1. Problem występowania bohatera tragicznego w Biblii i antyku.
2. Podstawowe zagadnienia "Antygony" Sofoklesa.
3. Najsłynniejsze greckie opowieści mityczne.
4. Przebieg powstawania starożytnego teatru.
5. Charakterystyka antycznego dramatu.
6. Bilans porównawczy tragedii szekspirowskiej z jej antycznym pierwowzorem.
7. Antygona i Makbet - różnice w tragizmie postaci.
8. Podstawowe pojęcia epoki
9. Przebieg wojny grecko - trojańskiej: wersja mitologiczna.
10. Mitologizmy - związki frazeologiczne pochodzące z mitologii.
11. Biblizmy - związki frazeologiczne pochodzące z Biblii.
12. Przypowieść jako gatunek.
Informacje ogólne:
Czas trwania antyku szacuje się na 1300 lat, czyli od przełomu IX i VIII w. p.n.e. (przybliżony czas powstania "Iliady" i "Odysei" Homera) do 476 r. n.e. (rok upadku Rzymu pod nawałem barbarzyńców).
1. Problem występowania bohatera tragicznego w Biblii i antyku.
W Biblii nie mamy bohaterów tragicznych, ponieważ koncepcja tragizmu jest sprzeczna z koncepcją światopoglądowa judaistyczną. Znajdziemy jednak z pewnością szereg postaci, którym przydarzyło się coś naprawdę wstrząsającego i tak "bohaterów tragicznych" możemy znaleźć już w "Księdze Genezis" - Adam i Ewa zostali skazani na wygnanie z raju dlatego, że złamali zakaz Boga i zjedli owoc z drzewa wiadomości Dobrego i Złego. Oni i ich dzieci żyli odtąd na wschód od Edenu. dzieci Adama i Ewy zostali obarczeni jarzmem grzechu pierworodnego, który został zmazany dopiero przez ofiarę Chrystusa. W "Księdze Hioba" mamy do czynienia z postacią Hioba właśnie, który był niezwykle cnotliwy, uczciwy i wierzył w przy tym szalenie w Stwórcę. Został przez Boga (którego z kolei namówił szata) wystawiony na potworną próbę. Ten zamożny i szczęśliwy człowiek w mgnieniu oka stracił wszystko - dom, dzieci, żonę, szacunek sąsiadów ponieważ wszyscy uważali, ze to kara za grzechy, na dodatek rozchorował się i usiadł jak śmiertelnie chory, ostatni nędzarz na kupie gnoju. W "Księdze Izajasza" narrator zapowiada mieszkańcom Judei kary za grzechy a jednocześnie przyjście Mesjasza - Zbawiciela. Bohater biblijny nie może być nazwany bohaterem tragicznym, ponieważ zawsze może dokonać wyboru. A jeśli mamy do czynienia z wyborem, to nie ma mowy o tragizmie. Jeśli zdarzy się jakieś nieszczęście, to bohater może mieć pretensje wyłącznie do siebie..
W antyku najważniejszy jest konflikt tragiczny, który polega na tym, że wybitna jednostka w każdym przypadku skazana jest na klęskę. Nie może wybrać dobrego rozwiązania, ponieważ wszelkie drogi są złe, ponieważ ciąży nad nim fatum. Postać tragiczna zawsze ściąga na siebie katastrofę i nic, nawet najlepsza konstrukcja charakteru, najbardziej odważny człowiek ma z góry zesłaną (przez owo przeznaczenie) klęskę. I nic nie można na nią zaradzić. Efektem działania fatum jest uznanie bohatera tragicznego jednocześnie za ofiarę i zbrodniarza. Przeznaczeniem rządziły mojry: Klato i Lachezis przędły nić żywota, a Atropos przecinała ją w odpowiednim momencie. W konflikcie tragicznym nie ma zwycięzców, są tylko przegrani, ponieważ obie strony mają rację.
2. Podstawowe zagadnienia "Antygony" Sofoklesa.
Przedakcja "Antygony" wygląda następująco. Król Teb, Lajos, wybrał się do wyroczni delfickiej, by tam dowiedzieć się czegoś o przyszłości swoje i swojego miasta. Wyrocznie poinformowała go o strasznych rzeczach - otóż syn Lajosa miał go zabić w przyszłości a potem ożenić się z własną matką . Gdy pierworodny przyszedł na świat, Lajos rozkazał zabić dziecko. Jednak służący, który miał wykonać ten rozkaz, miął zbyt miękkie serce i oddał niemowlę w ręce pasterzy korynckich, którzy z kolei zanieśli dziecko ja swój dwór królewski, ponieważ królestwo nie miało dzieci. Polibos i Merope wychowali dziecko jak własnego. Gdy Edyp dorósł chciał się dowiedzieć, czy jego rodzice są prawdziwymi rodzicami, wybrał się do Delf i usłyszał to, co kiedyś Lajos. Nie wrócił na Korynt żeby przechytrzyć los, ale stało się na odwrót, ponieważ w górach napotkał przechodnia, który nie chciał mu ustąpić drogi, więc Edyp zabił go. Potem pokonał Sfinksa a w nagrodę ożenił się z Jokastą, wdową po Lajosie. Tym samym przypieczętował swój los, ponieważ ożenił się z własną matka a zabitym przechodniem w górach był jego ojciec. Z tego małżeństwa urodziło się czworo dzieci: Eteokles, Polinejkes, Antygona i Ismena. Kiedy na miasto spadł szereg plag, Terejzjasz, wieszczek wyjaśnił, dlaczego tak się dzieje. Kiedy Edyp dowiedział się, ze to on jest winien całemu nieszczęściu, wykłuł sobie oczy i wyruszył na wygnanie. Polinejkes i Eteolkes ustalili, że będą rządzić Tebami na zmianę. Pierwszy zasiadł na tronie Eteokles, który po roku odmówił oddania tronu bratu, czym wywołał jego wściekłość, która zaowocowała zdradą, najazdem na ojczyznę i śmiercią obu dziedziców. Po ich śmierci na tronie zasiadł Kreon, brat Jokasty. Pierwszym rozkazem, jaki wydał, był zakaz grzebania zwłok Polinejkesa
Podczas akcji Antygona łamie rozkaz wuja i symbolicznie pogrzebała brata, za co została skazana na śmierć. Gdy straż odprowadziła królewnę na miejsce kaźni, Terezjasz przekonał Kreona, że się myli i ten odwołała rozlazła, ale było już a późno, ponieważ w tym czasie Antygona samobójstwo, po niej zabił się Hajmon, jej narzeczony a jednocześnie syn Kreona, a potem Eurydyka (żona Kreona). Kreon został zupełnie sam.
