Japonia poczęła niepewnie stąpać po nowo obranej ścieżce współczesnego rozwoju w sektorze gospodarki już w okresie między 1820 a 1830 rokiem, zaś w okresie późniejszym rapidalnie w okresie rządów restauracyjnych Meiji po 1868 roku. Owo wydarzenie zrodziło niespodziewane polityczno - gospodarcze metamorfozy. W przeciągu kolejnych dwudziestu lat utworzono podwaliny nowej struktury gospodarczej, która w późniejszym okresie umożliwiła Japonii niezwykle widowiskowy rozwój określany współcześnie mianem "cudu gospodarczego".

W mojej wypowiedzi, obrałam sobie za cel ukazanie tego, jakie czynniki odśrodkowe i zewnętrzne wpłynęły w sposób rozstrzygający na ów stabilny i długofalowy progres. Wypowiedź zbudowałam w taki sposób, by jak najklarowniej przybliżyć warunki i tło gospodarcze i społeczne Japonii, co w dalszej fazie wypowiedzi, posłuży mi do eksploracji i analizy czynników oddziałujących niepoślednio na poruszoną kwestię cudu i znaczenie w niej kraju.

W pierwszym rozdziale, skoncentruję się na nowożytnych dziejach Japonii. Ówczesne wydarzenia znalazły swe odzwierciedlenie w toku rozwoju awansu w dziedzinie ekonomii i finansów.

Dołożę też wszelkich starań, aby w ogólnym zarysie scharakteryzować typowe dla kultury Japonii przymioty usposobienia i zachowanie, jak również czynniki spoza sfery ekonomicznej, które ,niewątpliwie, wywarły wpływ na specyficzność japońskiego triumfu.

Drugi rozdział przeznaczyłam celem scharakteryzowania natury i istoty cudu w gospodarce japońskiej. Uzasadnię, dlaczego wyznaczyłam okres między 1954 a 1971 rokiem jako bariery owego okresu, i dlaczego sformułowanie "cud" nie zakrawa na wysunięcie zarzutu o przesadzie.

Istotne znaczenie miały także w tej kwestii czynniki ekonomiczne, niepołączone doraźnie z podjętymi działaniami rządu albo innych instytucji. Stąd też, w następnym rozdziale skupię się na dokonaniu charakterystyki epoki na chwilę przed objawieniem "cudu" i w okresie jego istnienia. Dołożę też starań, aby zaprezentować opis warunków ekonomicznych w państwie i poza jego granicami. Jest to konieczne, by pojąć treść i znaczenie wydarzeń okresu między 1954 a 1971 rokiem, bowiem Japonia uprawiała dynamiczną politykę ekspansywną, wymierzoną w zagraniczne rynki zbytu.

W ostatnim rozdziale, postaram się wykazać doraźne środki i metody wykorzystywane przez państwo celem oddziaływania na gospodarkę. Organizm państwowy i przedsiębiorstwa solidarnie typują gałęzie przemysłowe, rokujące wyjątkowe nadzieje progresywne, zaś dalej stanowią dla nich wsparcie za pośrednictwem rozmaitych narzędzi i metod polityki fiskalno - ekonomicznej. Japońskie władze wykorzystywały wszystkie aktualnie dostępne narzędzia, które -według nich - mogłyby przyczynić się do wsparcia i tendencji wzrostowych albo stymulacji.

Dziedzictwo historyczno- kulturowe Japonii

Kiedy ścieżka progresu ekonomicznego w państwach uprzemysłowionych Europie oraz Stanach Zjednoczonych, stanowiła proces gradualnych. sukcesywnych przeobrażeń, w Japonii metamorfozy postępowały w zastraszająco szybkim tempie, ku zaskoczeniu wszystkich. W 1868 roku - był to czas Rewolucji Meiji-cesarz Meiji powrócił na tron i znów sięgnął po władzę. Owo wydarzenie uznaje się za wstęp do nowego rozdziału współczesnych dziejów Japonii.

Pomimo społeczno - politycznego życia Japonii w czasie sprzed panowania Meiji, nie godzi się określić je jako uwstecznione, bowiem w wielu aspektach stało na bardzo wysokim poziomie, jednak charakteryzowała je wyspiarskość i niedostępność dla eksterytorialnych wpływów, w następstwie ustalonej odgórnie polityki "izolacjonizmu", uprawianej przez Rząd Feudalny, począwszy od 1641. roku. Co więcej, ograniczeniom podlegała wolność przemieszczania się i wyboru zatrudnienia. A zatem, do połowy XIX stulecia, w praktyce, nie funkcjonował handel zagraniczny, sektor gospodarczy Japonii działał podług reguł feudalizmu, opartego na rolnictwie, z przeważającą częścią ludności żyjącej na skraju nędzy i ubóstwa, w przeciwieństwie do innych państw, które wkraczały w mechanizmy industrializacji. Różnicę ową, akcentuje fakt, iż przybliżona wielkość dochodu narodowego w przeliczeniu na jedną osobę, u progu toru rozwojowo-gospodarczego, w pewnych państwach, miała pięciokrotnie wyższą wartość niż w Japonii od 1868 roku począwszy.

System reform epoki Meiji, który wdrażany był do 1912 roku, przeważnie porównywany jest z rewolucjami burżuazji na starym kontynencie. Pomimo że, nie przypominała ona w niczym, ani rewolucja burżuazyjna, ani tym bardziej chłopska. Metamorfozy zainicjowała i przeprowadziła klasa rządząca- tzw. "samurajowie", zaś ich źródła nie stanowiły ruchy rewolucyjne ludności, jakie miały miejsce ówcześnie w Europie, bądź Ameryce Północnej.

