Konspiracja Polskiego Państwa Podziemnego

Konspiracja narodowa podejmowana w Polsce w latach 1939 – 1945 była tajną, podziemną działalnością wojskową i polityczną skierowaną przeciwko najeźdźcom a po zakończeniu kampanii wrześniowej - okupantom. Na obszarze Rzeczypospolitej prowadziły ją różne liczne organizacje polityczne i zbrojne. Polskie organizacje konspiracyjne prowadziły bardzo różnorodną działalność. Była to działalność partyzancka, dywersyjna, sabotażowa i wywiadowcza, ale także propagandowa i oświatowa. Łącznie w okupowanej Polsce istniało i działało aktywnie ponad 300 konspiracyjnych organizacji liczących po kilkaset tysięcy członków. Od roku 1940 większość z tych organizacji (uznających władze RP na emigracji) w wyniku akcji scaleniowej podporządkowała się Armii Krajowej.

  Służba Zwycięstwu Polski i Związek Walki Zbrojnej
  Służba Zwycięstwu Polski (1939 - 1940) – była konspiracyjną organizacją wojskowo – polityczną, dążącą do podporządkowania polskiej konspiracji wojskowej i politycznej jednemu ośrodkowi dyspozycyjnemu, kierowanemu przez wojskowe dowództwo. Jej komendantem głównym był generał M. Karaszewicz – Tokarzewski, pseudonim „Torwid”.
  Służba Zwycięstwu Polski przekształcona została w Związek Walki Zbrojnej.

Związek Walki Zbrojnej stanowił konspiracyjną organizację wojskową, kontynuującą działalność Służby Zwycięstwu Polski. Podlegał Naczelnemu Wodzowi i rządowi RP na uchodźstwie, a jego głównym celem było zorganizowanie akcji wyzwolenia kraju i odbudowy polskiego państwa poprzez powołane i utworzone w konspiracji powszechne polskie siły zbrojne.

Utworzono go z zaznaczeniem podziału na dwie grupy, funkcjonujące na obszarach okupowanych przez obu polskich okupantów – Niemców hitlerowskich i ZSRR.

Częścią ZWZ zorganizowaną na obszarze okupacji niemieckiej, dowodził płk. S. Rowecki, a częścią ZWZ na obszarze okupacji sowieckiej - gen. M. Karaszewicz - – Tokarzewski (aresztowany przez NKWD). Komendantami głównymi ZWZ byli: generał K. Sosnkowski (pseudonim „Godziemba”) oraz generał S. Rowecki (ps.: „Grot”).

W roku 1942 ZWZ został przemianowany na Armię Krajową.

  Armia Krajowa

Armia Krajowa nazywana też była czasem Polskim Związkiem Powstańczym (PZP), albo Siłami Zbrojnymi w Kraju (SZK). Była konspiracyjną organizacją wojskową, a zarazem częścią składową sił zbrojnych RP. W okresie drugiej wojny światowej działała na obszarze państwa polskiego w jego granicach z roku 1939. Podlegała Wodzowi Naczelnemu i emigracyjnemu rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie.

Armia Krajowa powstała w wyniku przeorganizowania (według instrukcji Wodza Naczelnego) w lutym 1942 roku, ze Związku Walki Zbrojnej.

Zadaniem Armii Krajowej był udział w odbudowie niepodległego państwa polskiego poprzez walkę zbrojną, w której fazą kulminacyjną miało stać się ogólnonarodowe powstanie, prowadzące do całkowitego wyzwolenia kraju spod wrogiej okupacji. Dowódcami AK byli:

  • 1942 - 1943 - gen. S. Rowecki („Grot”),
  • 1943 - 1944 - gen. T. Komorowski („Bór”),
  • 1944 - 1945 - gen. L. Okulicki („Niedźwiadek”).

Funkcje Zastępców komendanta i jednocześnie szefów sztabu Komendy Głównej Armii Krajowej pełnili:

  • 1941 – 1944 - gen. T. Pełczyński („Grzegorz”),
  • 1944 – 1945 - płk J. Bokszczanin („Sęk”).