Akcja "Antygony" opiera się na nierozwiązywalnym konflikcie równorzędnych racji. Kreon ma rację, ponieważ ba o dobro państwa i chce, by jasno zostało powiedziane, kto jest dobry a kto zły, kto zdrajca a kto bohater. Wymaga bezwzględnego szanowania prawa a wszyscy obywatele Teb mają być wobec niego równi. Antygona ma rację, ponieważ żąda szacunku dla odwiecznych boskich praw, kieruje się miłością do brata, walczy o wartości, w które wierzy. W tym miejscu warto zaznaczyć, że pozostawienia ciała bez pogrzeby oznacza wieczne potępienie dla duszy tego zmarłego człowieka. Będzie się błąkała na skraju światów i nigdy nie zazna spokoju. Antygona właściwie nie ma wyboru, bo gdyby nawet ocaliła swoje ziemskie życie, to i tak zostałaby potępiona przez bogów i skazana na męki w zaświatach i choć umiera, jednak duchowo zwycięża nad Kreonem. Ta historia musiała skończyć się źle, ponieważ nad rodem Labdakidów ciąży zły los, fatum, przed którym nie ma ucieczki.
3. Najsłynniejsze greckie opowieści mityczne.
Mit o powstaniu świata należy do grupy mitów zwanych kosmologicznymi. Słynne słowa "na początku był Chaos" pokazują sposób, w jaki starożytni Grecy widzieli początek świata. Zasadniczą informacją jest ta, że greccy bogowie nie stworzyli świta (jak ma to miejsce w Biblii), ale powstawali wraz ze światem. Wizja powstania świata według Greków to historia ewolucji, ciągłego doskonalenia się. Bogowie, którzy istnieli na początku, byli brzydcy i niedoskonali, dopiero z czasem wypięknieli i zmądrzeli. Początkowo świat był pełen zarodków przyszłych form pełnych doskonałości. Pierwszymi bogami byli Uranos (niebo) i Gaja (ziemia). Ostatnim władcą świta był Zeus - "bóg bogów", syn Kronosa, wnuk Uranosa. Tak, jak Kronos przejął władzę w wyniku zamachu stanu, tak zrobił i Zeus. Wszystkimi ziemskimi wodami rządził Posejdon, brat Zeusa a podziemiami kolejny brat - Hades. Żoną Zeusa była Hera. Inni znani bogowie to Atena, Afrodyta, Artemida, Apollo, Hermes, Hefajstos, Demeter.
Mit o powstaniu człowieka, należący do mitów antropogenicznych przedstawia się następująco: Prometeusz, jeden z tytanów, ulepił człowieka z gliny pomieszanej ze łzami, a duszę dał mu z ognia niebieskiego. Kochał ludzi jak własne dzieci kiedy zobaczył, że dzieje się im krzywda, ukradł dla nich ogień, za co Zeus skazał go na wieczne męki (tytan został przykuty do skały Kaukazu, w dzień sęp wydziobywał mu wątrobę, która w nocy odrastała mu, by kolejnego ranka cała męczarnia mogła zacząć się od początku).
Mit o czterech wiekach ludzkości: złotym, srebrnym, brązowym i żelaznym zawiera w sobie kilka ciekawych opowieści. Jedną z nich jest mit o Dedalu i Ikarze. Ten ojciec i syn zostali pierwszymi lotnikami w historii. Ojciec, Dedal, był racjonalistą, człowiekiem roztropnym i ostrożnym a jego syn, Ikar, był idealistą, uosobieniem wolności. Właśnie ten brak hamulców racjonalnych spowodował jego katastrofę. Kolejną powieścią jest historia Orfeusza i Eurydyki. To jedna z najpiękniejszych antycznych historii miłosnych. Orfeusz był cudownym muzykiem a Eurydyka umarła goniona przez satyra. By odzyskać ukochaną, Orfeusz wybrał się do Hadesu. Grał tak pięknie, ze nikt nie stawał mu na przeszkodzie. Hades wzruszył się i pozwolił mu zabrać żonę, ale postawił warunek - aż do wyjścia na powierzchnię nie wolno mu obejrzeć się za siebie. Orfeusz jednak zbyt stęsknił się na ukochana i - stracił ja na wieki. Ostatnią jest opowieść o Syzyfie, który w lochach swojego zamku zamknął w lochu swojej posiadłości bożka śmierci, Tanatosa. Dzięki temu ludzie przestali umierać, ale po pewnym czasie sprawa wyszła na jaw i Zeus skazał sprytnego i odważnego człowieka na karę bez końca - ma wtaczać głaz pod górę, a gdy jest już prawie przy szczycie, kamień wymyka mu się z rąk i spada na sam dół góry,. Syzyf schodzi i zaczyna swoją pracę od początku. Jego wysiłek nigdy nie będzie miał końca.
