Cud gospodarczy w Japonii w latach 1954 – 1971.

Japonia weszła na drogę całkowicie nowoczesnego gospodarczego rozwoju już w 1820-1830 latach, a później gwałtownie podczas Restauracji Meiji po roku 1868. Wydarzenie to przyniosło nieoczekiwane gospodarcze i polityczne przemiany. W przeciągu dwóch dziesięcioleci zaczęły powstawać zręby nowoczesnego systemu gospodarczego, jaki w następnym okresie umożliwił spektakularny rozwój Japonii nazywany dzisiaj "cudem gospodarczym".

W swej pracy będę się postarać pokazać jakie to wewnętrzne oraz zewnętrzne czynniki miały wpływ decydujący na ten bardzo trwały a także długo terminowy japoński postęp. Pracę tą skonstruowałem w taki sposób, aby najlepiej naświetlić społeczną i gospodarczą sytuację Japonii, co z kolei w części dalszej niniejszej pracy wykorzystam przy analizie czynników bezpośrednio wpływających na opracowywany cud oraz rolę w tym państwa.

W rozdziale pierwszym skupię się na historii nowożytnej Japonii. Bowiem wydarzenia owego okresu znalazły swoje odbicie w przebiegu ekonomicznego awansu.

Postaram się również w skrócie omówić charakterystyczne dla japońskiej kultury cechy i usposobienie oraz czynniki pozaekonomiczne, jakie niewątpliwie miały wpływ na charakterystykę sukcesu Japonii.

Rozdział drugi poświeciłem omówieniu natury tego japońskiego cudu. Postaram się wyjaśnić dlaczego wybrałem właśnie lata 1954 - 1971 za granicę okresu oraz dlaczego wcale nie jest przesadą określenie "cud".

Istotną role również odegrały ekonomiczne czynniki, zupełnie bezpośrednio nie związane z działalnością japońskiego rządu albo innych instytucji. Wobec tego w rozdziale kolejnym zajmę się opisaniem charakterystyki okresu w przededniu "cudu" a także podczas jego trwania. Będę się starał przedstawić opis ekonomicznej sytuacji w kraju a także na świecie. Co jest niezbędne by zrozumieć wydarzenia przypadające na okres 1954- 1971, ponieważ Japonia prowadziła politykę bardzo aktywnej ekspansji na rynki zagraniczne.

W rozdziale końcowym spróbuje wskazać bezpośrednie narzędzia, jakimi oddziaływało państwo na gospodarkę. Państwo oraz przedsiębiorstwa wybierają wspólnie gałęzie przemysłu, które rokują szczególne rozwojowe nadzieje, następnie zaś je wspierają przy pomocy rożnych narzędzi fiskalno - finansowej polityki. Rząd japoński używał wszystkich dostępnych współcześnie narzędzi, które według niego mogłyby pomóc we wzroście albo go w jakiś sposób stymulować.

Historyczno - kulturowe dziedzictwo Japonii.

Podczas kiedy droga ekonomicznego rozwoju w uprzemysłowionych krajach starego kontynentu a także Stanach Zjednoczonych stała się procesem stopniowych przemian ewolucyjnych w Japonii. Owe zmiany nastąpiły bardzo nagle oraz nieoczekiwanie. Rok 1868 czyli rok Rewolucji Meiji, gdy to cesarz Meiji zdołał odzyskać władzę jest uznawany za początek historii współczesnej Japonii.

Choć społecznego jak również politycznego życia w Japonii w czasie poprzedzającym Meiji nie da się określić jako okres zacofany, ponieważ pod kilkoma względami stało na dość wysokim poziomie, cechowała je jednak wyspiarskość oraz zamknięcie dla wpływów zewnętrznych na skutek narzuconej polityki izolacji, prowadzonej od 1641 roku przez Feudalny Rząd. Ponadto znacznie była ograniczona wolność wyboru pracy i poruszania się. Do pięćdziesiątych lat wieku XIX praktycznie wiec nie istniał zagraniczny handel. W Japonii gospodarka była feudalna, oparta głównie na rolnictwie, większość ludności żyła praktycznie na granicy ubóstwa, inaczej niż w innych krajach stojących u progu industrializacji. Tę różnicę podkreśla też fakt, iż wartość przybliżona narodowego dochodu na głowę mieszkańca, z początkiem rozwoju gospodarczego w niektórych państwach była aż pięciokrotnie wyższa aniżeli w 1868 roku, w Japonii.

Reformy z okresu Meiji, jakie trwały do roku 1912, często są porównywane z burżuazyjnymi rewolucjami w Europie. Nie była to jednak ani burżuazyjna ani też chłopska rewolucja. Zmiany zostały zainicjowane a następnie przeprowadzone przez rządzącą klasę tzw. samurajów, zaś przyczyną ich nie były rewolucyjne ruchy mas, które wystąpiły zarówno w Europie jak i w Ameryce Północnej.