Dokonania o charakterze cywilizacyjnym oraz mocarna siła gospodarcza, jak też wojskowa państw kontynentu europejskiego i Stanów Zjednoczonych, absorbowały umysły młodych "oświeconych" samurajów. O ile za panowania Tokugawy wyprawa poza granice, groził karą pozbawienia życia, to ówcześni, czołowi przywódcy sami wychodzili z inicjatywą organizacji liczne misje o charakterze poznawczym. Do Japonii poczęto spraszać wykwalifikowanych specjalistów zza granicy. Obrany kierunek działań modyfikacyjnych zamierzano urzeczywistniać w oparciu o europejską naukę i japońską duchowość , jak rozgłaszało to hasło tamtych czasów. Modernizację państwa przeprowadzono w okolicznościach utrzymania zasadniczych składowych tradycyjnego systemu socjo-politycznego (między innymi. Wciąż kultywowano tradycje inżynierii socjalnej). Metamorfozy wprowadzone przez Meiji, nie obniżyły autorytetu centralnej władzy krajowej, a wyłącznie zminimalizowały rozpiętość instytucjonalnej stymulacji życia społeczeństwa. Co istotniejsze, to wówczas Japonia poczęło dynamicznie i wyraźnie wspierać ideę rozwoju ekonomicznego. W początkowej fazie rozwoju industrialnego, na rynku wyraźnie dominowały niewielkie zakłady przemysłowe. Państwo, upatrując w kumulacji i centralizacji nakładów pieniężnych i produkcyjnych, jednego z zasadniczych środków umocnienia zdolności konkurencyjnych japońskich przedsiębiorców na scenie lokalnej oraz internacjonalnej, poczęło promować ogromne frakcje handlowo-fiskalno-przemysłowe tzw. "Zaibatsu".

Udostępnienie państwa i przysposobienie dokonań technologiczno- ekonomicznych cywilizacji kontynentu europejskiego, umożliwiło wzmocnić państwo. Już u schyłku XIX stulecia, Japonia poczęła jawnie konkurować z mocarstwami kolonialnymi o poszerzenie strefy wpływów na Dalekim Wschodzie. Za tego rodzaju poczynaniami uznać wypada przejęcie Tajwanu w 1874 roku albo też ekspansję w Chinach ( między 1894 a 1895 rokiem) .

W 1915 roku, Japonia wysunęła 21 postulatów względem Chin, co wprawiło w niepokój inne państwa. W 1921 roku, przed podjęciem decyzji co do parytetów wielkości floty i zaaprobowanie dotychczasowych stref wpływów, Stany Zjednoczone i kraje starego kontynentu, usiłowały ukrócić dalszego wzmacniania internacjonalnej pozycji państwa japońskiego. Mimo to, u schyłku lat dwudziestych XX stulecia, w środowiskach wojskowych, nastroje nacjonalistyczne stale się nasilają. W 1938 roku podjęto uchwałę o naczelnej, narodowej mobilizacji sił. W owym okresie, koncepty Wielkiej Azjatyckiej Strefy Dobrobytu rozpowszechniała głównie armia i nierozerwalnie z nią powiązana oligarchia. Wyrażały one zainteresowanie względem ekspansji dążącej do zawładnięciem rozległym terenem wpływów ekonomicznych i politycznych, szczególnie na kontynencie azjatyckim. Ekspansja i emigracja miały stanowić gwarant ujścia nieustannie poszerzających się kręgów bezrobotnych z przeludnionych miast i wiosek. Emigracja z wiosek miała stanowić pewnego typu substytut reformy agrarnej, zaś lokacja w Mandżurii, Korei i innych państwach, zagwarantować supremację japońską, a także napływ tanich produktów spożywczych i rozwój lokalnego przemysłu.

Usiłując wskazać korzenie niestatyczności progresu w Japonii, trzeba przykuć uwagę, nie tyle na czynnikach odśrodkowych, ile zewnętrznych. Warunki panujące w ówczesnych realiach, sprzyjały Japonii w osiągnięciu "urodzajnego podłoża" pod późniejszy dynamiczny wzrost.

Powojenny sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, zagwarantował, tak dostępność do szerokiego i wymagającego rynku zbytu, jak też stworzył możliwość korzystania z amerykańskiej technologii i słynnego "know-how". Co więcej, ustalone odgórnie przez blok aliancki, poprawki w konstytucji, wprowadzające ograniczenia w wydatkach na zbrojenia do 1% dochodu narodowego brutto, również trzeba umieścić w grupie zewnętrznych czynników oddziałujących na dalszy rozwój Japonii. Nie stanowił on jednak czynnika, do którego należał ostateczny głos w sprawie o zawrotnym tempie procesów rozwojowych. Fundamentem rozwoju był wysoka partycypacja akumulacji i inwestycji w dochodzie narodowym, przekraczająca w latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych 30 punktów procentowych. Przykład Korei Południowej i Tajwanu - państw o analogicznie wysokim uczestnictwie wydatków na zbrojenia - ukazuje, że to nie wydatki państwa, lecz wysoki udział wartości dodanej w dochodzie narodowym kreuje fundament wysokiej partycypacji akumulacji i precyzje aktywność rozwojową gospodarki państwowej. Niewątpliwie, rozległa dostępność po II Wojnie Światowej do pokaźnego rynku Stanów Zjednoczonych, w dużym stopniu, posłużył jako rekompensata start poniesionych przez rynek chiński. Nieuchronność podporządkowania się zintensyfikowanym wymaganiom jakościowym, jak też odrębnej strukturze popytu, oddziałują w sposób korzystny na późniejszą niestatyczność w sektorze gospodarczym.

Równie istotne znaczenie odegrało tempo progresu technologicznego w ówczesnych realiach i przeobrażenia w strukturze produkcyjnej. Zakcelerowany progres technologiczny w znacznym stopniu, umożliwił import zagranicznych technik i "know - how" w ramach produkcji i zarządzania. Transfer ów do państwa japońskiego nie przebiegał jednak nieskrępowanie.