4. Przebieg powstawania starożytnego teatru.
"Tragedia" znaczy po polsku "pieśń kozła". Kozioł w Grecji antycznej był poświęcony Dionizosowi, bogu wina i wegetacji. Sam kozioł był symbolem pożądania, które pozwala światu toczyć się dalej. Podczas świąt ku czci Dionizosa (Wielkie Dionizje, wiosną) pasterze przebrani w skóry śpiewali ku czci boga dytyramby, a pijani winem mężczyźni oddawali się wymyślnym orgiom. Po pewny czasie pieśni przestały być jedynie improwizowanymi znakami kultu, ale zaczęły być regularną uroczystością. Pieśni dialogowały ze sobą a z czasem Tespis wprowadził do istniejącego już chóru z przewodnikiem w roli dyrygenta pierwszego aktora. Drugiego dał nam Ajschylos, a trzeciego sam Sofokles. Przedstawienia odbywały się podczas Wielkich Dionizji - konkurs na najlepsza tetralogię (trzy tragedie i jeden dramat satyrowy) trwały 3 dni, każde go dnia prezentował się ktoś inny.
Największymi greckimi dramatopisarzami byli: Ajschylos ("Oresteja", "Prometeusz skowany"), Sofokles ("Król Edyp", "Antygona") oraz Eurypides.
Koniec świetności antycznej tragedii zaczął się wraz z wojnami peloponeskimi. Theatron po polsku znaczy plac, na którym występował chór. Chór tańczył na ubitej ziemi placu, zwykle wokół posągu bóstwa. Widowisko można było oglądać z drewnianych trybun (orchestr), które otaczały plac z trzech stron. To był początek amfiteatru, który w późniejszych czasach był już tylko drewniany.
W Atenach wielki teatr Dionizosa (V i IV w. p.n.e.) jest usytuowany na południowo-wschodnim stoku Akropolu. To w nim odbywały się najważniejsze zawody dramatyczne. Za sprawą Ajschylosa powstała skene, czyli barak, z którego wychodzili na orchestrę aktorzy. Skene po bokach miała przybudówki (paraskeniami) między którymi było podwyższenie (proskenion). To właśnie na nim występowali aktorzy.
5. Charakterystyka antycznego dramatu
Tragedia:
Najważniejszą cechą tragedii jest konflikt tragiczny, który charakteryzuje się sprzecznością pomiędzy celami i racjami jednostki (wybitnej) a wyższymi siłami, które chcą zmusić ją do posłuszeństwa (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Wiadomo też, że jednostka jest w tym konflikcie skazana na przegraną, ponieważ ciąży na nią fatum i nie może dokonać wyboru, który ją ocali.
Prolog jest pierwszą częścią tragedii. Dzięki niej poznajemy wydarzenia z tzw. przedakcji. Koniec prologu to jednocześnie wprowadzenie do akcji właściwej, czyli węzeł dramatyczny. Epejsodiony (epizody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru) to pozostałe części składowe.
W ostatnim, V epeisodionie, wydarza się katastrofa, po której następuje epilog.
Tragedią rządziły następujące zasady:
- jedności czasu - nie dłużej niż 24 godziny,
- jedności akcji - logiczny ciąg wydarzeń, brak wątków pobocznych,
- jedności miejsca - wydarzenia musiały toczyć się ciągle w tym samym miejscu, nie możliwe było przenoszenie się z miejsca na miejsce
- decorum - całość tragedii musiała być napisana w stylu podniosłym
- wśród aktorów nie było kobiet (role żeńskie grali mężczyźni
- strój aktora składał się z długiej szaty, maski oraz koturnów
- postacie nie zmieniają się w trakcie trwania tragedii, pomagało w utrzymaniu jednolitości zakładanie maski.
Komedia:
To utwór o dość błahy, lekki, napisany stylem niskim, wydarzenia prowadzą do szczęśliwego zakończenia losów bohaterów. Bardzo często wykazuje podobieństwo do satyr, zwykle ośmiesza słabości ludzi. Najczęściej spotykanym typem komedii jest komedia charakteru i intrygi.
6. Bilans porównawczy tragedii szekspirowskiej z jej antycznym pierwowzorem.
"Antygona" jest tragedią antyczną, ponieważ: nie ma podziału na akty i sceny, występują za to pieśni chóru, bohaterami są postacie tragiczne, akcja rozgrywa się według ściśle określonego schematu, obowiązuje w niej zasada trzech jedności, zasada decorum, na scenie nie mogło się pojawić więcej niż trzech aktorów, powszechny jest dualizm świata przedstawionego: ten realistyczny przeplata się z tym fantastycznym.
Natomiast w dramacie szekspirowskim, na przykład w "Makbecie", mamy do czynienia z porzuceniem zasady trzech jedności: miejsca, czasu (nie wiemy, jak długo rozgrywa się tragedia) oraz akcji (wiele epizodów), zasada decorum nie funkcjonuje, na porządku dziennym są sceny zbiorowe, brak spójności, ponieważ komizm splata się z tragedią), realizm łączy się z i fantastyką, istnieją dwa rodzaje motywacji wydarzeń: nadprzyrodzona (przepowiednia wiedźm) oraz psychologiczna, znacząca rola pejzażu naturalnego który ma być odzwierciedleniem pejzażu wewnętrznego, u Szekspira nie ma fatum; bohaterowie są tragiczni, ale są winni naprawdę, nie tak, jak to ma miejsce w "Antygonie", gdzie mamy do czynienia z "winą niezawinioną".