Cywilizacyjne osiągnięcia oraz gospodarcza i militarna potęga europejskich państw i Stanów Zjednoczonych zaczęła przyciągać uwagę młodych i "oświeconych" samurajów. Jeżeli podczas rządów Tokugawy podróż za granicę kraju karana była śmiercią, to w ten czas główni przywódcy sami zaczęli organizować liczne poznawcze misje. Do Japonii również zaczęto zapraszać specjalistów z za granicy. Cel reformatorskich działań zamierzano realizować w taki sposób aby wykorzystać wiedzę europejską oraz japońskiego ducha, jak to głosiło hasło tamtego okresu. Modernizacja państwa przeprowadzono została przy zachowaniu głównych elementów tradycyjnego społecznego oraz politycznego systemu (kontynuowano np. tradycje społecznej inżynierii). Reformy Meiji wcale nie wpłynęły na osłabienie centralnej państwowej władzy, jedynie zaś zmniejszyły zakres regulacji instytucjonalnej społecznego życia. Co znacznie ważniejsze wówczas właśnie państwo aktywnie zaczęło popierać ekonomiczny rozwój. W początkowym etapie rozwoju przemysłu zdecydowanie przeważały na rynku małe przedsiębiorstwa. Państwo dostrzegając w koncentracji oraz centralizacji kapitału jak również produkcji podstawowy środek wzmocnienia konkurencyjnej zdolności przedsiębiorców japońskich na krajowej i międzynarodowej arenie, promować zaczęło duże handlowo -finansowo -przemysłowe grupy tzw. Zaibatsu.

Otwarcie się Japonii a także przyswojenie techniczno- ekonomicznych osiągnięć europejskich cywilizacji pozwoliło wzmocnić kraj. Już pod koniec wieku XIX Japonia zaczęła rywalizować otwarcie z kolonialnymi mocarstwami o wpływy na terenie Dalekiego Wschodu. Za działania tego typu uznać można zagarnięcie w roku 1874 Tajwanu, albo ekspansje na terenie Chin (1894-1895) .

W roku 1915 Japonia ogłosiła tzw. 21 żądań w stosunku do Chin, co bardzo zaniepokoiło inne państwa. W roku 1921 przez ustalenie parytetów co do wielkości floty oraz potwierdzenie stref dotychczasowych wpływów Stany Zjednoczone wraz z europejskimi krajami ograniczyć próbowały dalsze wzmacnianie się pozycji międzynarodowej Japonii. Jednak pod koniec dwudziestych lat w wojskowych kręgach nadal narastają nastroje nacjonalistyczne. W roku 1938 uchwalona została ustawa dotycząca generalnej mobilizacji narodowej. W tamtym czasie koncepcje tzw. Wielkiej Azjatyckiej Strefy Dobrobytu przede wszystkim propagowała armia oraz związana z nią ściśle oligarchia. Zainteresowane one były w ekspansji, która zmierzała do zdobycia bardzo rozległego terenu ekonomicznych oraz politycznych wpływów szczególnie w Azji. Podboje a także emigracja zapewnić miały odpływ rosnących ciągle rzesz bezrobotnych pochodzących z przeludnionych wsi i miast. Emigracja ludzi ze wsi miała się stać w pewnym stopniu substytutem rolnej reformy zaś osadnictwo w Korei, Mandżurii oraz innych krajach miało zapewnić japońską dominację a także dopływ tańszej żywności i rozwój przemysłu krajowego.

Podejmując próbę wyjaśnienia źródła dynamicznego rozwoju Japonii należy baczną uwagę zwrócić nie jedynie na wewnętrzne czynniki ale przede wszystkim na zewnętrzne. W tamtejszym świecie sytuacja bardzo sprzyjała Japonii jeżeli chodzi o wypracowanie sobie "gruntu" dla późniejszego wyjątkowo prężnego wzrostu.

Sojusz powojenny ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki zapewnił tak dostęp do wymagającego i rozległego rynku zbytu, ale również umożliwił wykorzystanie amerykańskich technologii i know-how. Narzucone ponadto przez aliantów konstytucyjne zmiany ograniczające do 1% narodowego dochodu brutto wydatki na uzbrojenie można także zaliczyć do czynników zewnętrznych, które miały duży wpływ na następny rozwój Japonii. Jednak to nie był czynnik, który zadecydował o wzroście rozwojowej dynamiki. Podstawę rozwoju bowiem stanowił bardzo wysoki udział inwestycji i akumulacji w narodowym dochodzie, w latach sześćdziesiątych oraz z początkiem lat siedemdziesiątych przekraczający 30%. Przykłady Korei Południowej a także Tajwanu - państw o dosyć wysokich wydatkach na zbrojenia - świadczy o tym, iż to nie rządowe wydatki ale wysoki udział w narodowym dochodzie wartości dodanej tworzy podstawy dla wysokiego udziału wspomnianej akumulacji a także określa rozwojową dynamikę narodowej gospodarki. Niewątpliwie szeroki dostęp po zakończeniu II Wojny Światowej do tak rozległego amerykańskiego rynku w ogromnej mierze zrekompensował stratę chińskiego rynku. Konieczność odpowiedniego dostosowania się do znacznie zwiększonych wymagań co do jakości produktów jak również innej struktury popytu odcisnęła korzystny wpływ w późniejszej dynamice gospodarczej.

Tak samo ważny wpływ posiadała prędkość technicznego postępu w tamtejszym okresie a także zmiany w produkcyjnej strukturze. Przyspieszony techniczny postęp w ogromnej mierze możliwy był dzięki importowi technologii zagranicznych oraz know - how w dziedzinie produkcji a także zarządzania. Ten transfer do Japonii jednak się nie odbywał całkiem swobodnie.

W trakcie wielu lat powojennych kontrola owego importu była podstawowym instrumentem realizacji przemysłowej polityki Japonii. Import technologii zagranicznej wymagał aprobaty tzw. MITI (Ministra of International Trade and Industry czyli Ministerstwo Handlu i Przemysłu), zaś uzyskiwało się ją jedynie wówczas kiedy MITI uznało, iż jest on całkowicie uzasadniony, a także gwarantuje bardzo szybkie wdrożenie jak również dyfuzje i ekonomiczne efekty. Ten import więc nie był kształtowany swobodnie poprzez siły rynkowe ale stanowił efekt wyjątkowo złożonego procesu wspólnego działania państwa oraz wielkiego biznesu w zakresie przemysłowej polityki.