Przez kilka powojennych lat, nadzór owego importu był jednym z istotniejszych narzędzi urzeczywistniania polityki w sektorze przemysłowym Japonii. Import zagranicznych technik żądał akceptacji MITI (Ministry of International Trade and Industry - Ministerstwo Handlu i Przemysłu), zaś osiągało się ją wtedy, gdy MITI stwierdziło, że jest całkowicie uzasadniony oraz zagwarantuje błyskawiczne wtłoczenie, rozproszenia i efekty ekonomiczne. A zatem import ów nie był nieskrępowanie formowany przez mechanizmy rynkowe, lecz stanowił rezultat skomplikowanego procesu kooperacyjnego państwa i ogromnego biznesu w ramach polityki sektora przemysłowego.

Mimo to, teza o sprzyjającej strukturze czynników zewnętrznych nie potrafi uzasadnić ogółu źródeł niestatyczności rozwojowej czasu między 1954 a 1971 rokiem. Ponadto, akcentując sprzyjający splot czynników o charakterze politycznym i koniunkturalnym powiązanych z sojuszem z USA, wojną koreańską, czy wojną wietnamską; należy zauważyć także pojawienie się zjawisk pejoratywnych. Można za nie uznać następstwa skrajnego ograniczenia kooperacji gospodarczej z Chinami (największym sojusznikiem sprzed II Wojny Światowej), czy też współpracę z państwami socjalistycznymi, a szczególnie z ówczesnym Związkiem Radzieckim. Doszukując się korzeni niestatyczności można napotkać sformułowanie, jakoby "Japonia w okresie powojennym szeroko korzystała z liberalizacji handlu światowego, pokoju międzynarodowego, zagranicznych technologii, nie wnosząc ze swojej strony nic pozytywnego ". Przez wiele lat utrzymywał się system handlowy i fiskalny, ochraniający państwowych producentów i instytucje biznesowe przed zagraniczną rywalizacją. Co więcej, niewiele inwestując we własne bezpieczeństwo i nie biorąc udziału w systemie zachodniej protekcji, posługiwała się amerykańskim "parasolem militarnym", nie uiszczając za to w zasadzie żadnych opłat. Ponadto, zyskała pokaźne profity z obsługiwania amerykańskich baz i flot na obszarze Japonii, jak również na Dalekim Wschodzie.

Przez wiele lat, japońskie władze nie były zbytnio szczodre w udzielaniu wsparcia gospodarczego państwom rozwijającym się. Do niedawna, uczestnictwo w finansowaniu ONZ, jak też partycypacja w kapitale Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), bądź grupie Banku Światowego był również niewielki.

Wypada także przyjrzeć się znaczeniu czynników zewnętrznych z innej perspektywy. Nie stanowiły one źródeł przeobrażeń w strefie rzeczywistej, lecz równie zadecydowały o modyfikacjach w działaniu całego społeczeństwa. Japonia jest krajem, którego kultura uformowała się na przestrzeni wielu stuleci i zawiera liczne unikatowe i wartościowe przymioty, niespotykane nigdzie indziej.

W japońskim kręgu rodzinnym, pracy czy kraju, od stuleci obecne są wertykalne więzi podporządkowania, które decydują istotnie o całokształcie relacji interpersonalnych, w Japonii przybierających kształt głównie stosunków pomiędzy rozmaitymi grupami, nie zaś konkretnymi indywiduami.

Przymioty, takie jak : lojalność, bezkonfliktowość, zdyscyplinowanie i głęboki patriotyzm, a także pęd do zdobywania wiedzy stanowią powszechne cechy osobowości. Niewątpliwie, zjawisko owo wyraźnie oddziałało i przyczyniło się do wielkich osiągnięć Japończyków. Do przymiotów mniej znanych, bądź uzmysławianych zaliczyć wypada: tendencje do rozwiązań konsensualnych, umownych i nieformalnych. Unaocznia się to m.in. w polityce prokartelowej kraju (organizacja kartelu w następstwie ochrania przed zbankrutowaniem najsłabsze przedsiębiorstwa), braku oficjalnych kontraktów w formie umowy o pracę, magii indywidualnych rekomendacji, bądź szczególnym znaczeniu grupy.

W chwili udostępnienia Japonii Zachodowi i kolizji czołowej, owych dwóch kompletnie odmiennych kultur, życie Japończyków uległo nieuniknionym przeobrażeniom, jednak fundamentalne cechy usposobienia i charakteru nie uległy żadnym modyfikacjom.

Dzieje Japonii cechują się uwydatnionymi fazami rozwojowymi. Związane są one ze znamiennymi przeobrażeniami okoliczności rozwoju: wewnętrznych i zewnętrznych, a także analogicznymi przeobrażeniami organizmu państwowego. Można by stwierdzić, iż w połowie XIX stulecia to groźba, jaką niosła kolonizacja obcych mocarstw oswobodziła tendencje nacjonalistyczne i wywołała nieuniknione procesy przysposabiające. Także ogólnoświatowy kryzys gospodarczy okresu między 1929 a 1932 rokiem oraz żądza zagwarantowania bezpieczeństwa finansowego stanowiły uwydatnione czynniki nakłaniające naród i sfery rządzące do zarządzenia mobilizacji wewnętrznej i imperialistycznego ekspansjonizmu w okresie między 1933 a 1945 rokiem. A zatem, wymuszone na państwie japońskim, przez triumfatorów II Wojny Światowej, przeobrażenia w sferze polityczno - gospodarczej wzmogły procesy rozwojowo - adaptacyjne, które stanowiły fundament do pojawienia się późniejszego "cudu gospodarczego". Trzeba także podkreślić reakcję państwa, które adaptowało uprawianą politykę, kierunek eksploatacji zasobów produkcyjnych, w celu uzyskania możliwie najlepszych rezultatów.