7. Antygona i Makbet - różnice w tragizmie postaci.
Makbet podlega przemianom na skutek wróżby trzech wiedźm, od tego momentu chce przede wszystkim zdobyć całą władzę dla siebie i właśnie dlatego zabija króla. Szekspirowi zależy bardzo na tym, żeby pokazać ów mechanizm zbrodni, który sprawia, że jedna zbrodnia pociąga za sobą kolejne a poza tym, jeśli tym zbrodniarzem jest władca, to cierpi na tym cały jego naród. Celem Szekspira wydaje się, że było ukazanie procesu rodzenia się potwornego tyrana, despoty, który sam boi się zasnąć a jego z kolei poją się wszyscy poddani.
W "Antygonie" przyglądamy się aparatowi władzy oczyma osoby poddanej władzy tyrana i dlatego konfrontacja Antygony z Makbetem jest taka interesująca. Sofokles wyraźnie zaznaczył, że porozumienie między tym, który rządzi a tym, kto jest rządzony, nie ma szansy na zaistnienie. W przypadku Antygony problem polega na skrajnie odmiennym systemie wartości. Zasady boskie i ludzkie nie mają żadnych punktów stycznych.
Porównując obie te postacie, łatwo można zauważyć, że są one zupełnie odmienne, ponieważ to Makbet idzie po trupach - takich jak ten, którym stałą się Antygona w wyniku działalności swojego wuja.
8. Podstawowe pojęcia epoki
Epikureizm - nurt filozoficzny powstały na przełomie IV i III w. p. n. e. dzięki Epikurowi. Ten filozof założył własną szkołę filozoficzną, która przez pewien okres była strukturą przypominała koło wtajemniczonych. Wpływy myśli Epikura były tak duże, że ze spokojem można nazwać epikureizm jedna z najbardziej wpływowych myśli doby antyku.
Podstawą tego systemu było zagadnienie szczęścia. Epikureizm dawał następujący przepis na to jak je osiągnąć. Aby być szczęśliwym należy żyć tak, aby unikać nieszczęścia. Często myli się epikureizm z hedonizmem (doktryną nastawioną na przyjemność)ale trzeba pamiętać, że epikureizm uczył, jak wyciągać z tego, co niesie los dobro a unikać tego, co raniące. Paradoksalne jest to, że Epikur nakazywał zastanowić się, czy czasem szczęściem nie bezie zrezygnowanie z dążenia do szczęścia, jeśli ta droga owocowałaby w szereg cierpień (a cierpienia właśnie epikurejczycy programowo unikali). Szczęściem zatem największym byłby całkowity spokój.
Jeśli zaś chodzi o budowę wszechświata, Epikur zgadzał się z Demokrytem, czyli uznał istnienie atomu jako niepodzielnej najmniejszej składowej wszelkiej materii.
Hasłem naczelnym epikureizmu było "carpe diem" (chwytaj dzień).
Hedonizm - doktryna filozoficzna stawiająca sobie za cel osiągnięcie przyjemności (zwłaszcza cielesnej).
Stoicyzm - został stworzony w III w. p. n. e. przez Zenona z Kition. Miejscem, w którym Zenon nauczał, były Ateny. Chryzyp z Aten rozwinął myśl pierwszego stoika i nadał jej formę, w której została przejęta przez następne pokolenia. Świetności stoicyzmu położył kres dopiero chrystianizm.
Stoik zalecał postawę życiową, która wyzbywała się wszelkich namiętności po to, by uniknąć w ten sposób cierpienia. Tak, jak Epikur zalecał unikanie nieszczęścia, tak stoicy radzili wyrzec się i jednego i drugiego, ponieważ wszelka namiętność grozi wytrąceniem z najbardziej przez nich pożądanej równowagi duchowej. Stoik jest chłodny, z założenia chłodny. Etyka tego ruchu zaleca stałość niezależnie od wszelkich wstrząsów życiowych, które nas dotykają. Cnotą (to słowo oznaczające prawidłowe postępowanie) jest być obojętnym. Apatia, dziś niezbyt ceniona, przez stoików była stanem wymarzonym. W te sposób można uniknąć tak strachu jak i płomieni żądzy.
Nazwa "stoicyzm" pochodzi od greckiej "bramy" ("stoa"), w której spotykali się miłośnicy tej myśli by tam roztrząsać i komentować swoje poglądy.
Stoicy jako pierwsi zajęli się gramatyką, etymologią i semantyką. Wyróżnili w ogólnie rozumianej filozofii teorię poznania (logikę), teorię bytu (fizykę) oraz teorię moralności (etykę). Wprowadziła pojęcie "pneuma", czyli ducha, który wypełnia materię.
Stoik - mimo, że dla niego najwyższa cnotą byłą apatia czyli obojętność wobec świta, czynnie zajmował się życiem. Aktywność umysłowa, ciężka i dobrze wykonywana praca - tym powinien zajmować się cnotliwy stoik. Najwybitniejsze osoby tamtego okresu były właśnie stoikami - ludźmi o szalenie wysokiej samodyscyplinie.
Grecki stoicyzm szybko został przejęty przez kulturę Rzymu. Najwybitniejszymi stoikami Rzymu byli: poeta Horacy oraz cezar Marek Aureliusz.