Teza o bardzo korzystnym układzie zewnętrznych czynników jednak nie potrafi wyjaśnić źródeł dynamiki rozwojowej w latach 1954 - 1971. Podkreślając wyjątkowo korzystny splot politycznych oraz koniunkturalnych czynników, pozostających w związku z sojuszem z USA, Wojną Koreańską, albo wietnamską wojną dostrzec również należy wystąpienie negatywnych zjawisk. Zaliczyć do nich można konsekwencje bardzo radykalnego ograniczenia gospodarczej współpracy z Chinami (które były największym partnerem Japonii przed Drugą Wojną Światową), a także współpracy z socjalistycznymi krajami, zwłaszcza zaś z ówczesnym Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Poszukując źródeł owej dynamiki napotkać można stwierdzenie, że Japonia w czasie powojennym wyjątkowo szeroko korzystała z zaistniałej liberalizacji światowego handlu, pokoju międzynarodowego, technologii zagranicznych, nie wnosząc jednak zbyt wiele pozytywnego ze swej strony. Przez długie lata utrzymywała finansowy i handlowy system, który chronił krajowych producentów oraz finansowe instytucje przed konkurencją zagraniczną. Ponadto bardzo niewiele wydając na swą obronę a także nie uczestnicząc w zachodnim systemie obrony korzystała z tzw. "parasola militarnego" Amerykanów, nic za to praktycznie nie płacąc. Co więcej uzyskała znaczne korzyści dzięki obsłudze amerykańskich baz a także floty tak na japońskim terenie jak też na tzw. dalekim wschodzie.

W ciągu wielu lat rząd japoński nie był za bardzo hojny jeżeli chodzi o udzielanie gospodarczej pomocy rozwijającym się państwom. Również do niedawna japoński wkład w finansowanie ONZ, a także wkład w kapitale tzw. Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) albo grupy światowego banku także był wyjątkowo skromny.

Spojrzeć też należy na rolę zewnętrznych czynników z nieco innej strony. Fakt, że one nie były przyczyną zmian jeżeli chodzi o strefę realną ale przyczyniły się także do zmiany w funkcjonowaniu całego społeczeństwa. Japonia jest państwem, kultura którego kształtowana była przez wiele wieków, posiada też wiele wartościowych i oryginalnych cech, bardzo rzadko spotykanych w innych krajach.

W rodzinie japońskiej, pracy a także w państwie panują od wieków pionowe związki przyporządkowania, które rzutują na całokształt międzyludzkich stosunków, co w Japonii przede wszystkim przybiera postać relacji pomiędzy różnymi grupami a nie jednostkami.

Takie cechy jak: bezkonfliktowość, lojalność, zdyscyplinowanie oraz głęboki patriotyzm a także pęd ku zdobywaniu wiedzy są tam powszechnymi osobowościowymi cechami. Niewątpliwie zjawisko takie wywarło ogromny wpływ na japońskie sukcesy. Do mniej znanych cech czy też mniej uświadamianych zaliczyć można skłonność do tzw. rozwiązań konsensualnych, nieformalnych i umownych. Uwidocznione to jest między innymi w pro kartelowej polityce państwa (organizacja kartelu chroni w rezultacie najsłabsze firmy przed bankructwem), braku kontraktów oficjalnych pod postacią umowy o pracę, pewnej magii rekomendacji osobistych, czy też wyjątkowej wręcz roli grupy.

W chwili otwarcia się Japonii na zachód oraz zderzenia się dwóch zupełnie odmiennych kultur życie mieszkańców Japonii uległo nieuchronnym przemianom, jednak te "szkieletowe" cechy charakteru i usposobienia pozostały nadal nie zmienione.

Japońska historia charakteryzuje się bardzo wyraźnymi etapami rozwoju. Połączone są one ze zmianami wewnętrznych oraz zewnętrznych warunków rozwoju a także odpowiadającymi im przemianami w państwie. Powiedzieć można, iż w połowie wieku XIX to zagrożenie kolonizacją przez obce potęgi wyzwoliło reakcje nacjonalistyczne oraz wzbudziło niezbędne dostosowawcze procesy. Również ogólnoświatowy gospodarczy kryzys z lat 1929 - 1932 a także chęć zapewnienia ekonomicznego bezpieczeństwa stały się wyraźnymi czynnikami, jakie skłoniły naród oraz ludzi rządzących nim do wewnętrznej mobilizacji i ekspansji imperialistycznej w latach 1933 - 1945. Również wymuszone na tym kraju, przez zwycięzców Drugiej Wojny Światowej, polityczno - gospodarcze reformy znacznie pobudziły rozwojowo - dostosowawcze procesy, jakie stały się podstawą dla zaistnienia późniejszego gospodarczego "cudu". Należy także zwrócić baczną uwagę na reakcję państwa, jakie dostosowywało swą politykę oraz kierunek wykorzystania produkcyjnych zasobów aby uzyskać najlepsze wyniki.

Dlaczego cud?

Czas gwałtownego wzrostu w gospodarce w latach 1954 - 1971 również nazywany "japońskim cudem gospodarczym" głównie charakteryzował się wzmacnianiem konkurencyjności gospodarki na arenie międzynarodowej oraz próbą przejścia ku otwartemu systemowi ekonomicznemu.