Dlaczego "cud"?

Epoka rapidalnego wzrostu w sektorze gospodarczym w czasie między 1954 a 1971 rokiem, określany także mianem "japońskiego cudu gospodarczego", cechował się wzmacnianiem internacjonalnej konkurencyjności gospodarczej oraz próbą zwrócenia się ku otwartemu systemowi ekonomicznemu.

Eksplorowany okres obejmuje siedemnaście lat działania sektora gospodarczego Japonii. Rok macierzysty wybrałam w taki sposób, by uniknąć rzekomej przypadkowości w formowaniu się dochodu narodowego, wynikającej ze zintensyfikowanej aktywności gospodarki przy rekonstrukcji państwa, z dewastacji wojennych albo na skutek amerykańskiej mobilizacji dla wojny koreańskiej. Dalej, rok 1971 wskazuje na "finisz" "cudu" łącznie z chwilą zaistnienia ciągu pejoratywnych zjawisk ekonomicznych w skali światowej, jak na przykład: wstrzymanie wymienialności dolara na kruszce szlachetne, bądź marazm w gospodarce globalnej.

Opisywany okres, zaskakiwać może wzrostem stopy inwestycyjnej (z 23,5% w roku 1954 do 38,8% w roku 1972) i równocześnie wielkim spadkiem stopy konsumpcyjnej (z 66,2% do 53,5%), co stanowi tym samym jeden z najwyżej ulokowanych w notowaniach rezultatów w nowożytnych dziejach świata. Niemniej, najbardziej frapujący jest nie sam pułap powyższych wielkości, lecz ich przeobrażenia w zastraszająco szybkim prędkości, na przestrzeni siedemnastolecia

Dochód narodowy brutto, w owym okresie, wzrósł niemal pięciokrotnie. Inwestycje, a także eksport odnotowały czterokrotny wzrost. W tym samym okresie, konsumpcja prywatna w Japonii wzrosła tylko dwukrotnie, lecz w porównaniu przykładowo ze Stanami Zjednoczonymi, jest to i tak przyrost nieporównywalnie większy. W tabeli 1. zaprezentowane są wartości składowe dochodu narodowego brutto na starcie i na finiszu " japońskiego cudu gospodarczego".

Tabela 1. Japonia 1954 - 1971. Zestawienie podstawowych wielkości ekonomicznych w sferze podziału dochodu handlowego ( w procentach).

Rok Dochód narodowy= brutto Konsumpcja +Inwestycje +Wydatki rządowe +Eksport -Import

1954 100 66,2 23,5 11,0 10,2 11,0

1971 100 53,5 35,8 8,0 11,7 9,0

Źródło: T. McCraw (ed.), America versus Japan. A Comparative Study of Business- Govermant Relations at the Harvard Business School, Harvard Business School Press, Boston 1988, s.2

Po przeanalizowaniu wartości zawartych w tabeli numer 2, prezentującej skalę strukturalnych zmian, wysoko rozwiniętych krajów globu ziemskiego, można z łatwością dostrzec, iż Japonia w okresie między 1953 a 1983 rokiem cechowała się wyjątkową dynamiką wzrostu, znajdując się na pierwszym miejscu pośród rozwiniętych gospodarek rynkowych. Tyczy się to, tak okresu akceleracji gospodarczej, jak też całego następnego dziesięciolecia. Reasumując trzeba wysnuć wniosek, że nie sposób oprzeć się odczuciu, iż określenie "cud gospodarczy" nie jest użyte na wyrost.

Tabela 2. Wybrane wskaźniki wzrostu gospodarczego w Japonii i innych krajach wysoko rozwiniętych w okresie między 1953 a 1983 rokiem (przeciętne, roczne zmiany procentowe)

Kraj PNB Produkcja Przemysłowa Udział Eksportu

1953-73 1973-83 1953-73 1973-83 1953-73 1973-83

Japonia 9,3 3,7 12,9 2,7 9,2 6,0

Francja 5,3 2,3 6,1 0,9 0,6 -0,8

RFN 5,5 1,7 6,3 0,5 9,2 -3,1

Włochy 5,3 1,8 7,3 1,2 3,7 1,2

Wielka Brytania 3,0 1,0 3,1 -0,5 -11,6 -1,4

USA 3,4 1,9 4,1 1,2 -11,7 1,1

Źródło: A. Boltho. Was Japan's industrial Policy Successful ?;Cambridge Journal of Economics" 1985, No. 9.

Czynniki ekonomiczne

Uwydatniona dynamika wzrostu w latach pięćdziesiątych, była wynikiem nie tylko progresu technologicznego, bądź korzystnych uwarunkowań zewnętrznych, lecz głównie uczynienia dewizą rozwojową- pełnowymiarowego zatrudnienia w wielu państwach rozwiniętych, a także zaakceptowania niezmiennych kursów walut przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Zmodyfikowano w taki sposób, system wymiany waluty na szlachetne kruszce, co utorowało ścieżkę bardziej stabilnym uwarunkowaniom dla nieskrępowanego handlu internacjonalnego.

W ramach powojennych przeobrażeń MFW, dolar amerykański przyjęto naczelną walutą ze stymulowanymi kursami wymiany. Dla Japonii, w 1949. roku kurs ów był równy 360 jenom za dolara i zachował się do rewaloryzacji zwyżkowej jena w 1971 roku, co w znacznej mierze wzmocniło konkurencyjność sektora gospodarczego Japonii. Tego rodzaju warunki, utorowały japońskim przedsiębiorstwom drogę do podbijania skomplikowanego internacjonalnego rynku.