W oddziałach partyzanckich oraz w innych jednostkach podległych Komendzie Głównej Armii Krajowej tworzono różne kompanie i bataliony, takie, jak: „Zośka”, „Miotła”, „Parasol”, czy „Czata”. Działalność sabotażową i dywersyjną w ramach AK prowadziły także: Związek Odwetu (ZO) i „Wachlarz”. Na przełomie lat 1942 i 1943 powołano tzw. „Kedyw” - Kierownictwo Dywersji, które zrzeszyło osoby działające w ZO, „Wachlarzu” oraz w Grupach Szturmowych Szarych Szeregów.

Ogólny plan działania Armii Krajowej i podległych jej organizacji, przewidywał trzy etapy walki z okupantem:

  • etap konspiracji,
  • etap walki powstańczej (która miała się rozpocząć w momencie zwycięskiej ofensywy sprzymierzeńców zachodnich),
  • etap odtwarzania polskich sił zbrojnych.
  Polskie Państwo Podziemne

Polskie Państwo Podziemne (1939 – 1945) stanowiły konspiracyjne polskie instytucje polityczne, administracyjne i wojskowe, sprawujące władzę nad organizacjami konspiracyjnymi i nad polskim narodem na terenie okupowanej Polski na podstawie upoważnienia ze strony władz RP na uchodźstwie.

W ramach Polskiego Państwa Podziemnego działały:

  • ogólnopolska, wojskowo – polityczna Służba Zwycięstwu Polski (SZP), przekształcona później w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) i wreszcie w Armię Krajową (AK).
  • Polityczny Komitet Porozumiewawczy (od lutego 1940 roku), w skład którego weszli przedstawiciele różnych stronnictw politycznych i komendant główny ZWZ, w marcu 1943 przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, a od stycznia 1944 roku,  w Radę Jedności Narodowej (RJN), w której skład weszli przedstawiciele: SL, SN, SP, PPS-WRN, Zjednoczenia Demokratycznego, Chłopskiej Organizacji Wolności „Racławice”, Ojczyzny, Kościoła katolickiego i spółdzielczości.
  • Pełnomocnik Rządu RP na Kraj (w grudniu 1940 roku mianowany przez premiera rządu RP na uchodźstwie).
  • Delegatura Rządu RP na Kraj (czyli podziemna administracja państwowa, zorganizowana przez Pełnomocnika Rządu RP na Kraj).
  • Krajowa Rada Ministrów utworzona w maju 1944 roku wokół osoby Pełnomocnika Rządu RP, który sam został mianowany wicepremierem.

W roku 1944 zakończył się więc proces kształtowania instytucji Polskiego  Państwa Podziemnego - powstał: zalążek parlamentu (Rada Jedności Narodowej), sił zbrojnych (Armia Krajowa), policji (Państwowy Korpus Bezpieczeństwa) oraz sądownictwa (Wojskowe i Cywilne Sądy Specjalne)

W styczniu  1945 rozwiązano jednak AK, a w marcu 1945 roku prawie całe kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego (przewodniczący i członkowie RJN, Delegat Rządu RP na Kraj oraz ostatni z dowódców AK) zostało aresztowane przez NKWD  i w czerwcu 1945, po tzw. „procesie szesnastu”, uwięzione. Odtworzone później RJN i Delegatura Rządu RP zostały również rozwiązane (1 lipca 1945 roku), zdążywszy jeszcze opublikować odezwę programową, pt.: „Testament Polski Walczącej”. Ostatnią ze struktur państwa podziemnego była powołana w kwietniu 1945 roku Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, którą rozwiązaniu uległa 6 sierpnia 1945 roku.

  Delegatura Rządu RP na Kraj

Delegatura Rządu RP na Kraj była konspiracyjnym krajowym przedstawicielstwem rządu RP na uchodźstwie w latach 1940 – 1945. Organizowała administrację cywilną  i przygotowywała dla rządu dogodne warunki do przyszłego objęcia władzy w wyzwolonej już Polsce.

W roku 1940 rząd planował utworzenie trzech delegatur terenowych (dla GG, ziem polskich wcielonych do III Rzeszy oraz ziem wcielonych do ZSRR), a przy tych delegaturach - organów opiniodawczych (komitetów porozumiewawczych stronnictw politycznych).