Analizowany okres czasu obejmuje aż siedemnaście lat działalności japońskiej gospodarki. Początkowy rok tak wybrałem by uniknąć jakiegoś ewentualnego przypadku w kształtowaniu się narodowego dochodu, wynikającego ze zwiększonej gospodarczej aktywności podczas odbudowy kraju z wojennych zniszczeń albo na skutek amerykańskiej mobilizacji w trakcie Wojny Koreańskiej. Zaś rok 1971 ma oznaczać koniec owego "cudu" razem z pojawianiem się wielu negatywnych ekonomicznych zjawisk o wymiarze na skalę światową, jak wstrzymanie wymienialność dolarów na złoto, czy też stagflacja w światowej międzynarodowej gospodarce.

Omawiany przeze mnie okres zaskakuje znacznym wzrostem inwestycji (z 23,5% w 1954 roku do aż 38,8% w 1972roku) a jednocześnie ogromnym spadkiem stopy konsumpcji (z 66,2% aż do 53,5%) co równocześnie jest jednym spośród najwyższych wyników notowanych w nowożytnych dziejach świata. Najbardziej jednak zadziwiającym nie jest poziom omawianych tu wielkości, ale ich zmiany w ogromnie szybkim tempie w ciągu całych siedemnastu lat.

Narodowy dochód brutto zwiększył się w tamtym czasie prawie pięciokrotnie. Zarówno inwestycje jak i eksport uległy wzrostowi czterokrotnemu. W takim samym czasie prywatna konsumpcja w Japonii tylko się podwoiła, jednak w zestawieniu z na przykład Stanami Zjednoczonymi, to jest i tak dwukrotnie większy wzrost. W tabeli nr 1. przedstawione zostały składowe wartości narodowego dochodu brutto na początku i na końca "cudu".

Tabela nr 1. Japonia 1954 - 1971. Przedstawienie podstawowych ekonomicznych wielkości w podziale dochodu handlowego (wartości podano w procentach).

Rok Dochód narodowy= brutto Konsumpcja +Inwestycje +Wydatki rządowe +Eksport -Import

1954 100 66,2 23,5 11,0 10,2 11,0

1971 100 53,5 35,8 8,0 11,7 9,0

Źródło: T. McCraw (red.), America versus Japan. A Comparative Study of Business- Govermant Relations at the Harvard Business School, Harvard Business School Press, Boston 1988, s.2

Przestudiowawszy wartości z tabeli nr 2., która przedstawia skalę przeobrażeń strukturalnych wysoko rozwiniętych państw świata zobaczyć można, iż Japonia w latach 1953-1983 przede wszystkim charakteryzowała się dużą dynamika wzrostu i plasowała się na pozycji pierwszej pośród rozwiniętych rynkowych gospodarek. Dotyczy to tak okresu gospodarczego przyspieszenia jak i całej kolejnej dekady. Podsumowując stwierdzić należy, iż nie sposób oprzeć się wrażeniu, że termin "cud gospodarczy" wcale nie jest przesadą.

Tabela nr 2. Wybrane wskaźniki gospodarczego wzrostu w Japonii oraz innych wysoko rozwiniętych krajach w latach 1953-1983 (roczne, przeciętne zmiany procentowe).

Kraj PNB Produkcja Przemysłowa Udział Eksportu

	1953-73	1973-83	1953-73	1973-83	1953-73	1973-83
Japonia	9,3	3,7	12,9	2,7	9,2	6,0
Francja	5,3	2,3	6,1	0,9	0,6	-0,8
RFN	5,5	1,7	6,3	0,5	9,2	-3,1
Włochy	5,3	1,8	7,3	1,2	3,7	1,2
Wielka Brytania	3,0	1,0	3,1	-0,5	-11,6	-1,4
USA	3,4	1,9	4,1	1,2	-11,7	1,1

Źródło: A. Boltho. Was Japan's industrial Policy Successful? "Cambridge Journal of Economics" 1985, No. 9.

Ekonomiczne czynniki.

W latach pięćdziesiątych bardzo wyraźny wzrost wynikał nie tyle z technicznego postępu, czy też sprzyjających zewnętrznych warunków, ale głównie z przyjęcia za podstawowy cel zatrudnienia pełno wymiarowego w wielu rozwiniętych krajach oraz ustanowienia stałych walutowych kursów przez tzw. Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W ten sposób zmieniono system wymieniania walut na złoto, utorowało to drogę dla bardziej stabilnych warunków swobodnego międzynarodowego handlu.

W ramach reform powojennych MFW, amerykański dolar stał się główną walutą z ustalanymi wcześniej kursami wymiany. W roku 1949 dla Japonii ten kurs wynosił 360 jenów za 1 dolara i tak się utrzymał aż do zwyżkowej rewaloryzacji jena w roku 1971, co oczywiście znacznie wzmocniło konkurencyjność japońskiej gospodarki. Zaistniałe warunki otworzyły firmom japońskim drogę ku zdobywaniu trudnego rynku międzynarodowego.

Po czystce powojennej pośród przemysłowych przywódców zarządzanie przedsiębiorstwami japońskimi znajdowało się w rękach zawodowych menadżerów, jacy popierali wyjątkowo aktywną ekspansję oraz dążenie do osiągnięcia bardzo wysokich zysków.

Prowadzona intensywna konkurencja zdołała doprowadzić do powstania nowoczesnych dziedzin, importu technologii, aby prześcignąć rywali oraz wyrównywać różnice między Japonią a zachodnimi krajami. W niektórych przypadkach nawet było to opóźnienie dziesięcioletnie. Również dążono do podniesienia istniejącego poziomu inwestycji. Włókienniczy przemysł stanowił bardzo dobrą ilustracje owej ekspansji na nowoczesne dziedziny jak produkcja sztucznych włókien. Niejaki Toyo Rayon importował od firmy Dupont technologię produkcji nylonu, a w roku 1955 do niego dołączył, zachęcony ogromnymi zyskami Ippon Rayon. Ci, co później dołączyli weszli zarówno na rynek nylonu, jak również przejęli produkowanie poliestru.