Determinizm - to nurt w myśli antycznej zgodnie z która nie można samostanowić o niczym (przede wszystkim nie można mieć wpływu na własny los) ponieważ wszystkie wydarzenia zostały zaplanowane wcześnie. Determinizm jest jakby rozwiniętą naukowa wersją fatum tragicznego.
Mit (z gr. mýthos = "myśl, zamysł, temat rozmowy, opowieści, baśń") - to uniwersalna, symboliczna opowieść o świecie. Jest pozbawiona linearnych ram czasowych (panuje w niej czas cykliczny) oraz osadzenia w konkretnej przestrzeni (mit dzieje się wszędzie i nigdzie). Nie można go traktować dosłownie, ale zawiera najważniejsze informacje o kulturze, której dotyczy. Wyróżniamy mity kosmogoniczne (o powstaniu świata), eschatologiczne (wizje końca świata), teogoniczne (o bogach), antropologiczne (o ludziach), historiozoficzne (dotyczące dziejów państwa i narodu). Mit miała za zadanie wyjaśnić to, czego się wyjaśnić nie dało, mit dawał poczucie tożsamości i bezpieczeństwa. Dawał sens życia.
Zbiór mitów to mitologia. Mity funkcjonują w wersji ustnej. Są spisywane głównie w chwili, gdy społeczeństwo posługujące się nimi, przechodzą na wyższy stopień rozwoju.
Mitologia - zbiór mitów.
Antropomorfizm - nadawanie cech ludzkich przedmiotom, roślinom, zwierzętom, bogom
Archetyp - pojęcia i wzorce głęboko zakorzenione w podświadomości zbiorowej (pojęcie z zakresu psychoanalizy autorstwa C. Junga)
Kosmogonia - inaczej: opowieści o pochodzeniu świata. W mitologii antycznej Grecji "na początku był Chaos", z którego wyłoniła się Gaja (Ziemia) oraz Uranos (Niebo), a potem Tartar (przepaść bezdenna), Eros (miłość), Ereb i Nyks. Dziećmi Gai i Uranosa byli Giganci, Sturęcy, Cyklopi oraz Tytani. Tytanem był Kronos, który pokonawszy ojca, zasiadł na tronie wszechświata, by po kilku latach zostać zdetronizowany przez własnego syna, Zeusa.
Horacjanizm - to filozofia wyrosła z twórczości rzymskiego poety, Horacego. W jej myśl życie człowieka zależy od tego, co postanowią o nim bogowie. Człowiek nie ma wpływu na własny los, może tylko (a nawet mysi) dzielnie go znosić. Pomaga w tym "chwytanie dnia" (carpie diem), czyli naczelne hasło epikurejczyków. Wyznacznikami umiaru miał być rozum. Po drugie należy (o ile to możliwie) wyćwiczyć w sobie obojętność wobec wszelkich namiętności (oda "Do Wergiliusza Rufusa"). Kolejnym sposobem na osiągnięcie "dobrego życia" jest "zasada złotego środka" (aurea mediocrita - w "O co poeta prosi Apollina"), czyli umiarkowanie w pożądaniu dóbr materialnych. Ważniejsze od nich są zdrowie i sława dobrego człowieka oraz świadomość, że ma się w swoim dorobku szereg dobrych "pieśni". Dla Horacego sprawa sławy poetyckiej, która daje nieśmiertelność, była sprawą zasadniczą (zajmuje się tym zagadnieniem w "Exegi monumentum..."). Pomnikiem najtrwalszym jest własna twórczość. Nikt i nic nie jest w stanie tego pomnika zburzyć tak, jak można to zrobić z materialnymi świadectwami istnienia. "Exegi monumentum" jest testamentem poetyckim Horacego, na którym pobierali lekcje życia i twórczości tacy wielcy świata kultury jak Jan Kochanowski.
Dytyramb - pieśń, która wzięła swój początek z obchodów Wielkich Dionizjów, wiosennych świąt ku czci Dionizosa. Późniejsze, świeckie dytyramby miały charakter wzniosły i pochwalny. Śpiewano je przy akompaniamencie aulosu. Z dytyrambu wywodzi się genezę tragedii.
Koryfeusz - przewodnik chóru w antycznej tragedii greckiej.
Stasimon - pieśń chóru w tragedii antycznej; rozdzielająca kolejne epejsodia.
Epejzodion - element tragedii antycznej, to z niego Rozwinął się współczesny akt.
Parados - w starożytnej tragedii greckiej pierwsza pieśń chóru wykonywana przy wejściu na orchestrę, następująca po prologu.
Eksodos - w starożytnej tragedii greckich pieśń chóru na wykonywana przy zejściu ze sceny.
Katharsis - (gr. oczyszczenie) - kategoria prowadzona przez Arystotelesa i nazywająca stan następujący po "litości i trwodze", które towarzyszyły oglądaniu widowisk teatralnych. Katharsis pomagało uwolnić od nich i poczuć bogatszym wewnętrznie.
Antyk - epoka w kulturze trwająca od III tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e. ; dotyczyła głównie państw basenu Morza Śródziemnomorskiego (inna nazwa: strożytność) .
Epos - (inna nazwa: epopeja), gatunek epicki, najstarszy w tym rodzaju. Zapoczątkowała go "Iliada" Homera (zaraz potem powstała "Odyseja" tego samego autora). Przedstawia przełomowy moment w historii narodu lub państwa. Zawiera zarówno historyczne jak i fikcyjne wydarzenia i postacie. W antycznej epopei ważna cechą był paralelizm (współistnienie) świata bogów i ludzi. Posługuje się stylem wysokim a źródłem najważniejszym jest mitologia. Inną, oprócz homeryckich, zabytki epopei to hinduska "Ramajana". Są to epopeje poetyckie.