W grudniu 1940 roku minister spraw wewnętrznych mianował delegatów poszczególnych dzielnic: dla GG - C. Ratajskiego („Wartski”), a dla ziemi wcielonych do Rzeszy - A. Bnińskiego.

  Krajowa Reprezentacja Polityczna

Krajowa Reprezentacja Polityczna – była reprezentacją głównych partii politycznych działających w ramach Polski Podziemnej.

Utworzono ją 21 marca 1943 roku, w wyniku przekształcenia Politycznego Komitetu Porozumiewawczego. W jej skład weszli przedstawiciele: SL (J. Grudziński), PPS-WRN (K. Pużak), SP (J. Kwasiborski, potem F. Urbański) oraz SN (S. Sacha i W. Jaworski).

Krajowa Reprezentacja Polityczna dążyła do opracowania wspólnej platformy politycznej oraz do wzmocnienia współpracy pomiędzy poszczególnymi polskimi stronnictwami politycznymi oraz instytucjami polskiego państwa podziemnego w obliczu drugiej wojny światowej i okupacji ziem polskich.

15 sierpnia 1943 roku, partie te podpisały „Deklarację porozumienia politycznego czterech stronnictw”, stanowiących Krajową Reprezentację Polityczną, a w październiku 1943 roku powołały Społeczny Komitet Antykomunistyczny, który na początku stycznia 1944 roku został przekształcony w Radę Jedności Narodowej.

  Rada Jedności Narodowej

Rada Jedności Narodowej była organem Polskiego Państwa Podziemnego powołanym 9 stycznia 1944 roku przez Delegata Rządu RP na Kraj. Powstała skutkiem przekształcenia Krajowej Reprezentacji Politycznej. Pełny jej skład powołano w marcu 1944 roku.

Na podstawie dekretu prezydenta RP z 26 kwietnia 1944 roku „O tymczasowej organizacji władz na terytorium Rzeczypospolitej”, Rada Jedności Narodowej spełniała funkcję organów doradczego i opiniodawczego dla Delegata Rządu. W skład RJN weszło po trzech przedstawicieli głównych stronnictw politycznych (SL, PPS, SN, SP) oraz przedstawiciele duchowieństwa katolickiego, Chłopskiej Organizacji Wolności „Racławice”, organizacji „Ojczyzna” i Zjednoczenia Demokratycznego.

W czasie trwania konspiracyjnej działalności, uprawnieniami pełnej Rady Jedności Narodowej dysponowała jej Komisja Główna (czyli prezydium). Przewodniczącym RJN był K. Pużak („Bazyli”).

15 marca 1944 roku RJN ogłosiła deklarację programową zatytułowaną: „O co walczy naród Polski”, w której przypominała główne cele wojenne państwa i narodu polskiego:

  • odbudowę wolnej, silnej, suwerennej i bezpiecznej (zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie) Rzeczypospolitej,
  • osiągnięcie trwałego pokoju międzynarodowego i zgodnej współpracy wszystkich narodów,
  • całkowite pokonanie Niemiec oraz doprowadzenie do ich podziału,
  • rozbrojenie Niemiec i zmuszenie ich do odbudowania zniszczonych krajów,
  • ukaranie niemieckich zbrodniarzy wojennych,
  • oparcie zagranicznej polityki państwa polskiego na sojuszu z Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej, Francją oraz Turcją,
  • ułożenie poprawnych stosunków ze Związkiem Radzieckim, ale pod warunkiem uznania (przez niego) integralności przedwojennego terytorium Rzeczypospolitej i nie ingerowania w jej sprawy wewnętrzne,
  • uznanie za obowiązującą wschodniej granicy Polski ustalonej w traktacie ryskim,
  • włączenie do Rzeczypospolitej Prus Wschodnich, Śląska Opolskiego oraz części Pomorza,
  • wprowadzenie w  Polsce powojennej ustroju demokracji parlamentarnej z silnym rządem i mocno rozwiniętym samorządem,
  • rozbudowę potencjału gospodarczego kraju i usunięcie krzywdzących społecznych dysproporcji,
  • wprowadzenie gospodarki planowej,
  • przebudowę ustroju rolnego,
  • upowszechnienie własności w miastach,
  • politykę społeczną służącą wyzwoleniu „człowieka pracy” i usunięciu zaniedbań w dziedzinach oświaty i kultury.