Po powojennej czystce pośród naczelników przemysłowych, zarządzanie japońskimi firmami i zakładami, przeszło w ręce wykwalifikowanych, specjalistów - menadżerów, którzy propagowali dynamiczną ekspansję i zmierzanie ku osiągnięciu imponujących zysków.

Zintensyfikowana konkurencja przyczyniła się do narodzenia się nowych dziedzin, importu innowacyjnych technologii, aby prześcignąć konkurentów i zrównoważenia różnic między Japonią a krajami Zachodu. W części przypadków, było to blisko dziesięcioletnie uwstecznienie. Zmierzano także do zwiększenia poziomu inwestycji. Przemysł włókienniczy stanowił idealne zobrazowanie owej ekspansji na nowe dyscypliny, jak na przykład produkcja włókien sztucznych. Toyo Rayon importował technologie produkcji nylonu od firmy Dupont, zaś w 1955 roku przyłączył się do niego Ippon Rayon, zachęcony pokaźnymi dochodami. Ci ,którzy przyłączyli się w późniejszym okresie, wstąpili nie tylko na rynek nylonu, ale także przejęli wytwarzanie poliestru.

Przemysłowa polityka państwa, która zagwarantowała wsparcie w okresie zacofania za pośrednictwem karteli, ulgi podatkowe, zwiększone zamówienia, zachęcała przedsiębiorstwa do śmiałej działalności i stawiania nowych kroków inwestycyjnych. Układ ów przynosił korzyści już z początkiem lat siedemdziesiątych. Inwestycje przemysłowe nie posługiwały się wyłącznie kapitał akcyjny i nastawiły się na pożyczki, emisję obligacji etc.

Wysokie odsetki nie zniechęciły nowej kadry menedżerskiej, o ile byłą ona w stanie osiągnąć większych zysków, przy pomocy wykorzystania przepełnionych siłami produkcyjnymi oraz zastosowania nowych narzędzi i maszyn. Większe zyski były jednoznaczne z wyższymi inwestycjami, które wspierał popyt konsumpcyjny, którego udział w przyroście produktu narodowego brutto był bliski 40 punktów procentowych. W eksplorowanym okresie, prawie trzecia część popytu krajowego wiązała się z krokami inwestycyjnymi. A zatem, gospodarkę wprawiał w ruch popyt wykreowany przez wysoki poziom inwestycji i pomimo że, inwestycje państwowe szacowano tylko na 7-9%, rola, jaką odegrały, była o wiele większa, bowiem przeznaczone były na udoskonalenie infrastruktury, a w tym konstrukcję dróg i portów. Analogicznie istotną rolę w jednolitym i błyskawicznym rozwoju, odegrały stabilne, zwłaszcza w zestawieniu z warunkami w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, relacje między pracownicze i między kierownicze, wzmacniane przez głęboko zakorzeniony system senioratu i zatrudnienia dożywotniego.

Z początkiem lat sześćdziesiątych, zarysował się wyraźnie deficyt siły roboczej, który przyczynił się do podniesienia honorariów. Wzrost ów wymusiły związki zawodowe za pośrednictwem corocznej tzw."ofensywy wiosennej". Wzrost efektywności pracy w sferze rolniczej i usługowej, jak również w niewielkich zakładach produkcyjnych był ograniczony, stąd też ceny produktów rolniczych i usług wyraźnie wzrosły , aby zrównać się z wyższymi kosztami zatrudnienia. Następstwa tego były imponująco poprawne, bowiem u schyłku lat sześćdziesiątych blisko 95% ludności żyło na poziomie klasy średniej.

Niemniej, nierozerwalny element gospodarki rynkowej stanowi konkurencja. Wiele gałęzi produkcyjnych Japonii poczęło importować zagraniczne technologie, aby zwiększyć efektywność pracy i zmniejszyć jej koszta. Część z nich była całkowicie nowe dla państwa japońskiego, przykładowo. produkcja nylonu i walcowanie ciągłe w produkcji stali.

Inne były wynikiem doświadczeń wojennych. Spora ilość przedsiębiorstw produkujących przed laty na potrzeby armii, musiała zmodyfikować swoja produkcję, celem zaadaptowania się do nowo zastanych warunków. Zainicjowało to proces przejmowania produkcji masowej, w takich grupach produktów jak: radioodbiorniki, telewizory, aparaty fotograficzne, zegarki, maszyny do szycia etc.

Przy pomocy kooperacji technicznej z producentami kontynentu europejskiego; rozwarły się wrota do produkcji specjalnej stali i udoskonalania metod odlewania, co przyczyniło się do rozwinięcia się przemysłu samochodowego. Stanowiąc nową dyscyplinę w Japonii, traktowano go z wyjątkową troską. Władze Japonii ukrócił import aut produkowanych do 1965 roku, co umocniło konkurencję rodzimych producentów w podbijaniu rynku lokalnego. Obniżki cen i stabilny rynek lokalny przyczyniły się do tego, że japońscy producenci poczuli pewność siebie i po 1965 roku wszczęli eksport.

Zmodyfikowany w latach powojennych przemysł ciężki i chemiczny zainicjował kolejna fazę rozwoju gospodarczego Japonii. Gospodarka wyrażała elastyczne reakcje na przeobrażenia, dzięki dynamicznej działalności firm, jednolitym celom pracowników i kadr kierowniczych, zintensyfikowanej konkurencyjności produktów japońskich, a także sprzyjających "terms of trade". Przemysł ciężki i chemiczny stanowił klucz do etapowego, śmiałego progresu gospodarczego i nie tylko, bilateralnie się umacniały i zwiększały popyt w całym państwie, lecz także koordynowały działanie innych gałęzi przemysłu poprzez formowanie popytu.