Polityka przemysłowa rządu, jaka zagwarantowała pomoc podczas recesji przez kartele, znaczne ulgi podatkowe, zwiększające się zamówienia, zachęcała funkcjonujące firmy do podjęcia odważnej działalności a także podejmowania nowoczesnych przedsięwzięć. Układ taki przynosił sukcesy już do początku siedemdziesiątych lat. Przemysłowe inwestycje przestały wykorzystywać tylko kapitał akcyjny a zwróciły się w stronę pożyczek oraz emisji obligacji itp.

Wysokie odsetki wcale nie wystraszyły nowej menedżerskiej kadry, o ile osiągnąć mogli wyższe zyski dzięki wykorzystywaniu pełnych produkcyjnych mocy przy zastosowaniu nowoczesnych urządzeń. Wyższe zyski również oznaczały znacznie wyższe inwestycje, jakie były wspierane przez konsumpcyjny popyt, jakiego udział we wzroście narodowego produktu brutto wynosił ok. 40%. W analizowanym czasie, około 1/3 popytu krajowego związana była z inwestycjami. To znaczy, że gospodarkę napędzał popyt, który tworzony był przez dosyć wysoki poziom prowadzonych inwestycji, chociaż rządowe inwestycje sięgały jedynie 7-9%, znaczenie ich było dużo większe, ponieważ przeznaczone były one na ulepszanie infrastruktury, między innymi na budowę dróg oraz portów. Również ogromną rolę w szybkim i równomiernym rozwoju, stanowiły stabilne, szczególnie zaś w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią, stosunki między pracownikami i kierownictwem, wzmacniane poprzez już zakorzeniony system senioratu oraz dożywotniego zatrudnienia.

z początkiem lat 60-tych pojawił się niedostatek siły roboczej, co spowodowało wzrost zarobków. Ten wzrost wymusiły funkcjonujące związki zawodowe za pomocą corocznej tzw. "ofensywy wiosennej". Wzrastanie wydajności pracy w rolniczym oraz usługowym sektorze, jak również w małych produkcyjnych przedsiębiorstwach było znacznie ograniczone, dlatego też ceny rolniczych artykułów i usług znacznie wzrosły, aby dorównać zwiększonym kosztom prac. Rezultaty tych poczynań były wręcz zaskakująco dobre, bowiem pod koniec 60- tych lat ok. 95% ludności osiągnęło już poziom średniej klasy.

Nieodłącznym jednak elementem rynkowej gospodarki jest konkurencja. Liczne gałęzie japońskiej produkcji zaczęły importować technologie z zagranicy chcąc zwiększyć wydajność pracy a także zmniejszyć koszty. Niektóre z nich były całkiem dla Japonii nowe, jak np. produkcja nylonu czy walcowanie ciągłe przy wytwarzaniu stali.

Inne z kolei wynikały z wojennych doświadczeń. Wiele firm niegdyś produkujących dla potrzeb wojska musiało teraz zmienić swą produkcję tak aby się dostosować do całkiem nowych warunków. Stało się to początkiem przejmowania masowej produkcji w dziedzinach takich jak: radioodbiorniki, aparaty fotograficzne, telewizory, maszyny do szycia, zegarki itd.

Dzięki technicznej współpracy z europejskimi producentami otworzyła się przed Japonią droga ku produkcji specjalnego rodzaju stali oraz ulepszaniu metod odlewania, umożliwiło to rozwinięcie się samochodowego przemysłu. Jako dziedzina nowa był on w Japonii traktowany z wyjątkową troską. Japoński rząd ograniczył znacznie import samochodów do roku 1965 co bardzo wzmocniło konkurencję producentów rodzimych w zdobywaniu krajowego rynku. Spadające ceny a także stabilny, wewnętrzny rynek sprawiły, iż producenci japońscy dość pewnie się poczuli i po roku 1965 zaczęli eksport.

Po wojnie przekształcony został przemysł ciężki oraz chemiczny, co zapoczątkowało kolejny etap gospodarczego rozwoju Japonii. Gospodarka reagowała elastycznie na wszelkie zmiany dzięki bardzo energicznemu działaniu poszczególnych firm, jednolitym celom kierownictwa i pracowników, zwiększonej konkurencyjności japońskich wyrobów oraz korzystnych tzw. terms of trade. To właśnie przemysł chemiczny i ciężki stał się kluczem dla zdecydowanego, cyklicznego rozwoju gospodarki. Nie tylko one się wzajemnie wzmacniały oraz poszerzały w całym państwie popyt ale także stymulowały pozostałe gałęzie przemysłu poprzez kształtowanie popytu.

Narzędzia, jakimi państwo oddziaływało na gospodarkę.

Współczesny państwowy interwencjonalizm obejmuje tak sferę alokacyjną, która się opiera na zasobach jakie finansuje państwo, jak i sferę regulacyjną związaną w o wiele mniejszym stopniu z pieniężnymi przepływami. W Japonii dużo bardziej jest widoczna obecność państwa w drugiej dziedzinie.

Państwo oraz przedsiębiorstwa wybierają wspólnie gałęzie przemysłu, jakie rokują szczególne nadzieje na rozwój, następnie zaś wspierają je przy pomocy rożnego rodzaju narzędzi fiskalno - finansowej polityki. Tak się dzieje dopóki branże typowane nie osiągną całkowitej samodzielności a także nie zaczną eksportu. Także dziedziny, które podlegają problemom strukturalnym albo restrukturyzacji znajdują się pod państwową "opieką". Jest to tzw. Industrial Targeting. Ważną orientację w ekonomicznej sytuacji stanowią trzy, cztero letnie prognozy gospodarczego rozwoju, jakie sporządza Agencja Planowania Ekonomicznego (EPA). Nie posiadają one wiążącej natury czym się poważnie różnią od planowania centralnego w państwach socjalistycznych, za to ułatwiają planowanie decyzji indywidualnych.