W średniowieczu zaczęły powstawać poematy epickie (tu przykładem może być staroangielski "Beowulf"). W "Pieśni o Nibelungach" mamy do czynienie a z historią rodu (w "Odysei" zaś mieliśmy jedynie jedną, wybitną postać). W skandynawskiej "Kalevali" czytamy o historii całego ludu a w starorzymskiej "Eneidzie" poznamy genezę wiecznego miasta. W "Eddzie poetyckiej" przedstawiono losy bogów, a w "Panu Tadeuszu" losy narodu polskiego. W starożytności eposy były śpiewane. W nowożytności zmieniło się to i od "Raju utraconego" Miltona mamy do czynienia wyłącznie dziełami pisanymi i przeznaczonymi do czytania, nie do słuchania
Non omnis moriar - (łac.) nie wszystek umrę ("Pieśni" Horacego).
Exegi monumentum aere perennius - (łac.) wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu ("Pieśni" Horacego).
Konflikt tragiczny - podstawa tragedii antycznej. Był to spór pomiędzy dwiema sprzecznymi, ale równorzędnymi racjami. Jedna ze stron ginęła, ale druga ponosiła porażkę.
Vanitas vanitatum et ognia vanitas - (łac.) marność nad marnościami i wszystko marność (Biblia, Księga Koheleta).
Tragizm - kategoria estetyczna, która oznaczała konflikt nie do rozwiązania. Kłóciły się interesy jednostki z siłami zewnętrznymi (w świecie antycznym było to przede wszystkim fatum) albo sprzeczne dążenia samej jednostki. W utworach tragicznych wyraźnie dostrzegamy trudność a zarazem konieczność wyboru pomiędzy równorzędnymi, ale wykluczającymi się wartościami.
Fatum - inaczej: los, przeznaczenie.
Biblia - greckie "biblion", czyli "zwój papirusu", późniejsze "księgi" (liczba mnoga jest tu ważna) z czasem zmieniło się w "Biblię", czyli "książkę" - tu liczba pojedyncza wskazuje na wyjątkowość jest "książki nad książkami".
Stary Testament - pierwsza część Pisma Świętego, Biblii, wspólna dla judaizmu i chrześcijaństwa. Powstał jako ustny przekaz (ok. XVII w. p.n.e.) zaczął być zapisywany między XIII a I w. p.n.e.. Powstawał w następujących językach: hebrajskim, aramejskim i greckim); obejmuje 46 ksiąg, wśród których wyróżniamy 3 rodzaje:
- historyczne - Pięcioksiąg Mojżesza (księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa),
- dydaktyczne - Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta;
- prorocze - Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza.
Nowy Testament - druga część Biblii, właściwa jedynie dla chrześcijaństwa. Powstała między 51 a 96 r. n. e. w języku greckim. Łacińskie "testamentum" znaczy "przymierze". Obejmuje 27 ksiąg, wśród których wyróżniamy 3 rodzaje:
- historyczne - cztery ewangelie (św. Mateusza, św. Łukasza, św. Marka i św. Jana) oraz Dzieje Apostolskie. Słowo ewangelia pochodzi z greckiego i znaczy "szczęśliwe posłannictwo", "dobrą nowinę".
- dydaktyczne - Listy Apostolskie,
- prorocze - Apokalipsa św. Jana.
Najsłynniejsze przekłady Biblii:
- Septuaginta pierwszy przekład z języka aramejskiego na grecki w III w. p.n.e.
- Wulgata - przekład św. Hieronima z greki na język łaciński dokonany w IV w. n.e.
Poezja tyrtejska - to określenie wywodzi się od twórczości Tyrtajosa, greckiego poety, który zajmował się poezją patriotyczną, zagrzewającą do walki. W swoich utworach propagował postawę tyrtejską, czyli skrajne umiłowanie ojczyzny, dla której umrzeć to największy zaszczyt ("Rzecz to piękna...").
9. Przebieg wojny grecko - trojańskiej: wersja mitologiczna.
Wojna wybuchła dlatego, że Parys, królewicz trojański, za sprawą bogini miłości, Afrodyty, która obiecała mu, w zamian za wybranie jej najpiękniejsza boginią, nagrodę w postaci Heleny, najpiękniejszej kobiety. Parys porwał Menelaosowi żonę podczas wizyty gościnnej. Zdradzony mąż wezwał na pomoc brata, Agamemnona, zwołali wojska i ruszyli pod Troję ratować przede wszystkim honor domu. PO stronie Greków walczył Achilles i Odyseusz. Boginie, które pomagały Achajom (Grekom) to Atena i Hera. Walki trwały 10 lat. W ostatnim roku wojny wśród Greków zaczęła szerzyć się zaraza, a ich najlepszy wojownik, Achilles, obraził się na swojego wodza i odmówił walki. Zamiast niego wyruszył jego najlepszy przyjaciel, Patroklos. Został zabity przez Hektora, brata Parysa. Śmierć Patroklosa wynikła z pomyłki, ponieważ nikt nie poznał go w zbroi Achillesa. Wtedy Achilles wpadł we wściekłość i wyruszył pomścić przyjaciela. Podczas pojedynku okazało się, że Achilles nie postępuje tak, jak przystało na prawdziwego rycerza przystało. Pohańbił, obraził swojego przeciwnika, użył podstępu. postępował nie fair. Po śmierci Hektora Achilles zbezcześcił zwłoki wroga i zawlókł je do swojego obozu. Wieczorem przyszedł po zwłoki syna Prima, ukorzył się przez Achillesem. Ten wzruszył się w końcu i oddał trupa Hektora rodzicielowi.