Narzędzia oddziaływania państwa na gospodarkę

Aktualny "interwencjonizm państwowy" obejmuje tak, strefę alokacyjną bazującą na pokładach finansowanych przez kraj, jak i strefę regulacyjną w mniejszym stopniu powiązaną z transferem pieniężnym. W Japonii, uczestnictwo państwa w tej drugiej dyscyplinie jest znacznie bardziej unaoczniona.

Państwo i zakłady przemysłowe razem typują gałęzie przemysłu rokujące wyjątkowe nadzieje rozwojowe, zaś dalej wspomagają je przy pomocy rozmaitych narzędzi polityki fiskalno- finansowej. Rzecz ma się tak dopóki wskazane branże nie zyskają samodzielności i nie rozpoczną eksportu. Także dziedziny podległe strukturalnym problemom albo restrukturyzacji są "pod protekcją" państwa. Określa się to mianem "Industrial Targeting". Trzy-, bądź cztero-letnie prorokowania rozwoju gospodarczego wykonywane przez Agencję Planowania Ekonomicznego (EPA), stanowią ważny punkt orientacyjny w warunkach ekonomicznych. Nie posiadają one natury wiążącej i tu tkwi różnica między nimi a centralnym planowaniem w państwach socjalistycznych, ułatwiają za to podejmowanie indywidualnych decyzji.

Japonia nie ingeruje w tradycyjną sferę działalności produkcyjno - handlowej. W branży finansowej jej miejsce można określić mianem "gwaranta".

Pomimo że, fundamentalne nakłady na rozwój przemysłu. pochodzą z banków komercyjnych, to jednak Bank Japonii (BOJ) miał znamienne znaczenie, pełniąc funkcje ubezpieczyciela prywatnych kredytów dla prężnie rozwijających się przedsiębiorstw. Niezwykle istotną rolę odegrało także Ministerstwo Finansów (MOF). W sferze polityki finansowej dzierży ono władzę prawie niczym nieograniczoną. Ogół podstawowych kwestii regulowano poprzez MOF, zaś modyfikacje budżetowe podejmowane przez władze, mają charakter wyłącznie kosmetyczny.

Ministerstwo Finansów zmierzając ku utrzymaniu swojej biurokratycznej władzy, dążyło do stosowania nieformalnej "zasady inkrementalizmu", a więc automatycznego zwiększania nakładu środków na każdy z aktualnie obranych celów, w taki sposób by uniknąć niepotrzebnych zderzeń i niesnasek pomiędzy poszczególnymi resortami. MOF- za wyjątkiem okresów wyjątkowej prosperity i powiązanych z tym istotnych wpływów finansowych - generalnie opowiadało się za polityką "trudnego pieniądza".

Niemniej, zasadniczym narzędziem ingerencji kraju w gospodarkę był Program Inwestycji i Pożyczek Budżetowych FLIP. Jest to jedna trzecia systemu finansowego. Pozostałe dwie trzecie obejmują skarb centralny, tyczący się wydatków państwowych na urzeczywistnianie trzynastu najbardziej ważnych programów, a także zespół rachunków wyspecjalizowanych, powołanych celem sfinansowania konkretnych przedsięwzięć albo zarządzania specjalnymi funduszami.

FLIP przeznaczony był przede wszystkim na pokrycie kosztów państwowych projektów infrastrukturalnych, działalności inwestycyjnej czterdziestu ośmiu państwowych korporacji, a także działalności kredytowej rządowych instytucji ekonomicznych. Program inwestycji i kredytów budżetowych, opracowuje jest corocznie przez MOF, zaś następnie zostaje poddany dysputom rządowym i parlamentarnym. MOF posiada przywilej nanoszenia subtelnych modyfikacji w ciągu roku, w przypadku, gdy stwierdzi, że wymagają tego zastane warunki ekonomiczne.

Eksplorując, rozdysponowanie FLIP w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych unaocznia się wyraźnie, iż przeciętnie blisko 23,6 % środków przeznaczane jest na rozwój zasadniczych gałęzi przemysłu, zaś 22,9% wydaje się na pokrycie kosztów infrastruktury społecznej.

W realiach powojennych, sektor gospodarczy Japonii obciążony był przez hiperinflację. Aby zagwarantować bezinflacyjny przyrost, posłużono się dwoma zasadami: zbalansowanego budżetu oraz tzw. "regułę 20%", która twierdzi, że dochody, pochodzące z podatków państwa, mają sięgać blisko 20% dochodu narodowego.

Władze Japonii przestrzegały reguł mechanizmów rynkowych. Wydatki kapitałowe przedsiębiorstw, finansowane są z dochodów netto, uzupełnianych o kredyty. Tylko w przypadkach społecznie istotnych, cechujących się ogromnymi nakładami, niebezpieczeństwem oraz długim okresem spłat. FLIP uzupełnia komercyjny kapitał , aby zagwarantować odpowiednią alokację środków.

Następnym elementem polityki państwowej, oddziałującym na gospodarkę, jest system podatków. Nowoczesna polityka podatkowa władz, względem firm ma swoje źródło w okresie powojennym. Zintensyfikowany, w okresie Wojny Koreańskiej, podatek od korporacji wynosił 42 punkty procentowe. Wraz z zakończeniem działań wojennych był sukcesywnie obniżany, by w roku 1966 osiągnąć pułap 35 punktów procentowych, który bez znaczących modyfikacji przetrwał do końca 1971 roku.

W okresie między 1955 a 1966 rokiem, podjęto szereg odrębnych kroków, m.in. wprowadzono niższe opodatkowanie dla małych przedsiębiorstw, a także zmniejszenie podatku od dywidend wypłacanych akcjonariuszom. Tego typu działania, pobudziły gospodarkę, a także oddziałały pozytywnie na inwestujących.