Japońskie państwo nie wkracza w obszar tradycyjny produkcyjno - handlowej działalności. W zakresie finansów można określić jego miejsce terminem "gwaranta".

Pomimo, że główne środki na rozwijanie się przemysłu pochodzą z komercyjnych banków jednak to Bank Japonii (BOJ) odgrywał rolę fundamentalną jako ubezpieczyciel kredytów prywatnych dla rozwijających się bardzo dynamicznie firm. Równie wyjątkowo istotną rolę spełniało Ministerstwo Finansów (MOF). Pod względem fiskalnej polityki posiada ono niemal absolutną władzę. Wszystkie kwestie zasadnicze reguluje MOF, zaś zmiany w budżecie, jakich dokonuje rząd maja charakter raczej kosmetyczny.

Ministerstwo Finansów zmierzając do utrzymania swej władzy biurokratycznej, starało się powszechnie stosować zasadę inkrementalizmu to znaczy automatycznego zwiększania przydziału odpowiednich środków na każdy z dotychczas istniejących celów, tak aby uniknąć niepotrzebnych niesnasek i tarć pomiędzy poszczególnymi ministerstwami. Ministerstwo Finansów za wyjątkiem okresów wyjątkowej prosperity oraz z tym związanych znacznych wpływów do budżetu, na ogół opowiadało się za polityką tzw. "trudnego pieniądza".

Głównym jednak instrumentem wpływu japońskiego państwa na rozwijającą się gospodarkę był tzw. Program Inwestycji i Pożyczek Budżetowych FLIP. Stanowi on trzecią cześć budżetowego systemu. Dwie pozostałe obejmują centralny budżet, który dotyczy rządowych wydatków przeznaczonych na realizację 13 najważniejszych programów, a także zespół wyspecjalizowanych rachunków utworzonych aby finansować określone przedsięwzięcia albo gospodarować specjalnymi funduszami.

FLIP głównie przeznaczany był na finansowanie infrastrukturalnych projektów państwowych, inwestycyjnej działalności 48 korporacji państwowych a także pożyczkowej działalności instytucji finansowych rządu. Tenże Program inwestycji i pożyczek budżetowych jest co roku na nowo opracowywany przez MOF, następnie zaś zostaje dyskutowany przez rząd oraz parlament. Ministerstwo Finansów może dokonywać niewielkich zmian w przeciągu roku o ile uzna, iż wymaga tego ekonomiczna sytuacja.

Dokonując analizy rozdysponowania FLIP w pięćdziesiątych i sześćdziesiątych latach widać, iż średnio ok. 23,6 procent środków jest przeznaczane na rozwijanie się kluczowych gałęzi japońskiego przemysłu, natomiast ok. 22,9 procent jest wydawane na finansowanie socjalnej infrastruktury.

W powojennym okresie gospodarka japońska była obciążona hiperinflacją. Aby zapewnić jej bez inflacyjny wzrost wprowadzono dwie zasady: budżetu zrównoważonego oraz tzw. regułę 20 %, jaka stanowi, iż podatkowe wpływy państwa mają sięgać ok. 20 % narodowego dochodu.

Japoński rząd przestrzegał zasad rynkowego mechanizmu. Kapitałowe wydatki firm były pokrywane z zysków netto i uzupełniane kredytami. Tylko w przypadkach tzw. ważnych społecznie, które charakteryzowały się wyjątkowo dużymi nakładami, pewnym ryzykiem jak również długim czasem zwrotu FLIP uzupełniał kapitał komercyjny aby zapewnić odpowiednią alokację środków.

Następnym elementem państwowej polityki, jaki wpływa na gospodarkę jawi się system podatkowy. Nowa polityka podatkowa japońskiego rządu w stosunku do przedsiębiorstw swój początek bierze w powojennym okresie. Zwiększony podczas Koreańskiej Wojny podatek od wszelkich korporacji wynosił 42 %. Od momentu zakończenia wojny był on stopniowo obniżany by w 1966roku osiągnąć poziom 35 %, jaki bez wielkich zmian zdołał się utrzymał do końca roku 1971.

W latach 1955 - 1966 dokonanych zostało szereg innych posunięć, między innymi wprowadzono dla niewielkich przedsiębiorstw znacznie niższe opodatkowanie a także zmniejszenie podatku od dywidend, jakie wypłacano akcjonariuszom. Te zabiegi bardzo pobudziły gospodarkę i korzystnie wpłynęły na inwestorów.

Oprócz podatku od korporacji polityka fiskalna Japonii opiera się tradycyjnie na bodźcach wyspecjalizowanych przyśpieszonej amortyzacji i wydzielaniu części dochodów poszczególnych przedsiębiorstwa, nie zaliczanych do podstawy tegoż opodatkowania. W pięćdziesiątych i sześćdziesiątych latach te metody stanowiły bardzo istotne instrumenty przemysłowej polityki, ukierunkowując rozwój pewnych gałęzi przemysłu oraz eksportu. Jednak osiągnięte korzyści ze stosowania takiego systemu przez poszczególne przemysłowe branże były bardzo różne. Dla przykładu w latach 1962 - 1971 średni wskaźnik dla całego japońskiego przemysłu (czyli stosunek finansowych korzyści przy użyciu metod preferencyjnych liczenia deprecjacji trwałego majątku do całości inwestycyjnych wydatków ogółem) wyniósł 8 %. Powyżej tej średniej znalazły się: p. stoczniowy (15 %), p. maszynowy(12 %) oraz włókienniczy (10 %), zaś poniżej p. chemiczny (5 %). Wyjątkowo wysokie amortyzacyjne odpisy na przykład ok. 20 % dotyczyły przemysłu stoczniowego i stalownictwa w latach 1960 - 1969.