Podczas powstania warszawskiego Rada Jedności Narodowej w „Odezwie do Narodu Polskiego” potwierdziła dążenie do odbudowy demokratycznej Polski i radykalnego przekształcenia panujących w niej stosunków społecznych i gospodarczych. Jednocześnie występowała z apelami do państw alianckich o pomoc powstańcom i mieszkańcom Warszawy.

22 lutego 1945 roku Rada Jedności Narodowej wyraziła protest wobec decyzji, które zapadły na konferencji jałtańskiej w sprawie polskiej, a jednocześnie wyraziła gotowość do udziału w powołaniu polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.

W marcu 1945 roku część członków RJN została aresztowana przez NKWD  i w czerwcu 1945 roku bezprawnie osądzona w tzw. „procesie szesnastu” w Moskwie. Na przełomie kwietnia i maja 1945 roku Rada Jedności Narodowej została odbudowana w nieco mniejszym składzie, a jej przewodniczący zmieniali się odtąd co miesiąc.

Po utworzeniu TRJN (Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej), Rada Jedności Narodowej 1 lipca 1945 roku rozwiązała się i uchwaliła manifest „Do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych” (po raz kolejny przypominający cele wojenne Polski i faktyczną politykę ZSRR wobec Rzeczypospolitej) oraz „Testament Polski Walczącej” – deklarację programową narodu polskiego, zawierającą między innymi żądania:

  • wycofania wojsk sowieckich z Polski,
  • zaprzestania prześladowań politycznych żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego,
  • wprowadzenia ustroju demokratycznego oraz realizacji reform społecznych  i gospodarczych.
  Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych

Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych – był konspiracyjnym ośrodkiem politycznym, powołanym na przełomie lat 1939 i 1940 w Warszawie przez Biuro Polityczne, którym kierował R. Świętochowski. W jego pracach uczestniczyli między innymi:  T. Szpotański, K. Drewnowski, M. Borzęcki, N. Barlicki, T. Sławiński, F. Kwieciński oraz W. Orzechowski.

Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych, powołując się na mandat generała W. Sikorskiego, aspirował do objęcia kierowniczej roli w polskiej konspiracji i dążył do utworzenia ogólnonarodowej organizacji wojskowej.

W skład Centralnego Komitetu Organizacji Niepodległościowych weszły między innymi: Stronnictwo Pracy, Chłopska Organizacja Wolności „Racławice”, Związek Czynu Zbrojnego, Związek Oficerów Rezerwy oraz Tajna Armia Polska.

Na przełomie maja i czerwca 1940 roku, R. Świętochowski został aresztowany, a SP przystąpiło do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, co znacznie osłabiło Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych.

Pod koniec roku 1940 CKON przestał istnieć, a w 1941 roku Biuro Polityczne podporządkowało się Delegatowi Rządu RP na Kraj i zakończyło swoją samodzielną działalność.

Inne

W okresie drugiej wojny światowej, na terenie okupowanej Polski, różnego rodzaju działalność podziemną prowadziły także:

  • Związek Odbudowy Rzeczypospolitej,
  • Żydowska Organizacja Bojowa,
  • Narodowa Organizacja Wojskowa,
  • Gwardia Ludowa WRN,
  • „Muszkieterowie”,
  • Polska Armia Ludowa,
  • Związek Jaszczurczy,
  • Obóz Polski Walczącej,
  • Front Odrodzenia Polski,
  • „Miecz i Pług”,
  • Gwardia Ludowa,
  • Konfederacja Narodu,
  • Związek Czynu Zbrojnego,
  • Komenda Obrońców Polski,
  • Bataliony Chłopskie,
  • Konwent Organizacji Niepodległościowych,
  • Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa,
  • Organizacja Wojskowa „Wilki”,
  • Robotnicza Partia Polskich Socjalistów,
  • Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski”,
  • Organizacja Wojskowa,
  • Uderzeniowe Bataliony Kadrowe,
  • Narodowe Siły Zbrojne,
  • Tajna Armia Polska,
  • Narodowy Związek Wojskowy,
  • Polska Niepodległa,
  • Konfederacja Zbrojna,
  • Armia Ludowa.