Wojna została wygrana podstępem - dzięki koniowi trojańskiemu (pomysł Odyseusza). Przeciwny wprowadzeniu drewnianego olbrzyma był Laookon, na którego bogowie zesłali olbrzymie węże. Okazało się, że miał rację, ponieważ w jego wnętrzu ukryli się Grecy. Miasto właściwe przestało istnieć - zostało spalone.
Archeolodzy udowodnili, że Troja istniała naprawdę a wojna miała miejsce ok. 1200 r. p. n. e. Znamy tę wersję wojny z epopei Homera "Iliada".
10. Mitologizmy - związki frazeologiczne pochodzące z mitologii
Prometeizm - od postaci tytana Prometeusza, który poświęcił się dla ukochanych ludzi. Oznacza ona gotowość oddania swojego szczęścia na rzecz bliźnich.
Koszula Dejaniry - od Dejaniry, żony Herkulesa, która chciała dobra dla swojego męża a sprowadziła na niego nieszczęście. Centaur Nessos, postrzelony przez Herkulesa, namówił Dejanirę, żeby zamoczyła w jego krwi koszule ślubną przyszłego męża, bo dzięki temu będzie jej bezgranicznie wierny. Gdy Herkules założył ją na siebie, zaczął płonąć z bólu. Przenośnie - oznacza dobre chęci, ale złe w skutkach.
Bunt prometejski - od buntu Prometeusza wobec Zeusa. Przenośnie oznacza on występowanie przeciw największym świętościom w imię prawdziwego dobra.
Nić Ariadny - od imienia Ariadny, królewny kreteńskiej, która pomogła Tezeuszowi pokonać Minotaura. Aby mógł wydostać się z labiryntu - więzienia, w którym zamknięto jej brata, dała młodemu bohaterowi nić, dzięki której mógł trafić do wyjścia. Przenośnie oznacza rozwiązanie, wyjście z trudnej sytuacji.
Syzyfowa praca - od Syzyfa, który został skazany na wieczne wtaczanie głazu pod górę. Przenośnie: praca, która nigdy nie przyniesie efektu.
Koń trojański - od prawdziwego konia trojańskiego, dzięki któremu Grecy zdobyli Troję (konia wymyślił mądry Odyseusz). Przenośnie: chytry plan, podstęp.
Paniczny strach - od imienia greckiego bożka łąk i pól, Pana, który był tak brzydki, że wzbudzała swoim widokiem ogromny strach. Przenośnie: przerażenie, popłoch.
Męki Tantala - Tantal jest postacią znaną z mitologii. Był królem, któremu udało się wejść w łaski bogów- często z nimi ucztował. Żeby się im przypodobać, przyrządził im wykwintna potrawę z mięsa własnego syna. Za karę cała wieczność spędzi w Tartarze cierpiąc męki głodu, pragnienia i strachu. Przenośnie: ból, którego nic nie może ukoić, męczarnia bez granic i końca.
Węzeł gordyjski - to węzeł, którego rozsupłane miało przynieść panowanie nad całym światem. Aleksander Macedoński rozciął go i w ten sposób pozbył się problemu, z którym wszyscy się dotąd borykali. Przenośnie: zawikłana sprawa, kłopot, problem.
Puszka Pandory - bogowie zesłali na ziemię piękną Pandorę, w której zakochał się Epitemeusz (wstecz myślący), brat Prometeusza. Choć Prometeusz ostrzegał brata, to jednak Wstecz Myślący zabrał do swojego domu Pandorę i otworzył jej prezent ślubny - puszkę, w której były zamknięte wszelkie nieszczęścia, choroby. Tak skończył się złoty wiek na ziemi. Przenośnie: źródło nieszczęścia, zbiór nieszczęść.
Stajnia Augiasza - Augiasz był królem, który hodował konie, ale od lat nikt nie sprzątał jego stajni. Stały się tak brudne, że wyczyszczenie ich wydawało się niemożliwością. Umycie tych pomieszczeń stało się jednym z (wydawałoby się) niemożliwych prac Herkulesa (który jednak potrafił je wykonać). Przenośnie: wielki brud, bałagan, nieporządek.
Pięta Achillesa - Achilles był herosem, którego matka, boginka Tetyda, wykąpała w Styksie, by w ten sposób uchronić go przez ciosami. Na całym ciele miał tylko jeden słaby punkt - piętę, za którą trzymała go matka podczas kąpieli. Przenośnie: najsłabszy punkt.
Róg Amaltei, róg obfitości - to był ułamany róg kozy Amaltei, która karmiła małego Zeusa ukrywającego się na ziemi przed gniewem ojca, Kronosa. Wdzięczny wychowanek sprawił, że był zawsze pełen przysmaków. Inaczej : róg obfitości.
11. Biblizmy - związki frazeologiczne pochodzące z Biblii.
Samarytanin - dobry, miłosierny i bezinteresowny człowiek. (Przypowieść o dobrym Samarytaninie)
Wdowi grosz - wielka ofiara mało zamożnego człowieka.
Żona Lota - zamieniła się w słup soli, ponieważ złamała zakaz - Bóg nakazał jej i mężowi nie oglądać się w stronę Sodomy i Gomory. Symbolicznie: człowiek bardzo ciekawy.
Sodoma i Gomora - starotestamentowe miasta, w których było wyłącznie zło. Bóg nie znalazł w nich nawet 10 sprawiedliwych ludzi i dlatego musiał je spalić ogniem z nieba. Przenośnie: rozpusta i chaos moralny; czasem - wielki bałagan.