W siedemdziesiątych latach w wyniku nasilających się coraz bardziej trudności przy zrównoważeniu państwowego budżetu Ministerstwo Finansów zdecydowało się zlikwidować selektywne korzyści i coroczne obniżki z podatku od wszelkich korporacji. Jednak wcale to nie oznaczało, że państwo rezygnuje z metod fiskalnego oddziaływania. Jedynie zmieniły się jego instrumenty: z instrumentów podatkowych na instrumenty pożyczkowe. Kredyt wg subsydiowanej procentowej stopy stał się głównym narzędziem dla kontroli prywatnego sektora.

Podsumowując działania fiskalnej polityki Japonii należy zwrócić szczególną uwagę na oszczędność oraz zjawiska decydujące o tym. Rząd japoński realizował długoletni program ograniczania zatrudnienia w administracji państwowej poprzez ustalanie corocznych wskaźników redukcji istniejących etatów. Funkcje centralnego budżetu jak inwestycje państwowe a także stymulowanie gospodarki podczas recesji, przejął w pewnym wymiarze FLIP. Rząd dzięki temu systematycznie mógł unikać deficytów, zaś rozmiary FLIP rosną systematycznie, ponieważ powiększają się oszczędności rachunków pocztowych oraz funduszy z emerytalnych składek. Poza tym wydatki na wszelkiego rodzaju społeczne cele utrzymywały się stale na niezbyt wysokim poziomie porównując z innymi państwami rozwiniętymi.

Polityka monetarna jest drugim dużym filarem finansowego systemu Japonii. Pieniężna polityka, jaką realizuje państwo ma wyjątkowe znaczenie pośród metod, które oddziaływają na tenże prywatny sektor. Owa polityka wykorzystuje wszystkie współcześnie dostępne mechanizmy, tak te właściwe dla innych krajów jak również specyficzne dla Japonii. W czasie przyspieszonego gospodarczego wzrostu struktura owego systemu była dosyć stabilna. Przede wszystkim wyróżniała się raczej niewielkim poziomem aktywów w prywatnych rękach, jak również małymi rozmiarami państwowego długu wobec dochodu narodowego.

Podstawowym celem finansowego systemu stała się transformacja ludzkich oszczędności w długoterminowe kredyty dla potrzebującego przemysłu. Bojąc się inflacyjnego wzrostu w gospodarce rząd prowadził politykę, w której ograniczał emisję obligacji na rynki kapitałowe. Jak również obniżał sztucznie ich oprocentowanie.

Aż do połowy sześćdziesiątych lat, dosyć wyraźnym źródłem z jakiego finansowano wydatki inwestycyjne były zwykłe akcje przedsiębiorstw, zaś zasób ich w prywatnych rękach stanowił 20 % z całości aktywów owego sektora. Ciągłe utrzymywanie się japońskich, niedojrzałych rynków kapitałowych podczas wzmożonego stałego inwestycyjnego popytu przyczyniło się, z końcem lat sześćdziesiątych do wzmocnienia się banków jako głównego ogniwa przy realizacji inwestycyjnych zamówień przemysłu. Tabela nr 3 przedstawia stopień pokrycia pieniężnych potrzeb biznesu na przeciągu lat: 1953 - 1972.

Tabela nr 3. Zewnętrzne źródła przemysłowych funduszy 1953 - 1972 (przeciętne roczne, w procentach).

Okres	Akcje	Obligacje przemysłowe	Pożyczki z prywatnych instytucji finansowych	Fundusze rządowe	Pożyczki zagraniczne
1953 - 1957	16,3	3,6	70,9	9,3	Nie występują
1958 - 1962	16,6	5,6	70,1	7,8	1,9
1963 - 1967	8,4	3,6	79,8	8,1	0,8
1968 - 1972	6,5	2,7	82,8	8,0	1,2

Źródło: J. Ananda, A.Hiriuchi, The political economics of financail market, Uniwersuty Press, Stanford 1987.

Właśnie dlatego państwowa działalność w sferze monetarnej głównie sprowadziła się do podejmowania regulacji handlowych banków. Japońska pieniężna polityka w okresie tzw. "cudu" oparta była na bezpośrednim kontrolowaniu kredytów, jakich BOJ udzielał bankom handlowym.

Pierwszą podstawową cechą owego systemu stał się wyjątkowe ułożenie stóp oprocentowania wszelkich oszczędności, bankowych pożyczek oraz papierów wartościowych. Owe stopy podlegały regulacji państwowej, pod postacią górnych limitów tego oprocentowania. Pewną sztywność, jaką się charakteryzowały stopy procentowe utrzymać się starano przy pomocy prawnych środków, jak również perswazji moralnej ze strony centralnego banku. Wyraźnie system preferował pozycje handlowych banków jako instrumentu finansowania inwestycji. Oprocentowania krótkoterminowych handlowych kredytów ustawiane były na równi albo wyżej niż oprocentowania wszelkich obligacji z dosyć długim terminem do wykupu.

Podsumowując finansową politykę należy zwrócić baczną uwagę, iż państwo przez swe związki z handlowymi bankami, a więc jako kredytodawca, jak również jako tzw. "samodzielny bankier" (czyli gwarant zagranicznych kredytów), odgrywa zasadniczą w nim rolę.