Z wyjątkiem podatku od korporacji ,japońska polityka finansowa, zgodnie z tradycją bazuje na wyspecjalizowanych bodźcach zakcelerowanej amortyzacji, a także segregowaniem części przychodów firm, nie uwzględnianych w podstawie opodatkowania. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych metodologia owa stanowiła ważny instrument polityki przemysłowej, ukierunkowując rozwój wskazanych gałęzi przemysłu i eksportu. Niemniej, profity osiągnięte przez konkretne branże z posługiwaniem się tym systemu ,były rozmaite. Przykładowo, w okresie między 1962 a 1971 rokiem, przeciętny dla całego przemysłu wskaźnik (stosunek korzyści finansowych przy użyciu preferencyjnych metod liczenia deprecjacji majątku trwałego do całości wydatków inwestycyjnych łącznie) wynosił 8 punktów procentowych. Ponad przeciętną ulokowały się : przemysł stoczniowy (15%), przemysł maszynowy(12%) i włókienniczy (10%), a poniżej przemysł chemiczny (5%). Wyjątkowo wysokie odpisy amortyzacyjne np. blisko 20% pojawiły się w przemyśle stoczniowym i stalownictwie w okresie między 1960 a 1969.

W latach siedemdziesiątych, z racji narastających trudności w balansowaniu budżetu państwa MOF podjęło decyzję o likwidacji selektywnych profitów, a także z corocznych obniżek z podatku korporacyjnego. Nie było to jednoznaczne jednak z rezygnacją Japonii z fiskalnej metodologii ingrenecji. Przeobraziły się wyłącznie jego narzędzia - z podatkowych na pożyczkowe. Kredyt podług subsydiowanej stopy procentowej stanowił zasadnicze narzędzie nadzoru sektora niepublicznego.

Reasumując poczynania polityki fiskalnej Japonii, należy zwrócić uwagę na jej oszczędność i procedery ostatecznie o tym rozstrzygające. Państwo urzeczywistniało długoletni program ograniczania zatrudnienia i administracji państwowej, ustalając coroczne wskaźniki redukowania etatów. Funkcje budżetu centralnego, jak na przykład: inwestycje państwowe oraz koordynowanie zjawisk gospodarczych w okresie recesji, w pewnym stopniu kontynuował FLIP. Dzięki takim poczynaniom, władza mogła regularnie unikać "dziur", zaś rozmiary FLIP sukcesywnie rosną, bowiem wzrasta zapas oszczędności na rachunkach pocztowych i fundusze ze składek emerytalnych. Co więcej, wydatki na cele socjalne, utrzymywały się na stosunkowo niskim poziomie, w zestawieniu z innymi rozwiniętymi państwami.

Polityka fiskalna stanowi drugi, pokaźny filar systemu finansowego Japonii. Polityka pieniężna urzeczywistniana przez państwo odgrywa wyjątkową rolę pośród metodologii wpływania na sektor niepubliczny. Posługuje się ona wszystkimi dostępnymi aktualnie mechanizmami, tak tymi typowymi dla innych krajów, jak tez charakterystycznych dla Japonii. W dobie zakcelerowanego wzrostu gospodarczego, układ systemu pozostawał stabilny. Wyróżniał ją niski poziom aktywów w rękach prywatnych, jak również niewielkie rozmiary zadłużenia państwowego względem dochodu narodowego.

Znamiennym celem systemu pieniężnego, było przeobrażenie rezerw finansowych ludności w długofalowe pożyczki dla wygłodniałego przemysłu. Władza, w obawie przed inflacyjnym wzrostem gospodarczym. uprawiał politykę ograniczonej emisji obligacji na rynku finansowym. Nienaturalnie obniżał ich oprocentowanie.

Do połowy lat sześćdziesiątych, niezwykle uwydatniło się źródło finansowania wydatków inwestycyjnych, a stanowiły je akcje zwyczajne firm, a ich pokłady w rękach prywatnych stanowiły blisko 20% całości aktywów tej branży. Zachowanie status qou niedojrzałych japońskich rynków kapitałowych, przy nasilonym niezmiennym popycie inwestycyjnym wpłynęło, u kresu lat sześćdziesiątych do wzmocnienia znaczenia banków jako zasadniczego ogniwa urzeczywistnienia zapotrzebowań inwestycyjnych przemysłu. Poziom pokrycia potrzeb finansowych biznesu w okresie między 1953 a 1972 rokiem, prezentuje poniższa tabela 3.

Tabela 3. Zewnętrzne źródła funduszy przemysłowych 1953 - 1972 (przeciętne roczne, w procentach)

Okres Akcje Obligacje przemysłowe Pożyczki z prywatnych instytucji finansowych Fundusze rządowe Pożyczki zagraniczne

1953 - 1957 16,3 3,6 70,9 9,3 Nie występują

1958 - 1962 16,6 5,6 70,1 7,8 1,9

1963 - 1967 8,4 3,6 79,8 8,1 0,8

1968 - 1972 6,5 2,7 82,8 8,0 1,2

Źródło: J. Ananda, A.Hiriuchi, The political economics of financail market, Uniwersuty Press, Stanford 1987.

Stąd też, działalność rządu w sferze finansowej sprowadzała się przede wszystkim do stymulacji banków handlowych. Japońska polityka monetarna w dobie "cudu" bazowała na niepoślednim nadzorze kredytów udzielonych bankom handlowym przez BOJ.

Pierwszą fundamentalną właściwością owego systemu, był wyjątkowo układ stóp oprocentowania rezerw pieniężnych, pożyczek bankowych, papierów wartościowych. Stopy te podlegały państwowym regulacjom, w postaci górnych barier oprocentowania. Sztywność stóp procentowych próbowano utrzymać przy pomocy środków prawnych, jak również moralnej perswazj, i ze strony banku centralnego. System. klarownie wykorzystywał pozycję banków handlowych jako narzędzie pokrywania kosztów inwestycji. Oprocentowanie krótkofalowych kredytów handlowych stawiano na równi albo wyżej aniżeli oprocentowanie jakiś innych obligacji z długim terminem wykupu.

