bliska nam; doskonała, której nie rozumiemy.

J. Iwaszkiewicz "Ikar"

Jest to opowiadanie na temat powinności artysty wobec świata. Pisarz nawiązał do obrazu P. Bruegla, na którym został przedstawiony upadek Ikara. widać na nim tylko stopy Ikara ledwo wystające ponad powierzchnią morza. Nikt nie zauważył jego upadku. Podobnie jest z chłopcem - bohaterem opowiadania, który w czasie okupacji wszedł nieopatrznie pod koła samochodu gestapo i został aresztowany. Zauważył to tylko narrator opowiadania, choć obok niego na przystanku tramwajowym stało mnóstwo ludzi.

Utwór otwiera drogę do refleksji na temat powinności artysty, który powinien zauważać i utrwalać cierpienie.

"Prawa i obowiązki" Tadeusz Różewicz

Ten wiersz także dotyczy roli artysty i jego obowiązków wobec odbiorców. Różewicz dzieli się z czytelnikiem swoimi odczuciami na temat własnego poczucia praw i obowiązków artysty, które zmieniły się w trakcie pracy pisarskiej. Najpierw myślał, że ma poruszać odbiorców, wskazywać rzeczy ważne. Stopniowo porzucał cele tego rodzaju, na rzecz pisania o zwykłych codziennych, bliskich szerokim rzeszom sprawach.

Biblia

"Bogurodzica"

Postacie Matki boskiej, Jana chrzciciela, Chrystusa, Boga Ojca, motywy błagalne, prośba o opiekę, charakter modlitwy

"Bóg się rodzi" F. Karpiński

Tematem wiersza jest Boże Narodzenie. Karpiński opisuje tę wyjątkową noc w kategoriach cudu, jest ona pełna niepojętych dla ludzi wydarzeń, wyrażonych w oksymoronach: "ogień krzepnie", "blask ciemnieje". Utwór ma budowę refreniczną, między zwrotkami powtarza się fragment:

"A słowo ciałem się stało

I mieszkało między nami."

W drugiej zwrotce podmiot liryczny zadaje pytanie retoryczne, zachwyt i podziw dla Boga, który nie wahał się opuścić nieba i zstąpić na pełną grzechu ziemię:

"Cóż masz, niebo nad ziemiany ?

Bóg porzucił szczęście twoje,

Wszedł między lud ukochany,

Dzieląc z nim trudy i znoje ..."

W ostatniej zwrotce mamy prośbę o Dzieciątka, by błogosławiło ziemianom:

"Podnieś rękę, Boże Dziecię !

Błogosław Ojczyznę miłą ..."

10. Mit arkadyjski - pochodzenie i funkcjonowanie

Arkadia to autentyczna kraina położona na Peloponezie, słynąca z piękna przyrody, dzięki czemu była uważana za ziemski raj, miejsce niczym niezmąconego szczęścia.

Mit arkadyjski w literaturze

"Przemiany" Owidiusz

Rzymski poeta opisuje cztery wieki ludzkości. Pierwszy był wiekiem złotym, kiedy to wszyscy ziemianie żyli w cudownym szczęściu, ziemia sama rodziła, nie trzeba było pracować, ludzie żyli beztrosko, nie znali cierpienia, chorób, zmartwień.

"Pieśni" Horacy

W odniesieniu do tej poezji można mówić o poetyckiej arkadii stworzonej przez jej twórcę. W świecie Horacego panują ład i harmonia, człowiek cieszy się tym, co ma, bo potrafi poprzestać na tym, co jest mu dostępne, wyrzekł się wygórowanych pragnień; zachowuje też spokój ducha, gdyż umie panować nad swoimi emocjami.

Horacy "Pieśni"

Świat poetycki Horacego pełen był słońca, pogody, mądrej refleksji i spokoju - poetyckiej Arkadii.

"Pieśń świętojańska o sobótce" ("Panna XII")

W tym fragmencie Kochanowski opisuje wieś jako miejsce niczym niezmąconego szczęścia. Nie tylko żyje się tu bezpiecznie, ale przede wszystkim zachowuje się wartości moralne: uczciwość, prawość, szacunek dla starszych, pracowitość, ład moralny. Człowiek jest tu niezależny od nikogo, jest panem samego siebie, jest wolny. Żyje w harmonii z naturą, co daje mu spokój i ukojenie. Pracuje wraz z bliskimi, panuje wśród nich miłość i zgoda. Wszyscy żyją tu uczciwie, nikt nikogo nie wykorzystuje. Praca niesie radość i satysfakcję.

Biblia - opis stworzenia człowieka

Człowiek żyje w Edenie - rajskim ogrodzie, gdzie nie istnieją: cierpienie, zło, choroby, śmierć. Adam i Ewa żyją w niczym nie zamąconym szczęściu, nie zwiedzą co to niebezpieczeństwo, ból, strach, smutek, zmartwienia. Są wolni, kochają się i kocha ich Bóg.

"Pan Tadeusz" A. Mickiewicz

Arkadyjski obraz Soplicowa i okolic:

- przepiękna przyroda, której elementy są bliskie bohaterom: karczmy, stawy, puszcza - każde miejsce ma swoją historię, jest rdzennie polskie, swojskie, własne, tworzy "małą ojczyznę", którą wszyscy bardzo kochają;

- porządek codzienności: istnieje czas pracy i czas odpoczynku, gospodarz sam dogląda wszystkiego w gospodarstwie w myśl zasady "pańskie oko konia tuczy", nie pozwala krzywdzić włościan (na polowaniu zabrania tratować zagony chłopskie), szanuje swoich pracowników, a oni szanują i kochają jego;

- kult dobrych obyczajów: Sędzia wygłasza "naukę o grzeczności", w której przypomina dobre obyczaje panujące na Litwie, szacunek młodych dla starych, grzeczność mężczyzn wobec dam itd.

- kultywowanie narodowych obyczajów, tradycji, pamięć o historii: Soplicowo jest przepojone duchem patriotyzmu: zegar wygrywa "Mazurka Dąbrowskiego", na ścianach wiszą portrety polskich bohaterów narodowych: Kościuszki, Korsaka, Jasińskiego bohater tytułowy nosi imię na cześć tych bohaterów; kultywuje się narodowe tradycje, a wszyscy mężczyźni są gotowi walczyć o wolność kraju;

- szlachecka arkadia: zabawy - spacery, grzybobranie, polowania, uczty, obfite posiłki itp.

"Nad Niemnem" E. Orzeszkowa

Arkadyjski obraz zaścianka Bohatyrowicze, gdzie żyje się bezpiecznie, wygodnie, praca przynosi wyłącznie satysfakcję (Bohatyrowicze śpiewają przy pracy). Panują tu uświęcone tradycją zasady prawości, uczciwości, prawdomówności. Bohatyrowicze święcą także tradycje narodowe - dbają o mogiłę powstańczą, dbają też o mogiłę swych przodków: Jana i Cecylii. Szlachectwo to w ich mniemaniu przede wszystkim szlachectwo ducha - prawe postępowanie wobec siebie i bliźnich. Kochają wolność i niezależność. Chcą się uczyć, znają wartość wiedzy, dlatego Anzelm tak boleje, że nikt nie kontynuuje działalności Andrzeja Korczyńskiego, który pożyczał mu książki i starał się wnieść między lud trochę wiedzy. Dbają też o wygląd swojego zaścianka - jest to przepiękne miejsce, pełne kwitnących drzew owocowych, zadbanych zagród, ogródków, warzywników. To obraz spokoju, bezpieczeństwa i dostatku.