Poza wymienionymi wcześniej narzędziami oddziaływania państwa wobec gospodarki, Japonia ponadto stosuje nadzór administracyjny. Wyróżnić można 4 odrębne kategorie tego nadzoru. Pierwsza z nich obejmuje wskazania, które dotyczą ograniczenia produkcji albo poziomu cen, z reguły to się sprowadza do stworzenia kartelu. Drugi rodzaj nadzoru jest prowadzony przy pośrednictwie zrzeszeń przemysłu oraz odnosi się do całości gałęzi. Zaś trzecia kategoria wyraża się w ograniczeniu wolnej konkurencji prowadząc niekoniecznie do powstawania kartelu (np. pomoc, jaka jest udzielana wielkim przedsiębiorstwom, jak również popieranie fuzji bardzo dużych firm, subsydia bezpośrednie, czy też zakaz wchodzenia na rynek tzw. outsiderów). Typ czwarty nadzoru obejmuje natomiast zalecenie wydawane albo zamiast albo przed odwoływaniem się do prawnego postępowania (np. ostrzeżenia nieformalne FTC w stosunku do przedsiębiorstw, jakie naruszają prawo antymonopolowe).

Nadzór administracyjny w praktyce był stosowany rzadko wobec prestiżowych gałęzi gospodarki. Częściej zdarzało się to w schyłkowych branżach albo podlegających restrukturyzacji. Jednak największą popularność posiada nieoficjalna kontrola rządu w zagranicznym handlu.

Nadzór administracyjny, który realizuje MOF charakteryzuje się bardzo dużym zasięgiem, wyznaczając praktycznie decyzje zakupu słabo oprocentowanych przez handlowe banki obligacji skarbu państwa, udzielając bankom wskazówek w istotnych sprawach jak np. kwartalna akceptacja pożyczkowej strategii banku, po tak błahe sprawy jak np. prośba o nie przydzielanie pożyczki osobie, która jest podejrzana o dokonywania spekulacji ziemią. Szczególne zaangażowanie się MOF, jeżeli chodzi o nadzór administracyjny jest związany z prowadzoną przez owo ministerstwo budżetową funkcją a także funkcją akceptującą w stosunku do działalności banków.

Podsumowanie.

Państwowa, efektywna współpraca z sektorem prywatnym podczas realizacji wyjątkowo dobrze rysującego się programu rozwoju stała się podstawowym warunkiem gospodarczego awansu Japonii lat 1954 - 1971. Jednak nie należy pominąć pozostałych przesłanek owego sukcesu.

Duży oraz chłonny krajowy rynek, który dysponował rosnącymi dochodami, był zasadniczym bodźcem dla wzrostu produkcji jak również wydajności pracy. Przeznaczona na eksport produkcja trafiała najpierw na wewnętrzny rynek, bez którego nie byłoby możliwości osiągnięcia tak doskonałych wyników na światową skalę, nawet przy prowadzeniu doskonałej polityce. Ale najlepszy nawet program potrzebuje zaangażowania uczestniczących w nim ludzi. Takimi bodźcami są np. : system promocji, stałe zatrudnienie i wzrost płac opierający się na wieku oraz stażu pracy. Również nie bez znaczenia była konkurencyjność gospodarki japońskiej. Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Przemysłu, wspierając koncentracje produkcji, nie dążyło nigdy do monopolizacji jej, zaś nawet organizowanie w okresach "zapaści" anty recesyjnych karteli tłumaczyć można jako nieuchronne dążenie do unikania potencjalnych monopolistycznych sytuacji.

Biurokracja japońska podkreśla szczególnie własne motywy wspólnego działania oraz nie zamierza ukrywać dążenia do zatrzymania wpływów pośród przedsiębiorstw, pomimo procesów liberalizacji obrotów kapitałowych i handlu. Przede wszystkim wyróżnia ją poczucie dużej odpowiedzialności za kolejne losy kraju oraz świadomość wyjątkowej pozycji, którą zajmuje w funkcjonującym systemie wartości. Również nie bez znaczenia są wyczekiwane profity, pochodzące z realizacji zasad wieloletniej współpracy.

Nakładanie się okresu ekonomicznej ekspansji Japonii na fazę wysokiej koniunktury jaka istniała w świecie zagwarantowało pojawienie się popytu na produkty eksportowe tego kraju. Zaś start do przeprowadzenia uprzemysłowienia w późniejszym okresie, w porównaniu z istniejącymi już gospodarczymi potęgami, pozwolił uwzględnić ich doświadczenia.

Analiza bardzo dynamicznego gospodarczego wzrostu Japonii lat 1954 - 1971 ukazuje wobec tego korzystne dla zmian warunki. Z całą pewnością one to zaważyły na owej intensywności przebiegu gospodarczych procesów w omawianym czasie.

Bibliografia:

Takafusa Nakamura: Gospodarczy rozwój współczesnej Japonii, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii 1987.

Jan Bossak: Japonia . Strategia rozwoju w punkcie zwrotnym. PWN Warszawa 1990.

Jerzy Grabowiecki: Japonia. Powojenna dynamika i równowaga gospodarcza. SGH Warszawa 2000.

Jolanta Młodawska: Rola państwa w branżach wysokiej szansy w Japonii w latach 1950 - 2000. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2001.

Jolanta Młodawska: Państwo a sektor prywatny. PWN Łódź 1999.

Drogi rozwoju gospodarczego Japonii. Wybranie informacje tematyczne. Komitet redakcyjny wydawnictw informacji centralnej CIINTE 1969.