Reasumując, politykę monetarną, trzeba dostrzec, iż państwo przez swe koneksje z bankami handlowymi , a więc jako udzielający kredytu, ale także jako "samodzielny bankier"(gwarant kredytów zagranicznych), spełnia w nim podstawowe funkcje.

Poza wyszczególnionymi wcześniej narzędziami ingerencji państwa w gospodarkę, Japonia posługuje się również nadzorem administracyjnym. Można wyodrębnić cztery różne kategorie kontroli. Pierwszej podlegają wskazania tyczące się ograniczania produkcji, bądź poziomu cen, co na ogół sprowadza się do uformowania kartelu. Drugi rodzaj kontroli odbywa się za pośrednictwem unifikacji przemysłu i odnosi się do wszystkich gałęzi. Trzecia kategoria uwydatnia się z ograniczaniem wolnej konkurencji, niekoniecznie zmierzając ku powstawaniu kartelu (np. wsparcie udzielone dużym przedsiębiorstwom, propagowanie fuzji wielkich firm, bezpośrednie subsydia, czy zakaz wejścia na rynek outsiderów). Czwarty typ kontroli obejmuje zalecenie wydawane w miejsce lub przed odniesieniem się do postępowania prawnego (np. nieformalne ostrzeżenia FTC względem przedsiębiorstw nie przestrzegających prawa antymonopolowego).

W praktyce, kontrola administracyjna była nieczęsto stosowana w prestiżowych gałęziach gospodarczych. Częściej uwidaczniało się w branżach upadających albo podlegających restrukturyzacji. Najbardziej popularna jest nieoficjalna kontrola rządu w handlu międzynarodowym

Kontrola administracyjna, urzeczywistniana przez MOF cechuje się szeroką rozpiętością, podejmując nieodwołalnie właściwie decyzję nabycia nisko oprocentowanych obligacji skarbu państwa przez banki handlowe, udzielając wskazówek bankom w kwestiach poważnych, jak np. kwartalna akceptacja strategii pożyczkowej banku, czy też sprawy tak trywialne jak prośba o nieudzielanie kredytu osobie podejrzanej o spekulacje ziemią. Wyjątkowe zaangażowanie MOF w kontekście kontroli administracyjnej łączy się ze sprawowaną przez konkretny resort funkcją budżetową, a także funkcją aprobującą względem funkcjonowania banków.

Podsumowanie

Skuteczna kooperacja rządu z sektorem niepublicznym w urzeczywistnianiu wyraźnie nakreślonego programu rozwojowego, wyznaczała zasadnicze kryteria awansu gospodarczego Japonii w okresie między 1954 a 1971. Nie wolno jednak pominąć znaczenia innych przesłanek triumfu.

Wielki i absorpcyjny rynek krajowy, który dysponuje rosnącymi przychodami, stanowił podstawowy bodziec przyrosty produkcji, a także efektywności zatrudnienia. Produkcja przeznaczona na eksport, początkowo trafiała na rynek lokalny. Bez niego nie byłoby realnym, osiągnięcie tak zadowalających i imponujących rezultatów w skali globalnej, nawet przy uprawianiu wzorowej polityki. Niemniej, nawet najznakomitszy program, wymaga angażu i oddania ze strony ludzi w nim partycypujących. Tego typu bodźce to przykładowo: stałe zatrudnienie, system promocji i wzrostu płac bazujący na wieku i stażu pracy. Istotne znaczenie odegrała także konkurencyjność japońskiego sektora gospodarczego. Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Przemysłu, wspomagając ogniskowanie produkcji, nigdy nie zmierzało ku jej monopolizacji, a nawet kreowanie w czasach "zapaści" karteli antyrecesyjnych, można uzasadniać jako zmierzanie ku uniknięciu potencjalnych warunków monopolistycznych.

Japońska biurokracja akcentuje swoje motywy kooperacji i nie skrywa zmierzania ku zachowaniu wpływów pośród przedsiębiorstw, pomimo zjawisk liberalizacji handlu i obrotów kapitałowych. Wyróżnikiem ich jest poczucie odpowiedzialności zbiorowej i świadomość wyjątkowej pozycji, jaką zajmuje w socjalnym systemie aksjonormatywnym. Istotne znaczenie mają także spodziewane korzyści z realizacji reguł długofalowej kooperacji.

Nakładanie się okresu ekspansjonizmu ekonomicznego Japonii z okresem szczególnej koniunktury w świecie, stało się gwarantem obecności popytu na japońskie artykuły eksportowe. Z kolei, wystartowanie do industrializacji w czasie późniejszym, w zestawieniu z już funkcjonującymi mocarzami gospodarczymi, umożliwił uwzględnienie ich doświadczeń.

Eksploracja prężnego wzrostu gospodarczego Japonii w okresie między 1954 a 1971 rokiem, unaocznia zatem pomyślne dla zmian warunki. Bezsprzecznie, przesądziły one o intensywności toku procesów gospodarczych w omówionej epoce.

Bibliografia:

Takafusa Nakamura: Gospodarczy rozwój współczesnej Japonii

Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii 1987

Jan Bossak: Japonia . Strategia rozwoju w punkcie zwrotnym

PWN Warszawa 1990

Jerzy Grabowiecki: Japonia. Powojenna dynamika i równowaga gospodarcza

SGH Warszawa 2000

Jolanta Młodawska: Rola państwa w branżach wysokiej szansy w Japonii w latach 1950 - 2000 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2001

Jolanta Młodawska: Państwo a sektor prywatny

PWN Łódź 1999

Drogi rozwoju gospodarczego Japonii. Wybranie informacje tematyczne

Komitet redakcyjny wydawnictw informacji centralnej CIINTE 1969