Salomonowy wyrok - Salomon był królem ze starego testamentu i jednocześnie bardzo mądrym człowiekiem, sędzia. Pewnego dnia przyszły do niego dwie kobiety. Obie twierdziły że są matka jednego dziecka. Salomon rozkazał przeciąć dziecko na pół. Wtedy jedna z kobiet zaczęła płakać i powiedziała, że już woli, żeby nie mieszkało z nią, jeśli ma zginąć. W ten sposób wyszło na jaw, która jest prawdziwą matką i chce prawdziwego dobra malucha. Ta, która zrezygnowała, dostała dziecko. Przenośnie: sprawiedliwy, dobry wyrok.
Wieża Babel - symbol zamętu, zamieszania, niemożności porozumienia się, ale i symbol wiecznego dążenia człowieka do Boga, potrzeby budowania, tworzenia alegoryczne wyjaśnienie wielości języków.
Arka Noego - to statek, który Bóg rozkazał wybudować Noemu, aby mógł - jako jedyny (wraz z rodziną) uratować się przed potopem. Przenośnie: schronienie.
Hiobowa wieść - od starotestamentowego Hioba, na którego spadły wszelkie możliwe nieszczęścia. Przenośnie: fatalna wiadomość.
Kainowe piętno - Kain był synem Adama i Ewy. Zabił swojego brata, Abla. Przenośnie: piętno zabójcy.
Zakazany owoc - w raju pierwsi ludzie mogli korzystać ze wszelkich dóbr - poza jednym wyjątkiem: Bóg ostrzegł ich, że nie wolno im jeść owoców z drzewa rosnącego pośrodku ogrodu. Ten zakaz sprawił, że owoce wydawały się jeszcze bardziej interesujące, choć wokół rosło wiele smaczniejszych. Przenośnie: pokuszenie.
Zmienić się w słup soli - to przydarzyło się żonie Lota podczas ucieczki w Sodomy i Gomory. Przenośnie: bardzo się zdziwić lub przestraszyć.
Od Annasza do Kajfasza - Jezusa, przed skazaniem go na śmierć, prowadzano od jednego faryzeusza (Annasza) do drugiego (Kajfasza). Przenośnie: być odsyłanym z miejsca na miejsce.
Egipskie ciemności - to one zapadły nad Egiptem, by naród wybrany mógł uciec z niewoli. Przenośnie: całkowita ciemność.
Manna z nieba - spadła z nieba dla narodu wybranego, który umierał z głodu na pustyni. Przenośnie: niespodziewany dar losu.
12. Przypowieść jako gatunek
Przypowieść to inaczej parabola. Jest szczególną opowieścią, której nie można traktować dosłownie ze względu na jej budowę. Dosłownie jest wiele wartą historyjka, jednak prawdziwe sensy i znaczenia, ma ukryte. Taką budowę nazywamy dwudzielną. Przypowieść ma swoje zastosowanie najczęściej w tekstach religijnych, które znaczą więcej niż znaczą.
W Biblii przypowieści opowiadał sam Jezus.
Najbardziej znanymi przypowieściami są:
"O siewcy" - siewca z przypowieści jest sam Bóg, który swoje słowo rzuca między ludzi - miedzy wszystkich tak samo, ni wybiera tych, których obdarzy łaską. To, czy wiara w nich zakiełkuje, zależy wyłącznie od samego człowieka. Ludzie są w tej przypowieści ukryci za urodzajną i nieurodzajną glebą. Urodzajną jest ten, który wierzy i dalej niesie ewangelię, a nieurodzajną jest ten, który łaskę dobrej nowiny odrzuci.
"O synu marnotrawnym" - znaczenie tej przypowieści jest następujące: Bóg jest tak miłosierny, że cieszy się z każdego marnotrawnego syna (grzesznika), który wraca do domu. Pod postacią ojca z przypowieści ukryto samego Boga. Pod postacią syna, który ucieka z domu, żeby stracić cały majątek i powrócić jako żebrak, ukryto grzesznika, który w końcu mądrzeje i nawraca się na dobra drogę, żeby wrócić do domu ojca (czyli Boga). Tym bardziej wstrząsa ta historia, że syn wraca jako wrak człowieka a ojciec nie brzydzi się jego brudu i choroby, nie złości się na niego, tylko każe wyprawić wspaniałą ucztę. Starszemu synowi, który przez cały czas wiernie służył ojcu i który nigdy nie obrócił się przeciwko niemu (pod ta postacią ukryto uczciwego i bogobojnego człowieka) i który ma pretensje, ze na jego cześć nigdy ojciec nie wyprawił uczty, ojciec odpowiada: "ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje do ciebie należy. A trzeba weselić się z tego (...) że twój brat odnalazł się".
"O miłosiernym Samarytaninie" - znaczenie tej opowieści wyraża się w przykazaniu miłości: kochaj bliźniego swego jak siebie samego - bez znaczenia, czy jest to nasz wróg czy przyjaciel. To przypowieść o tym, jak to pewnego razu pewien człowiek został zaatakowany przez zbójców, pobity, okradziony i porzucony przy drodze, Nikt z jego współziomków nie chciał mu pomóc, choć mijali go przeróżni ważni i podobno sprawiedliwi ludzie. Tylko Samarytanin, który z racji swojej narodowości powinien go nie lubić (Samarytanie byli bardzo źle traktowani prze Żydów), ulitował się nad nim, opatrzył jego rany a potem nawet zawiózł do gospody, żeby biedak mógł dojść do siebie. Jezus kończy swoja opowieść prośbą o to, byśmy postępowali tak samo.
